BUIS, BUISIT?

BUIS kunam?

BUMARA la ketdi ti piditpidit ti dadduma no mapagpapatangan daytoy nangruna no maipapan iti income tax (wenno buis para iti natgedan). Makapuling a kitaen dagiti tax deduction iti ‘pay slip,’ kunada man. Wenno makapadagsen iti rikna ta awan met maar-aamidan piman.

Ket segun iti report a rimmuar itay nabiit, agsobsobra ti buis a baybayadan dagiti adda iti middle class.

Makuna a “middle class” ti grupo nga adda iti nagbaetan ti lower (wenno working) class ken upper class, a pakaibilangan dagiti propesional ken dagiti adda negosioda agraman pamiliada. No agbataytayo iti kaudian a report ti National Statistical Coordination Board (NSCB), mairaman kadagiti middle class dagiti mangmangged nga agaw-awat iti manipud iti P328,000 (wenno mapan a P27,000 iti tunggal bulan) agingga iti P4 million a tinawen a sueldo.

Nangpakaro pay iti isyu iti buis ia naiballaet a nabara a patangan wenno kaso iti panangibolsa dagiti kameng ti Kongreso ken kakumplotda a nangangato nga opisial ti gobierno kadagiti PDAF-da nga aggapu iti buis dagiti umili.

Dakkel ngarud ti mapaspastrek ti gobierno manipud kadagiti middle class. Ngem saan laeng met a dagiti propesional ti maapektaran, ta uray dagiti nababbaba ti sueldoda (malaksid dagiti minimum wage earner ta mailisida iti income tax kas sagudayen iti linteg), pakadagsenan unay ti riknada ti maleklekkab a pangbayadda iti buis idinto a nakabasbassit la ngaruden ti mayaw-awidda a matgedan. 

Segun iti Bureau of Internal Revenue (BIR), agtaud kadagiti agsusueldo a mangmangged ti 82% ti kadagupan ti nasingir manipud iti individual income taxes nga umabot iti P246-bilion idi napan a tawen. Kaaduanna ditoy ti automatiko a maikissay kadagiti propesional nga agsusueldo iti manipud P150,000 agingga iti P800,000 iti uneg ti makatawen.

Awan latta met ti pagdur-asan ti pagilian

Ngem pappapananna dagita a buis? Apay nga agsagsagaba latta met dagiti marigrigat iti kaawan wenno kinakurang ti serbisio ti gobierno kadakuada, wenno apay a kadaanan latta ti sistema ti transportasion, ken apay nga adu kadagiti kalsadatayo ti di met mamanmantener a nasayaat?

Makaunget ti adu a netizen kadagiti kakastoy a patangan iti buis (asino met ti saan?), nangruna iti kinaregregget ti BIR nga agiwayat kadagiti pamuspusan tapno makasingir iti dakkel a buis a para iti administrasion ni Presidente Noynoy Aquino, ngem awan latta met ti pagdurdur-asan ti pagilian. Kanigid-kanawan met latta ti korupsion iti gobierno a pakapukpukawan ti pondo nga aggapu iti buis.  

Segun iti panagadal ni Romulo Virola, dati a secretary general ti NSCB, nasurok a 74.7% iti populasiontayo wenno 14-milion a pamilia ti mangbukel iti lower class, idinto nga awan pay maysa a porsiento (0.1%) wenno 21,200 a pamilia ti adda iti upper class. ’Tay natedda a 25.2% wenno 4.7-milion a pamilia, isu dagitoy ti aggapu iti middle class.

Ngem ti rigatna, kadagiti adda iti middle class nga agsusueldo iti agingga iti P500,000 iti tinawen (wenno mapan a P41,670 iti tunggal bulan), kapada met gayam ti baybayadanda a tax rate wenno porsiento ti buis iti baybayadam met dagiti chief executive officer (CEO) wenno direktor dagiti multinational company, karamanen dagiti nababaknang a tattao iti pagilian ken dagiti artista ken nalatak a celebrity nga agaw-awat iti agingga iti P12-milion iti tunggal bulan.

Apay a kasta? Iti ngamin agdama a paglintegan, manipud iti 5% agingga iti 32% ti tax rate a bayadan dagiti mangmangged depende iti sueldoda. Kadagiti ngarud agaw-awat iti sueldo iti agingga iti P500,000, masingir dagitoy iti kangatuan a tax rate a 32%, nga isu met ti tax rate dagiti nangatngato nga adayo iti sueldoda ngem isuda! Ken uray pay palubosan ti linteg ti basic personal exemption (para kadagiti minimum wage earner) ken adda pay P20,000 a deduction iti tunggal anak wenno dependent, saan met unay a marikna daytoy a pakalag-anan dagiti mangmangged ta dakkel latta ti malekkab iti sueldoda a kas pagbayadda iti buis.

