KAANO PAY A PAKABASOLAN TI AGSAO ITI ILOKANO?

APAMAN a rimmuar ti damag maipanggep kadagiti tallo nga estudiante a nakugtaran iti pribado a pagadalan iti Siudad ti Laoag gapu laeng iti panagsaoda iti Ilokano, napasabtan a dagus ti nasao a pagadalan ken dagiti mangimatmaton iti daytoy iti pungtot dagiti adu nga Ilokano. Puon ti riri ti English-only a pagalagadan ti eskuela, ta nalawag a diskriminasion daytoy iti lengguahetayo nga Ilokano, nangruna ta ganggannaet pay gayam ti pastor nga akinkukua iti pagadalan, ken ti di pannakaipaay ti due process wenno karbengan a mangngeg ti rason dagiti estudiante sakbay ti dinadaras a pannakakugtarda.

Rimmimbaw iti pannakadismaya ti publiko ti pannakaamiristayo nga iti laksid ti agdama a polisia ti gobiernotayo a mangpabileg iti nakayanakan a pagsasao, kaudian a napasingkedan babaen ti Enhanced Basic Education Act (Akta Republika Blg. 10533) a pinirmaan ni Presidente Benigno S. Aquino III itoy a tawen, adda pay laeng gayam dagiti pagadalan a mangipakpakat iti English-only a pagalagadan ta nabayagen daytoy a naipakpakat kadagiti pagadalan a nakaro a kolonial ngem in-inut met laeng a naiwalin gapu ta salungasingenna ti agtaltalinaed ita a prinsipio ti edukasion.

Kayatna a sawen pay ngarud nga awan ti ammo, no di man talaga a nagsukir ti maseknan a pagadalan iti Department of Education (DepEd) Order No.74 s.2009 a nangiwayaten iti panagisuro babaen ti multilingual education (MLE).

Immuna a naibutaktak ti damag dagiti tallo nga estudiante iti online nga artikulo ni Herdy Yumul, propesor ken kolumnista ti Ilocos Times. Ditoy a kinondenar ni Yumul ti pannakakugtar dagiti ubbing iti Saviour’s Christian Academy (SCA) gapu laeng iti panagsao dagitoy iti Ilokano a maibilbilin kadakuada ken uray dagiti mangisursuro a dida ar-aramaten iti uneg ti kampus. Naiwaras ti damag iti social media ti kaso da Kleinee Bautista, Carl Andrew Abadilla ken Samuel Respicio. Dagus met a napidut daytoy kadagiti nailian a diario ken primetime news program kadagiti estasion ti telebision.

Online a Petision

Naipakat dagiti online petition kas koma iti inrubuat ti Nakem Conferences a mangdawdawat ti pannakaikkat a kas presidente ti SCA ni Rev. Brian Shah, ti Singaporean a pastor nga akinkukua ti pagadalan, ken no mabalin mapapanawen daytoy iti pagilian. Adda met petision nga innakeman ti UP Samahang Linggwistika ken UP Layap a mangkidkiddaw ken ni Presidente Aquino nga ibilinna koma a dagus ti agtultuloy a pannakawaswasen ti English-only policy kadagiti amin a pagadalan ti pagilian. Sabali laeng ti resolusion ti GUMIL Ilocos Norte nga impatulodda iti Departamento ti Edukasion a mainaig met laeng iti daytoy.

Nangidatag metten da Dip. Terry Ridon ti Kabataan Partylist ken Dip. Rodolfo Fariñas ti Ilocos Norte iti maysa a resolusion a mangkidkiddaw iti Kongreso a mangpalutpot a nasayaat iti isyu ken mangipakat metten iti panangrepasoda kadagiti student handbook dagiti pribado a pagadalan.

Iti kaudian a damag, wenno kalpasan ti adu a nalak-am ti SCA ken ti akinkukua a pastor a pannakauyaw, nagdawat kano metten dagitoy ti pammakawan kadagiti tallo nga estudiante ken kadagiti nagannak kadakuada. Mabalin kano met latta nga agsubli dagiti estudiante (malaksid ti maysa a naipadamag a nakaakaren iti sabali a pagadalan), ken inlawlawag ti SCA a saan a nakugtaran dagiti tallo no di ket nabalakadan laeng dagitoy nga agbirok iti umakaranda nga eskuela.

