KAANO PAY A PAKABASOLAN TI AGSAO ITI ILOKANO?

APAMAN a rimmuar ti damag maipanggep kadagiti tallo nga estudiante a nakugtaran iti pribado a pagadalan iti Siudad ti Laoag gapu laeng iti panagsaoda iti Ilokano, napasabtan a dagus ti nasao a pagadalan ken dagiti mangimatmaton iti daytoy iti pungtot dagiti adu nga Ilokano. Puon ti riri ti English-only a pagalagadan ti eskuela, ta nalawag a diskriminasion daytoy iti lengguahetayo nga Ilokano, nangruna ta ganggannaet pay gayam ti pastor nga akinkukua iti pagadalan, ken ti di pannakaipaay ti due process wenno karbengan a mangngeg ti rason dagiti estudiante sakbay ti dinadaras a pannakakugtarda.

Rimmimbaw iti pannakadismaya ti publiko ti pannakaamiristayo nga iti laksid ti agdama a polisia ti gobiernotayo a mangpabileg iti nakayanakan a pagsasao, kaudian a napasingkedan babaen ti Enhanced Basic Education Act (Akta Republika Blg. 10533) a pinirmaan ni Presidente Benigno S. Aquino III itoy a tawen, adda pay laeng gayam dagiti pagadalan a mangipakpakat iti English-only a pagalagadan ta nabayagen daytoy a naipakpakat kadagiti pagadalan a nakaro a kolonial ngem in-inut met laeng a naiwalin gapu ta salungasingenna ti agtaltalinaed ita a prinsipio ti edukasion.

Kayatna a sawen pay ngarud nga awan ti ammo, no di man talaga a nagsukir ti maseknan a pagadalan iti Department of Education (DepEd) Order No.74 s.2009 a nangiwayaten iti panagisuro babaen ti multilingual education (MLE).

Immuna a naibutaktak ti damag dagiti tallo nga estudiante iti online nga artikulo ni Herdy Yumul, propesor ken kolumnista ti Ilocos Times. Ditoy a kinondenar ni Yumul ti pannakakugtar dagiti ubbing iti Saviour’s Christian Academy (SCA) gapu laeng iti panagsao dagitoy iti Ilokano a maibilbilin kadakuada ken uray dagiti mangisursuro a dida ar-aramaten iti uneg ti kampus. Naiwaras ti damag iti social media ti kaso da Kleinee Bautista, Carl Andrew Abadilla ken Samuel Respicio. Dagus met a napidut daytoy kadagiti nailian a diario ken primetime news program kadagiti estasion ti telebision.

Online a Petision

Naipakat dagiti online petition kas koma iti inrubuat ti Nakem Conferences a mangdawdawat ti pannakaikkat a kas presidente ti SCA ni Rev. Brian Shah, ti Singaporean a pastor nga akinkukua ti pagadalan, ken no mabalin mapapanawen daytoy iti pagilian. Adda met petision nga innakeman ti UP Samahang Linggwistika ken UP Layap a mangkidkiddaw ken ni Presidente Aquino nga ibilinna koma a dagus ti agtultuloy a pannakawaswasen ti English-only policy kadagiti amin a pagadalan ti pagilian. Sabali laeng ti resolusion ti GUMIL Ilocos Norte nga impatulodda iti Departamento ti Edukasion a mainaig met laeng iti daytoy.

Nangidatag metten da Dip. Terry Ridon ti Kabataan Partylist ken Dip. Rodolfo Fariñas ti Ilocos Norte iti maysa a resolusion a mangkidkiddaw iti Kongreso a mangpalutpot a nasayaat iti isyu ken mangipakat metten iti panangrepasoda kadagiti student handbook dagiti pribado a pagadalan.

Iti kaudian a damag, wenno kalpasan ti adu a nalak-am ti SCA ken ti akinkukua a pastor a pannakauyaw, nagdawat kano metten dagitoy ti pammakawan kadagiti tallo nga estudiante ken kadagiti nagannak kadakuada. Mabalin kano met latta nga agsubli dagiti estudiante (malaksid ti maysa a naipadamag a nakaakaren iti sabali a pagadalan), ken inlawlawag ti SCA a saan a nakugtaran dagiti tallo no di ket nabalakadan laeng dagitoy nga agbirok iti umakaranda nga eskuela.

Ngem saan a makapnek dagiti palawag ti SCA, ta no agbataytayo iti artikulo ni Yumul, talaga nga awanen ti pagpilian dagiti tallo nga estudiante no di ti pumanaw gapu iti kinauyongen ti pastor a nangkomprontar kadagiti ubbing. Ta uray ti mismo a panangbalakadda laeng kadagit ubbing a mangbirok iti umakaranda, addan intensionda a mangkugtar kadagitoy iti SCA. No pakabasolan dagiti ubbing ti panagsaoda iti Ilokano, adda met nairanta a nalaglag-an ken mayannatup a pannusa a nailanad iti handbook ti eskuela.

Pagsayaatanna ta rimmuar iti publiko dagiti kakastoy a damag a nalawag a diskriminasion iti lengguahe ken pulitayo a kas Ilokano, a pakaseknan metten dagiti dadduma pay a lengguahe ken puli iti pagilian.