Ngem saan a makapnek dagiti palawag ti SCA, ta no agbataytayo iti artikulo ni Yumul, talaga nga awanen ti pagpilian dagiti tallo nga estudiante no di ti pumanaw gapu iti kinauyongen ti pastor a nangkomprontar kadagiti ubbing. Ta uray ti mismo a panangbalakadda laeng kadagit ubbing a mangbirok iti umakaranda, addan intensionda a mangkugtar kadagitoy iti SCA. No pakabasolan dagiti ubbing ti panagsaoda iti Ilokano, adda met nairanta a nalaglag-an ken mayannatup a pannusa a nailanad iti handbook ti eskuela.

Pagsayaatanna ta rimmuar iti publiko dagiti kakastoy a damag a nalawag a diskriminasion iti lengguahe ken pulitayo a kas Ilokano, a pakaseknan metten dagiti dadduma pay a lengguahe ken puli iti pagilian.

Narugian ngarud a nailawlawag, no di man nailawlawagen, ti sungbat iti saludsod no adda met laeng malabsing a paglintegan ti English-only a pagalagadan dagiti pagadalan.

Panaglabsing iti Konstitusion

No ti Konstitusion ti pagibasaran, salungasingen ti English-only policy ti eskuela iti Seksion 7 ti Artikulo 14 a mangibagbaga a Filipino ken English (malaksid no addanto linteg a mangibaga a saan a mairaman ti English), dagiti opisial a lengguahe ti pagilian iti agpang ti komunikasion ken panagisuro. Kasta met a dagiti met lengguahe kadagiti rehion (regional languages) ti karaman (auxiliary) nga opisial a lengguahe kadagitoy a rehion, ngarud agserbi dagitoy a kas kanayon wenno suplemento iti panagisuro.

Kayatna a sawen, tallo ti mabalin a lengguahe a maaramat iti panagisuro: Filipino, English ken Ilokano (iti biangtayo nga agus-usar iti daytoy). Isu a no pinengdan ti maysa nga eskuela ti pannakaaramat ti Ilokano, panaglabsing la ketdi dayta iti ipekpeksa ti Konstitusion.

Ibilbilin ti Seksion 6 ti isu met laeng nga artikulo ti pannakaipakat kadagiti addang, a kas alagaden ti linteg wenno kas ipalubos ti Kongreso, a mangirugi ken mangtaginayon iti pannakaaramat ti Filipino a kas opisial a lengguahe ti komunikasion ken instruksion. Daytoy ti nagtaudan ti agdama a polisia ti gobiernotayo a mangpabileg iti Filipino a kas nailian a lengguahe ken dagiti lengguahe dagiti rehion iti agpang ti edukasion.

Iti daytoy pay ngarud a prinsipio a nagsadag ti RA 10533 wenno ti linteg a nangirubuat ti “K to 12” a sistema ti edukasiontayo iti agdama. Segun iti linteg, maaramat a pangisuro ti nakayanakan a pagsasao dagiti ubbing manipud iti Kinder agingga iti Grado 3 ti elementaria. Mangruginto met ti transision daytoy iti Filipino ken English iti Maikapat a Grado agingga iti Maikanem, agingga nga agbalinto a dagiti laengen dua a lengguahe (Filipino ken English) ti maaramat iti panagisuro iti sekundaria.

Malaksid a salungasingenna ti probision ti Konstitusion, panangiruremen met iti dayawtayo a kas pagilian ti kontrobersial a pagalagadan ti SCA a mangdusa kadagiti adalanda nga agsao iti nakayanakanda a lengguahe, malaksid pay a labsingen daytoy ti karbengan dagiti ubbing a mangipeksa iti riknada iti bukodda a pagsasao.

Adda metten kapadana a resolusion nga indatag ti Kabataan Partylist iti Kongreso idi pay laeng 2011, a mangkidkiddaw iti panagpalutpot ti Kongreso kadagiti ipakpakat nga addang dagiti pagadalan a mangital-o ti English babaen ti panangdusada kadagiti adalanda nga agsao iti Filipino ken ania man a rehional a lengguahe.

Segun iti Kabataan, saan a rason ti pannakaipapaigid ti lengguahetayo iti ay-ayat dagiti pagadalan a mangsanay kadagiti adalanda nga agsao iti English a kas panagsaganada nga agtrabaho iti sabali a pagilian wenno makaala iti nangatngato ken dekalidad a trabaho iti masakbayan. Kasla met ngamin ipakpakitanan a nababa laeng unayen dagiti nakayanakantayo a pagsasao.

Kasla ngarud awan ti nangipangag iti daydi a resolusion ta no adda, amangan no saanen a napasamak ti kaso dagiti tallo nga estudiante ti SCA. Ita ngarud ta kasla naulit a naidatag ti kapadana a resolusion, manamnama a pangrugianen daytoy ti pannakaikkaten ti English-only policy kadagiti pagadalantayo.