Narugian ngarud a nailawlawag, no di man nailawlawagen, ti sungbat iti saludsod no adda met laeng malabsing a paglintegan ti English-only a pagalagadan dagiti pagadalan.

Panaglabsing iti Konstitusion

No ti Konstitusion ti pagibasaran, salungasingen ti English-only policy ti eskuela iti Seksion 7 ti Artikulo 14 a mangibagbaga a Filipino ken English (malaksid no addanto linteg a mangibaga a saan a mairaman ti English), dagiti opisial a lengguahe ti pagilian iti agpang ti komunikasion ken panagisuro. Kasta met a dagiti met lengguahe kadagiti rehion (regional languages) ti karaman (auxiliary) nga opisial a lengguahe kadagitoy a rehion, ngarud agserbi dagitoy a kas kanayon wenno suplemento iti panagisuro.

Kayatna a sawen, tallo ti mabalin a lengguahe a maaramat iti panagisuro: Filipino, English ken Ilokano (iti biangtayo nga agus-usar iti daytoy). Isu a no pinengdan ti maysa nga eskuela ti pannakaaramat ti Ilokano, panaglabsing la ketdi dayta iti ipekpeksa ti Konstitusion.

Ibilbilin ti Seksion 6 ti isu met laeng nga artikulo ti pannakaipakat kadagiti addang, a kas alagaden ti linteg wenno kas ipalubos ti Kongreso, a mangirugi ken mangtaginayon iti pannakaaramat ti Filipino a kas opisial a lengguahe ti komunikasion ken instruksion. Daytoy ti nagtaudan ti agdama a polisia ti gobiernotayo a mangpabileg iti Filipino a kas nailian a lengguahe ken dagiti lengguahe dagiti rehion iti agpang ti edukasion.

Iti daytoy pay ngarud a prinsipio a nagsadag ti RA 10533 wenno ti linteg a nangirubuat ti “K to 12” a sistema ti edukasiontayo iti agdama. Segun iti linteg, maaramat a pangisuro ti nakayanakan a pagsasao dagiti ubbing manipud iti Kinder agingga iti Grado 3 ti elementaria. Mangruginto met ti transision daytoy iti Filipino ken English iti Maikapat a Grado agingga iti Maikanem, agingga nga agbalinto a dagiti laengen dua a lengguahe (Filipino ken English) ti maaramat iti panagisuro iti sekundaria.

Malaksid a salungasingenna ti probision ti Konstitusion, panangiruremen met iti dayawtayo a kas pagilian ti kontrobersial a pagalagadan ti SCA a mangdusa kadagiti adalanda nga agsao iti nakayanakanda a lengguahe, malaksid pay a labsingen daytoy ti karbengan dagiti ubbing a mangipeksa iti riknada iti bukodda a pagsasao.

Adda metten kapadana a resolusion nga indatag ti Kabataan Partylist iti Kongreso idi pay laeng 2011, a mangkidkiddaw iti panagpalutpot ti Kongreso kadagiti ipakpakat nga addang dagiti pagadalan a mangital-o ti English babaen ti panangdusada kadagiti adalanda nga agsao iti Filipino ken ania man a rehional a lengguahe.

Segun iti Kabataan, saan a rason ti pannakaipapaigid ti lengguahetayo iti ay-ayat dagiti pagadalan a mangsanay kadagiti adalanda nga agsao iti English a kas panagsaganada nga agtrabaho iti sabali a pagilian wenno makaala iti nangatngato ken dekalidad a trabaho iti masakbayan. Kasla met ngamin ipakpakitanan a nababa laeng unayen dagiti nakayanakantayo a pagsasao.

Kasla ngarud awan ti nangipangag iti daydi a resolusion ta no adda, amangan no saanen a napasamak ti kaso dagiti tallo nga estudiante ti SCA. Ita ngarud ta kasla naulit a naidatag ti kapadana a resolusion, manamnama a pangrugianen daytoy ti pannakaikkaten ti English-only policy kadagiti pagadalantayo.

Panaglabsing iti “Human Rights

Sinalungasing pay ti SCA ti karbengan a kas tao (human rights) dagiti estudiante. Segun iti report, adda metten grupo a nangidatag iti reklamo iti Commission on Human Rights (CHR) kontra iti eskuela. Ipagpaganetget ngamin ti Universal Declaration of Human Rights, kangrunaan a pagtataudan ti prinsipio ken mandato ti komision, ti panangilaksid iti ania man a klase ti diskriminasion ken ti panangital-o iti karbengan ti tunggal maysa a maipaayan iti edukasion.

Nalawag a diskriminasion ti impakat ti SCA ta linapdanna ti pannakaaramat ti Ilokano iti kampusna, idinto a daytoy ti kangrunaan a lengguahe a maar-aramat iti Siudad ti Laoag,iti Ilocos Norte ken aminen a lugar a paggapuan ti mapan a 7 a milion (segun iti sensus idi 2000) nga Ilokano. No lengguahe, kunatayo, sakupenna metten ti puli ti maysa a tao, wenno ti naggapuanna a lugar, a pakairamanan metten ti kultura ken kaamaanna. Saan met ketdi a dakes ti English-only a pagalagadan, ta mapalpalubosan met daytoy a maipakat kadagiti pagtrabahuan wenno negosio. Nupay kasta, adda dagiti addang wenno pagannurotan a rumbeng a masurot tapno maliklikan ti diskriminasion. Ngem sabalin a saritaan no maipakat daytoy iti edukasion ta addan nabatad a pagalagadan a mangiparpariten iti daytoy.

Masirsirip pay ti panaglabsing ti SCA iti pagalagadan ti DepEd. Ta no agbasartayo iti mismo nga student handbook ti eskuela, “reprimand” wenno pormal a panangunget wenno pammabalaw laeng koma ti pannusa dagiti estudiante. Ngem iti panangipakatda iti expulsion kadagiti tallo nga estudiante, kas man kas kadagsen metten ti panagsao iti Ilokano dagiti adayo a nadakdakes nga aramid a mabalin a pakakugtaran ti maysa nga estudiante, kas koma iti panagkopia iti eksamen ken panangitugot kadagiti pornographic materials iti kampus.

Segun ken ni Assistant Secretary Tonisito Umali iti DepEd, awan ti ubing a makugtaran iti eskuela gapu laeng iti panagsaona iti Ilokano, uray adda dayta nga English-only a pagalagadan ti eskuela. Ken kangrunaanna, no expulsion ti pannusa a mayawat iti ubing, rumbeng nga adda pammalubos manipud iti opisina ni DepEd Secretary Armin Luistro.

Naiget ngamin ti kampania ti departamento a maipaayan koma amin nga ubbing iti gundaway a sumrek iti pagadalan. Saan ngarud a makatulong dagiti eskuela a kas iti SCA nga awan man laeng sawsawirda a mangkugtar lattan kadagiti adalanda iti bassit laeng a panaglabsingda. Dakkel ti epekto ti maysa nga ubing no ma-expel iti pagadalan, a masansan nga agtinnag laengen daytoy nga out-of-school youth.

Agsaotayo Latta iti Ilokano

Agpayso nga adda karbengan dagiti pagadalan a mangaramid iti bukodda a pagannurotan a mangdisiplina kadagiti adalanda, ngem ania man a pannusa, rumbeng a mayannatup iti inaramid ti ubing a naglabsing.

Ti edukasion ti manamnama unay nga instrumento a pangkontratayo iti ania man a diskriminasion iti gimong. Dakkel ngarud a karit daytoy kadagiti mangisursuro ken mangimatmaton kadagiti pagadalan. Isuroda koma kadagiti ubbing no kasano ti agpanunot, saan a laeng no ania ti rumbeng a maammuanda, iti kasta nalaklaka a maanagda nga amin a sawen ken aramidenda nga adda pakaseknan ti sabali a tao wenno ti gimong, awan koma ti al-alaenda a maysa a pammati, maris ti kudil, seksualidad, edad, ken puli no hustisia ken karbengan nga agadal ken agtrabaho ti mapagpapatangan.

Ala, agsaotayo latta iti Ilokano! Ipagpannakkeltayo daytoy a nakayanakantayo a lengguahe, saan laeng a kas maysa nga umili nga agay-ayat iti naggapuanna a lugar ken puli, no di pay ket kas maysa nga umili nga agtamed iti paglintegan ti bukodtayo a pagilian.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 26, 2013.)

KASAPULAN KADI PAY TI PORK BARREL?

GAPU iti tumtumpaw ita nga isyu Iti korupsion iti Priority Development Assistance Fund (PDAF wenno pork barrel) dagiti kameng ti Kongreso, nangyadal man daytoy kadagiti umili no kasano nga agpayso a maar-aramat daytoy a pondo.

Mapan a P70-milion ti tinawen a mailatlatang a PDAF iti tunggal diputado, idinto a P200-milion iti tunggal senador. Iti agdama a bilang dagiti kameng ti Kamara (292) ken Senado (24), umabot ngarud iti P27-bilion ti dagup ti PDAF iti makatawen.

Ngem sabali ti naisurat iti papel ken iti pudpudno a mapaspasamak kadagitoy a PDAF.

Iti papel, dagiti laeng proyekto iti impraesktrutura, panggedan, pannakasanikar wenno pannakapadur-as ti karadkad ken pagbiagan dagiti komunidad, saranay iti panawen ti kalamidad, ken panaggatang kadagiti kasapulan a ramit kadagiti bukodda a distrito ti pakaisangratan ti PDAF.

Sakbay a mayaon daytoy a pondo, aglasat nga umuna iti Department of Budget and Management (DBM) ken iti mayannatup nga ahensia a mangisayangkat iti proyekto a pakailatanganna ken iti maseknan a lokal a gobierno. Kalpasan a mangidatag dagiti lahislador iti DBM iti listaan dagiti isayangkatda a proyekto karamanen dagiti kontraktor ken supplier, mangiruarto metten ti DBM ti pondo a yawatna iti mapusgan nga ahensia a mangisayangkat kadagitoy a proyekto. Ket dagitoy met nga ahensia ti mangaramidto iti project proposal ken maipakat ti public bidding babaen ti tulong dagiti maseknan a lokal a gobierno. Ket inton agtutunosda, maisayangkat a dagus ti proyekto.