Panaglabsing iti “Human Rights

Sinalungasing pay ti SCA ti karbengan a kas tao (human rights) dagiti estudiante. Segun iti report, adda metten grupo a nangidatag iti reklamo iti Commission on Human Rights (CHR) kontra iti eskuela. Ipagpaganetget ngamin ti Universal Declaration of Human Rights, kangrunaan a pagtataudan ti prinsipio ken mandato ti komision, ti panangilaksid iti ania man a klase ti diskriminasion ken ti panangital-o iti karbengan ti tunggal maysa a maipaayan iti edukasion.

Nalawag a diskriminasion ti impakat ti SCA ta linapdanna ti pannakaaramat ti Ilokano iti kampusna, idinto a daytoy ti kangrunaan a lengguahe a maar-aramat iti Siudad ti Laoag,iti Ilocos Norte ken aminen a lugar a paggapuan ti mapan a 7 a milion (segun iti sensus idi 2000) nga Ilokano. No lengguahe, kunatayo, sakupenna metten ti puli ti maysa a tao, wenno ti naggapuanna a lugar, a pakairamanan metten ti kultura ken kaamaanna. Saan met ketdi a dakes ti English-only a pagalagadan, ta mapalpalubosan met daytoy a maipakat kadagiti pagtrabahuan wenno negosio. Nupay kasta, adda dagiti addang wenno pagannurotan a rumbeng a masurot tapno maliklikan ti diskriminasion. Ngem sabalin a saritaan no maipakat daytoy iti edukasion ta addan nabatad a pagalagadan a mangiparpariten iti daytoy.

Masirsirip pay ti panaglabsing ti SCA iti pagalagadan ti DepEd. Ta no agbasartayo iti mismo nga student handbook ti eskuela, “reprimand” wenno pormal a panangunget wenno pammabalaw laeng koma ti pannusa dagiti estudiante. Ngem iti panangipakatda iti expulsion kadagiti tallo nga estudiante, kas man kas kadagsen metten ti panagsao iti Ilokano dagiti adayo a nadakdakes nga aramid a mabalin a pakakugtaran ti maysa nga estudiante, kas koma iti panagkopia iti eksamen ken panangitugot kadagiti pornographic materials iti kampus.

Segun ken ni Assistant Secretary Tonisito Umali iti DepEd, awan ti ubing a makugtaran iti eskuela gapu laeng iti panagsaona iti Ilokano, uray adda dayta nga English-only a pagalagadan ti eskuela. Ken kangrunaanna, no expulsion ti pannusa a mayawat iti ubing, rumbeng nga adda pammalubos manipud iti opisina ni DepEd Secretary Armin Luistro.

Naiget ngamin ti kampania ti departamento a maipaayan koma amin nga ubbing iti gundaway a sumrek iti pagadalan. Saan ngarud a makatulong dagiti eskuela a kas iti SCA nga awan man laeng sawsawirda a mangkugtar lattan kadagiti adalanda iti bassit laeng a panaglabsingda. Dakkel ti epekto ti maysa nga ubing no ma-expel iti pagadalan, a masansan nga agtinnag laengen daytoy nga out-of-school youth.

Agsaotayo Latta iti Ilokano

Agpayso nga adda karbengan dagiti pagadalan a mangaramid iti bukodda a pagannurotan a mangdisiplina kadagiti adalanda, ngem ania man a pannusa, rumbeng a mayannatup iti inaramid ti ubing a naglabsing.

Ti edukasion ti manamnama unay nga instrumento a pangkontratayo iti ania man a diskriminasion iti gimong. Dakkel ngarud a karit daytoy kadagiti mangisursuro ken mangimatmaton kadagiti pagadalan. Isuroda koma kadagiti ubbing no kasano ti agpanunot, saan a laeng no ania ti rumbeng a maammuanda, iti kasta nalaklaka a maanagda nga amin a sawen ken aramidenda nga adda pakaseknan ti sabali a tao wenno ti gimong, awan koma ti al-alaenda a maysa a pammati, maris ti kudil, seksualidad, edad, ken puli no hustisia ken karbengan nga agadal ken agtrabaho ti mapagpapatangan.

Ala, agsaotayo latta iti Ilokano! Ipagpannakkeltayo daytoy a nakayanakantayo a lengguahe, saan laeng a kas maysa nga umili nga agay-ayat iti naggapuanna a lugar ken puli, no di pay ket kas maysa nga umili nga agtamed iti paglintegan ti bukodtayo a pagilian.

(Basaen ti kompleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 26, 2013.)