Ket inton malpas ti proyekto, ditoyto metten a siripen (post-audit) ti Commission on Audit (COA) no nakompleto met laeng daytoy, no nasurot dagiti espesipikasion ti plano, wenno naaramat met laeng ti pondo iti umisu a wagas. Ditoyto laeng ngarud a makita ti anomalia, no adda man.

Ngem sabali ti realidad wenno pudpudno a mapaspasamak. Uray pay adda daytoy naurnos a sistema ti pannakairuar ti pondo, agsadag met latta ditoy ti pagayatan ti maysa a lehislador wenno ti kayatna a pangipuruakan iti PDAF-na. Awan ti dakesna ti maysa a diputado wenno senador a mangpili iti proyekto a ti panagkitana ket makatulong kadagiti masakupanna ken uray payen iti sibubukel a pagilian. Ngem ad-adda met a dagiti lokal a gobierno wenno uray a mismo dagiti ahensia ti umas-adideg kadagiti lehislador para iti maysa a proyekto, a saan met a kankanayon a para iti pagsayaatan ti sapasap, no di ket maysa nga instrumento tapno maital-o laeng ti panagkakadua wenno pinnadrino iti politika. Kas pagarigan, kunanto met ni Apo Lehislador: “Pondoak ti kayatmo a proyekto, ngem siguraduem a kaduaka inton eleksion.” Ket no saan met a politiko ti kasangsangona a kas koma no maysa laeng nga ahensia wenno NGO (nongovernment organization), kunananto met: “Rumbeng nga adda bingayko dita.”

Masansan ngarud a mapaspasamak ti nakaro a panangipanginada iti proyekto, pudpudno man wenno sinsinan (ghost project), ta awan sabali nga intension dagiti agipakat iti daytoy no di ti mangkittab iti dakkel, a natural, adda latta bingay ni Apo Senador wenno Apo Diputado.

Iti papel wenno teoria, segun ken ni Archbishop Socrates Villegas iti pastoral statement daytoy itay napan a lawas, panggep ti PDAF ti mangidanon iti proyekto ti gobierno kadagiti marigrigat ken dagiti maipapaigid a sektor. Ta mabalin ngamin a direkta nga umararawda kadagiti pannakabagida iti Kongreso para kadagiti kasapulanda, kas koma iti panagdawatda iti magastos iti operasion no adda masakit, pondo para kadagiti kasapulan iti komunidad ken dadduma pay.

Ngem iti realidad, maar-aramat laeng ti PDAF tapno ipasindayag dagiti lehislador kadagiti masakupanda a distrito nga adda met ar-aramidenda a nasayaat para kadakuada, idinto a dagitoy a pondo ket aggapu iti gobierno a pagserbianda a saan ket nga iti bukodda a bulsa. Adda met dagiti naagum unay a diputado wenno senador a mangballikog iti bidding process tapno mapondoan ti paboritoda a proyekto a pakakittabanda iti dakkel a kickback. Makikumplotda kadagiti kontraktor ken dagiti ahensia a pakaiturongan ti pondo, ket doktorenda dagiti reportda, wenno agaramidda kadagiti peke a listaan dagiti napirmaan a nagan a nairanud kadagiti bogus a proyekto.

P10-Bilion nga Scam iti PDAF

Idi ngarud rimmuar ti damag a sabali kano ti nakaiturturongan ti agdagup iti P10-bilion a pork barrel ti lima a senador ken saan a nababbaba ngem 23 a diputado manipud iti 2006 agingga iti 2011, kasla panangipalagip man laeng daytoy iti dakes nga epekto ti kaadda kadagiti lehislador ti bileg a mangilatang iti PDAF-da iti kaykayatda. Kinapudnona, kasla ipus pay laeng ti nakitatayo iti timpuar nga isyu iti pork barrel, ta adda pay dakdakkel a bagi ti anomalia nga adda pakainaigan ti pannakaaramat ti pondo.  

Ni Janet Lim-Napoles, akinkukua iti JLN Group of Companies, ti maitudtudo nga akin-utek iti P10-bilion nga anomalia. Asino daytoy a tao? Idi laeng a simngaw ti anomalia a rimmuar ti naganna. Ta kasta ti operasionna, nalimed laeng.

Ngem kas kadagiti sindikato wenno dadakkel nga operasion iti dakes nga aramid, rummuar laeng ti dakes nga aramidda no adda agsao a kaduada. Ket dayta ti napasamak iti operasion ni Napoles. Adda nagipulong, ket ti ania man nga imbagana iti autoridad, dayta ti nangrugian ti imbestigasion nga isaysayangkat ita ti National Bureau of Investigation (NBI). 

Ditoy ngarud a naduktalan a nabayag gayamen nga adda dagiti bogus wenno peke nga NGO nga idauluan ni Napoles. Pinagparangna dagiti kosinero, hardinero ken asino ditan a kaduana iti balayda a chairman, sekretario, tesorero wenno ania ditan a posision kadagitoy nga NGO wenno korporasion.

Inlawlawag ni Benhur Luy, ti dati a kadua ni Napoles ti operasion a nagpulong iti autoridad ken nagbalin a whistleblower iti kaso, no kasano nga impakat ni Napoles ti modusna. Asitgan kano ni Napoles ti no asino ditan a senador wenno diputado ket yasidegna metten ti NGO wenno foundation a binangonna tapno ponduan dagitoy para iti isayangkatda a proyekto (bogus man wenno saan), katukad ti dakkel a kickback para iti senador wenno diputado. Ammo ni Napoles ti ar-aramidenna, ta kabaelanna a mapatung-ed dagiti maseknan nga opisial, manipud iti opisina dagiti lehislador, ti DBM ken uray pay dagiti lokal a gobierno. Agpayso nga adda dagiti maipakat a proyekto, ngem masansan met a peke ti pirma dagiti tattao wenno institusion a nairanud iti proyekto.

Iti panagpalutpot ti social news network website a Rappler, naduktalan a 49 a lehislador ti nangiruar iti pondo iti 26 nga NGO babaen ti maysa laeng a korporasion.

Ngem kuna met ni Luy, nga agduduma a korporasion wenno ahensia ti nangalaan ni Napoles iti agdagup iti P10-bilion a pondo manipud ti PDAF.

Nupay mapan laeng a pito kadagiti NGO a mapalpalutpot ti tengngel ni Napoles, nakaala dagitoy iti agdagup iti P611.03-milion a pondo, wenno arigna kagudua (45%) ti P1.35-bilion a pondo a nasirip ti COA a naggapu iti PDAF ti saan a nababba a 49 a lehislador a naiturong laeng iti awan kaes-eskanna a proyekto dagiti 26 nga NGO manipud 2007 agingga iti 2011.

Ket kadagiti 26 nga NGO, 11 laeng ti agop-operasion sakbay ti lima a tawen a panag-audit ti COA. Naduktalan ngarud ti COA a kaaduanna nga awan ti track record wenno nagapuananda a kas NGO, awan ti kabaelanda nga mangilatang met ti katukadna a pondo, adda agtaltalinaed nga interesda iti dadduma pay nga NGO a naparaburan iti pondo, naglabsingda iti regulasion ti COA, ken dida naiparang ti listaan dagiti benepisario ti proyekto a pinonduan ti PDAF.

Iti panagtultuloy ngarud ti imbestigasion, naammuan pay nga uray mismo ti chairman ti nabileg a komite ti appropriations ti Kamara, ket nangilatang met ti P5-milion a pondo kadagiti bogus nga NGO ni Napoles.

Ken kanayon ti panagpalutpot pay ti COA ti pannakaduktal ti panangilatang kano met ni Senador Lito Lapid ti bukodna a PDAF iti pannakagatang ti garbage deodorizer manipud iti kompania nga immasideg kenkuana, idinto a saan met kano a kasapulan dagitoy dagiti tallo a munisipalidad ti Rizal ken nangnangruna a saan a naglasat dagitoy iti bidding process. Kasta met ti kaso ni Senador Vicente Sotto III a nangilatang met iti P1.5 million para iti pannakagatang ti nasao a garbage deodorizer iti ili ti Teresa, Rizal a saan met pulos a naus-usar ta saan kano met a kasapulan ti lokal a gobierno.

Imbestigasion, Abolision Wenno Regulasion?

Panggep ngarud ita ni House Minority Leader Ronaldo Zamora, a mangidatag iti maysa a resolution tapno mapalutpot ti sawenna a “criminal plunder” nga insayangkat ti grupo ni Napoles ken dagiti kameng ti Kongreso no bilang ta agpayso a nagkukumplot dagitoy tapno ibolsada ti pundo.

Ngem iti biang ti Senado, awan ti panggepda a palutpoten dagiti kakaduada a nainaganan iti anomalia uray pay nangidatagen ni Senador Chiz Escudero iti maysa a resolusion iti Blue Ribbon Committe tapno agpalutpot. Segun ken ni Senate President Franklin Drilon, bay-anda kano pay nga agpalutpot ti NBI ngem iti mangirugida iti bukodda nga addang. Ngem no bilang kano ta kiddawen ti situasion a mangipakatda iti parallel inquiry, isunto laeng kano ti panaggaraw dagiti senador.

Natibtibong ketdi ita ti pannakakiddaw ti abolision wenno pannakawaswasen ti PDAF iti Kongreso gapu ta pagtataudan laeng kano met ti korupsion, saan laeng iti naudi a kaso ni Napoles no di pay dagiti napalpalabas a kaso. Kayat ngarud ti grupo dagiti militante a party-list a mawaswas ti PDAF babaen ti maysa agakat nga indatagda iti Kongreso tapno agbalinen a pormal ti pannakawaswas ti PDAF.

Ngem no ni House Speaker Feliciano Belmonte ken dadduma pay a kakaduana ti masurot, saan kano a rason ti isyu ni Napoles ti panangipaigidda lattan ti PDAF. Ta ad-adu kano kadagiti kakaduada a nangilatang kadagiti PDAF-da kadagiti lehitimo a proyekto ken ahensia; wenno pudpudno a nairanud dagiti kakailianda, kas koma dagiti hospitalization wenno scholarship program a nabayagen nga ipakpakatda kadagiti distritoda.

Saan met a kayat ti bumiang ti Malakanyang iti isyu iti abolision, ta ad-adda kano a pakaseknan daytoy ti Kongreso ta isu met laeng kano ti agaramid kadagiti linteg no kayatda a mawaswas wenno saan daytoy. Ti pudno ketdi, adda bileg ti Ehekutibo, babaen ti DBM, a mangtengngel iti pannakairuar dagiti PDAF. Mabalin ngarud a saan a pabor ti abolision ti Malakanyang ta isu pay nga aramatenna ti PDAF a pangay-ayo kadagiti kameng ti Kongreso no adda kasapulanna kadakuada.

Ngem segun kada Drilon ken Escudero, saan a praktikal ti pannakawaswas ti PDAF ta adda met kano dagiti pudpudno nga agkasapulan iti pondo. Isu nga no adda man rumbeng nga aramiden ti Kongreso, isu ti panagaramidda kadagiti naiget a pagalagadan tapno saanen a maulit ti anomalia. Maysa kadagiti makitkitada a solusion ti pananglimitarda iti pakaisangratan ti PDAF, a no mabalin, para laeng koma daytoy iti poverty alleviation program ti gobierno, iti salun-at ken edukasion. Isingsingasing met ni Villegas a patibkeren dagiti lehislador ti bilegda a mangbantay, mangmonitor ken mangadal iti pannakausar ti pondo, a no mabalin, adda met koma partisipasion ti Simbaan, dagiti negosiante ken dagiti kameng ti civil society. Silulukat latta koma ti proseso ti pannakaipakat ti proyekto iti publiko.

Iti met biang ni Budget Secretary Florencio Abad, masapul a dagiti laeng ahensia ti ehekutibo ken lokal a gobierno ti rumbeng nga agawat iti PDAF. Para kadagiti NGO nga agdawat iti pondo para kadagiti bukodda a proyekto, rumbeng ti akreditasion manipud iti gobierno.

Liklikantayon ti Agdawat

Kiniddaw ti Catholic Bishops’ Conference of the Philippines nga iwalin latta koman ti Kongreso ti PDAF ket iturong laengen dagiti lehislador ti atensionda iti akemda nga agaramid iti linteg. Iti kasta maliklikanen ti ania man nga anomalia wenno korupsion iti pondo ti gobierno.

Kiniddaw ngarud ni Villegas a no mabalin, liklikan koman dagiti kameng ti Simbaan ti agdawat iti ania man a pabor kadagiti politiko, wenno dagiti umili a bumingay iti pork barrel dagiti diputado babaen ti panagdadawatda iti pondo para iti personal a rason, parikut ti pamilia, proyekto ti barangay wenno uray pay pannakaisayangkat ti piesta. Dagdagentayo kano ketdi dagiti lehislador nga agaramid iti linteg para iti pagsayaatan ti sapasap, wenno agisayangkat kadagiti proyekto a kasapulan iti panagdur-as, a saan a mapilpili laeng dagiti mairanranud.

Gapu ngamin iti panagdawdawattayo kadagiti pondo, mapilitan dagiti opisial ti gobierno nga usaren ti ania man a makittabda kadagiti proyekto a pinonduan ti PDAF-da wenno uray pay manipud iti magangganarda iti hueteng ken dadduma pay nga illegal a sugal ken aramid.

No kasta la a kasta ti situasion, agtultuloy latta ti korupsion iti gobiernotayo.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 12 2013.)

ANIA TI PUDNO ITI BLACK SAND MINING?

PANAGTAKAW a nakalawlawag ti inaramidda.

Dayta no pudno la unay ti ibagbaga dagiti lumugar iti isla ti Camiguin, iti ili ti Calayan, Cagayan a paset ti Babuyan Islands, a dua a barko manipud iti Taiwan ti simrek iti sakup a baybay ti Babuyan tapno agminas nga awan permiso manipud iti gobierno kadagiti nangisit a darat. Kunada a nagusarda iti dadakkel a hose a nangsusop kadagiti darat a nangbunag kadagitoy

Pinatalgedan ti punong barangay ti lugar nga operator ti black sand mining dagitoy, ken segun kadagiti report, puntiria kano dagiti ganggannaet a barko dagiti agkakapateg a magnetite sand wenno nangisit a darat a pagtaudan dagiti nakirangen iti lubong a mineral a thorium, titanium, zirconium ken tungsten. Kasapulanda ngamin dagitoy a mineral a kas ramen iti aramidenda a landok.

Ngem segun iti maysa nga opisial ti Calayan, awan kano ti operasion ti black sand mining iti baybayda. Naka-pending wenno agur-uray pay laeng ti pannakaaprobar ti aplikasion dagiti maseknan nga akinkukua kadagiti ganggannaet a barko, isu a mangal-alada kano pay laeng iti sampol. Sampol, kunana, ngem agkarasubli dagiti barko a nangikurimed kadagiti darat iti Babuyan manipud Hunio 27 agingga iti Hulio 1. Mangipakita ngarud ditoy nga ammo ti lokal nga opisial ti mapaspasamak iti lugarna.

Kastoy man ti situasion kadagiti baybay iti sumagmamano pay nga ili iti Cagayan idi 2005 wenno nasapsapa pay. No kasta idi nga adda masiputan dagiti lumugar iti igid ti baybay nga agbunag kadagiti nangisit a darat, kuna dagiti lokal nga opisial a mangal-ala laeng dagitoy iti sampol ta naka-pending pay laeng dagiti aplikasionda nga agminas. Ngem kalpasanna, agtultuloy met gayamen nga ar-aramidenda wenno nagbalinen a regular ti panangbunagda kadagiti nangisit a darat, adda man wenno awan dayta a permiso. 

“Person of Authority”

Segun pay iti report ti GMA-7 mainaig iti kaudian nga insidente iti Babuyan Islands, binaon kano ti mayor ti Calayan dagiti polis tapno aginspeksion kadagiti barko, ket nagsubli dagiti polis a nagpulong iti mayor nga adda kano met nangatngato a tao (“person of authority’) a nangibaon kadagiti nasao a barko nga agbunag kadagiti darat. Dayta manen, “person of authority” kunada lattan, ngem dida met inaganan wenno ilawlawag a nasayaat ti ibagbaga dagiti polis.

Kastoy a kastoy met ti napasamak iti napalpalabas kadagiti dadduma a lugar iti Ilocos Sur, Ilocos Norte ken kadagiti probinsia a nangtaraigid iti baybay agingga iti Bataan a pakapaspasamakan met ti operasion ti black sand mining, segun iti maysa nga opisial ti MGB. Ta no kasta a saludsoden ti media kadagiti maseknan a lokal nga opisial no adda nasiputanda nga agikurimed kadagiti nangisit a darat kadagiti sakupda, no asino latta met ditan ti itudoda a nangibaon, wenno nangipalubos kadagitoy nga illegal a panagminas iti darat.

Asino ngarud dita dagiti “person of authority”? Ti kadi MGB? Ngem kuna met ti ahensia nga iparparitna dagiti kakastoy nga operasion no awan ti permiso manipud kadakuada ken dadduma pay a maseknan nga ahensia. Saan ngata a dagiti “person of authority” ket dagiti met laeng opisial ti maseknan a lokal a gobierno?

Segun pay iti maysa nga opisial ti Calayan, nangisayangkat kano metten ti lokal a gobiernoda ken ti MGB iti konsultation kadagiti lumugar. Ngem kuna met ti maysa a lumugar a napasamak laeng ti konsultation kalpasan a nagipulong dagiti residente iti media; ken saan kano met a konsultasion ti napasamak no di ket maysa a “lecture” wenno panangallukoy laeng kadagiti residente nga ayonanda ti panagminas ta adda kano met pagalagadan nga ipakat ti lokal a gobierno para iti panagminas kadagiti darat iti sakupda a baybay. Kitaem, ammo dagiti lokal nga opisial ti black sand mining iti sakupda ngem agindidiammoda idi damona a rimmuar iti media ti nalimed a panagminas.

Tuloy ang Ligaya

Awan man dumana daytoy kadagiti dadduma a lugar a pakaipakpakatan metten ti black sand mining. Adda dita ti kasla maysa nga ima dagiti lokal nga opisial a mangipakita iti publiko nga agipakpakatda kadagiti konsultasion, wenno adda dita ti kasla panagdengngegda kadagiti adu a petision kontra iti panagminas, nangnangruna kadagiti civic group nga idauluan dagiti relihioso a grupo.

Ngem gayam nakatallikud ti maysa nga ima dagitoy nga opisial a mangibabaon kadagiti operator ti black sand mining nga ituloyda latta ti operasion. Tuloy ang ligaya, bahala silang hanapin at kasuhan ang “person of authority,” kasla kasta man ti ibagbagada.

Apay a kasta? Wen, a, ta agtultuloy ti panagminas latta kadagiti baybay, nangnangruna iti Cagayan ken Ilocos. Mismo a ti MGB ti nangkompirma iti daytoy, malaksid pay ti agtultuloy a panagipulong iti media dagiti civil group a saan a pabor iti black sand mining ta makadadael daytoy iti nakaparsuaan.

Agpayso met nga adda maysa a korporasion a pinaritan ti Korte Suprema, babaen ti bileg ti Writ of Kalikasan, nga agisayangkat iti panagminas iti baybay iti Ilocos ken Pangasinan, ken sabali pay dagiti dagiti pinaritan ti Korte a grupo nga agminas iti Cagayan. Ngem saan kano met nga ipakpakat dagiti lokal nga opisial dagitoy a pammilin ti korte. Adda dita ti cease-and-desist order ti Department of Environment and Natural Resources kadagiti ganggannaet a mining companies ngem saan met a madagdagus nga ipatungpal ti lokal nga opisina ti DENR gapu kadgiti aglalaok a rason.

Ken agpayso nga adda metten impasardeng ti MGB nga operasion dagiti kompania a kukua dagiti Tsino nga agminas iti baybay ti San Vicente, Ilocos Sur ta simiasi kano dagiti operator iti napagtutulagan a paset laeng ti baybay a mabalinda a pagminasan.

Ngem mapanunottayo man a dagus, asino ti nangipalubos kadagitoy nga agminas? Nalaka ketdi a patien nga agtiliw laeng ti gobiernotayo, wenno ipasardengna ti operasion inton naala met aminen dagiti gangngannaet nga operator ti kasapulanda iti maysa a paset ti baybay. Nabanglo latta ngarud ti nagan dagiti opisial ti gobierno.

Asino Dagiti Agganganar?

Kadakkelan ngarud a saludsod ditoy no asino ti agganganar kadagitoy nga operasion ti black sand mining, illegal man wenno adda pammalubos ti gobierno?

Umuna unay, dagiti ganggannaet a mining companies. Gapu ta ad-adda nga illegal, wenno awan ti permit ti operasionda, nababa unay ti yaw-awatda a pasuksok kadagiti rinuker nga opisial no maidilig iti dakdakkel a bayadanda koma a buis ti gobierno. Ngem ditay’ kadi agbalaw a kanayon a dagiti gangngannet, partikular dagiti Tsino, Taiwanese ken Koreano, ti mangib-ibus iti kinabaknangtayo—masansan a sililimedda a sumrek ta awan ti agbambantay iti sumrekanda, idinto nga agrigrigat ti kaaduanna a Filipino a manmano a makaramraman ti parabur ti kinabaknang ti pagiliantayo?

Ala, sumaremon ti kapauten ti black sand mining kadagiti nadakamat a lugar. Ngem napananna dagiti napaspastrek iti daytoy nga industria.

Segun iti maysa a report ti dairio, mapan a $71-bilion ti mabalin a maurnong ti gobierno iti black sand mining uray iti Ilocos pay laeng, ngem yanna dagiti nasingirda a buis, no adda, a, nasingir? Kinapudnona, awan dumana daytoy iti sibubukel nga industria ti panagminas iti pagilian (saan laeng nga iti baybay) ta idinto a nakadakdakkel ti mapaspastrekan dagiti mining coroporation, nakabasbassit kano met ti masingsingir a buis ti gobierno kadakuada. Idinto a ti gobierno ti aggastos met laeng iti dakkel gapu iti dakes nga epekto ti panagminas wenno kalpasan a panawan dagitoy a korporasion ti dinadaelda a lugar kalpasan ti panagminasda.

Bumaknang ti maysa a lokal a gobierno, kunada, ngem asino met ti pudpudno a bimmaknang gapu laeng iti black sand mining. No adda agpayso dimmur-as a lokal a gobierno a pakaipakpakatan ti black sand mining, nairanrana laeng daytoy ta adu pay ti kasapulan tapno agprogreso ti maysa nga ili, siudad wenno probinsia. Nalaka laeng ngarud a maawatan a dagiti laeng maseknan nga indibidual ti gobierno ken dagiti mining companies ti agganganar iti parabur ti nakaparsuaan.

Ngem saan laeng a maigapu ditoy no apay a di rumbeng a mapalubosan ti panagminas kadagiti nangisit a darat.

Peligro Kadagiti Lumugar

Segun iti World Wildlife Fund Philippines, makadadael ti black sand mining iti marine biodiversity iti Babuyan Islands, partikular iti panagbiag ti maysa a klase ti balyena (singing humback whale) a masarakan laeng ditoy a lugar nga agum-umok kadagiti kadaratan iti baybay ti Babuyan. Dadaelenna pay ti rekursos naturales ti taaw kas koma kadagiti korales, ken kadagiti ikan a pumanaw ti makibur a lugar ken dadduma pay a gameng ti baybay. Pagangayanna, kumirangen ti makalapan dagiti residente kadagiti igid ti baybay a makaapekto laeng ngarud iti panagbiagda.

Segun ken ni MGB director Leo Jasareno, kadadaksan nga epekto nga ipaay ti black sand mining ti pannakaperdi dagiti lugar iti igid ti baybay ta main-inut no kua a lamuten ti danum dagiti kadaratan, ken ad-adda a lumawa ti sakup ti baybay. Madegdegan ti panagdakkel dagiti dalluyon no kasta a dumteng ti dawel isu a napartak ti pannakakirkir dagiti daga iti igid ti baybay. Adu ngarud metten dagiti tattao a nagbakuit kadagiti naapektaran a komunidad gapu ta maibusen ti daga iti lugarda.

Segun iti panagadal, ti panangsusopda kadagiti darat iti lansad ti taaw (ocean floor) ti mangpartuat iti nakaro a sedimentation wenno proseso a pannakapaadu ti banag nga agarinsaed iti baybay a posible a pakatayan dagiti korales ken adu a nabiag iti baybay, saan laeng a dagiti balyena.

Mapadpadasan metten ti dadakkel a layus ken napartak a pannakateppang dagiti baybay a di nasapsaparan dagiti lumugar iti napalpalabas sakbay a simmangbay dagiti gangngannaet nga operator ti black sand mining.

Saan ngata a yaw-awis laeng ngarud ti nasaknapen a pannakaipalpalubos ti black sand mining ti pannakapasamak ti nasaknap met a panagsuek ti pagbiagan dagiti lumugar, ken ti pannakaraut ken agtultuloy metten panagpukaw dagiti nabiag kadagiti baybaytayo?

Sapay koma ta ti pudpudno a sungbat iti daytoy, ipaay dagiti opisial ti gobierno a mangipalpalubos iti black sand mining iti lugarda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Hulio 29, 2013.)