“Bracket creep”

Ngem dayta gayam a paglintegan iti tax rate ken tax bracket ket idi pay laeng 1997 a nangrugi a naipatungpal, wenno mapanen a 17 a tawen a saan a nabalbaliwan idinto nga adun ti bimmabaan ti gatad ti piso gapu iti inflation (wenno ti agtultuloy nga ingingina ti presio dagiti magatgatang ken serbisio iti maysa a panawen). Kayatna a sawen, uray dimmakkel ti sueldo ti maysa a mangmangged, sumursurot met kenkuana ti nangato a tax rate. Ti rigatna, bumasbassit met ti balor ti sueldona iti panaglabas dagiti tawen. Kas pagarigan ti sueldo iti maysa a manager 15 a tawenen ti napalabas, katukad laengen ti agdama a sueldo ti mangrugrugi pay laeng a call center agent. Ngem iti laksid dayta, dakdakkel ti tax rate ti sueldo ti naud-udi.

Aw-awagan dagiti ekonomista daytoy a situasion iti “bracket creep.” Ditoy, dagiti agbaybayad iti buis a saan met a makategtegged iti dakkel, wenno uray pay saan a naibasar iti inflation ti mateggedanda, mapilitanda nga agbayad iti dakkel a buis a kaibatogan ti tax rate ti sueldoda. Saan met ngamin a nabaliwan ti tax rate tapno mayannatup iti epekto ti inflation iti panaglabas dagiti tawen.

Segun ken ni Ronald Mendoza, propesor ti Asian Institute of Management, saan laeng a dagiti agbaybayad iti buis ti agrabiado ditoy, ta uray pay ti sibubukel nga ekonomiatayo. Gapu iti bracket creep, kunana, bumaba ti purchasing power dagiti mangmangged; ta ania ngarud, awan met ti ania a maurnongda iti masapulanda. Ket no awan ti aggastos (gapu ta awan wenno agkurang ti gastuen), dakes la ketdi ti epektona daytoy iti ekonomiatayo ta saan metten nga aggaraw ti pisos tapno pakagansiaan met koma ti asino man nga agkasapulan. Kas kanayon nga ibagbaga dagiti ekonomista, masapul nga aggastos dagiti tattao tapno pumartak ti panagdur-as ti pagilian.  

Napintas ngarud a damag ti kaadda dagiti gakat iti Senado nga agpangpanggep a mangibaba iti income tax rate, kas iti Senate Bill No. 2149 ni Senador Sonny Angara nga agpangpanggep a mangibaba iti 25% ti agdama a 32% a tax rate. Kapada daytoy ti immun-una a kiniddaw ti World Bank tapno maliklikan ti “over-taxation” wenno sobra a pannakabuis dagiti adda iti middle class. No makalusot ti gakat ni Angara, agbalinton a P1-million ti kangatuan a gatad a mabuisan iti agingga laeng iti 25% mangrugi inton 2017.

Adda pay kapadana a gakat iti Senado a mangpalag-an ti bayadan a buis dagiti adda iti middle class ken kasurotna  a reporma iti sistema a kas ti Senate Bill 716 ni Senador Ralph Recto ken ti Senate Bill 1942 ni Senador Bam Aquino IV.

Kangatuan iti Southeast Asia?

Kinapudnona, maysa ti income tax rate ti pagilian kadagiti kangangatuan iti Southeast Asia. Segun ken ni Angara, mabuisan ditoy Filipinas ti P500,000 ($11,000) a sueldo iti tinawen iti agingga iti 32% idinto nga iti Singapore, saan a mabuisan iti agingga iti dayta a gatad; ket iti Thailand, mabuisan ti kapadana a gatad iti 10% laeng, 11% iti Malaysia, ken 20% iti Vietnam.

Segun ken ni Karl Kendrick Chua, senior economist iti World Bank Philippines, kasapulan a bennaten ti Filipinas ti kasla akikid a tax base idinto nga ibabana ti tax rate no kayat met laeng ti gobiernotayo ti makiginniddan kadagiti kaarrubana iti Asia iti agpang ti panagdur-as ti ekonomia. Kasapulan met a rugianen nga ipada wenno yannatup ti sistema ti panagbuistayo iti sistema dagiti kakaarubatayo a pagilian a kas panagsaganatayo metten iti pannakaipakat ti ASEAN integration a mangrugi inton umay a tawen.

Saanen a mapagduduaan a nasalsaliwanwan ti panagbiag dagiti kaaduanna a mangmangged kadagiti kaarrubatayo a pagilian. Daytoy ti maysa a dakkel a rason nga adu latta kadagiti kakailiantayo ti mapan kadagitoy a pagilian ken dadduma pay a paset ti lubong ngem ti aganus iti nagbassit a pakaurnongan ti sueldona, uray pay nangato ti sueldona, no agtalinaed nga agtrabaho iti pagiliantayo.

Ngem ti saludsod: ipalubos ngata ti Malakanyang a makissayan ti tax rate?

Uray pay adda gakat a naidatagen iti Kongreso, no saan met a dagitoy ti kasapulan ti administrasion tapno maipakat ti reporma iti panagbuis, awan lat’ namnamaentayo nga agtung-ed ti Malakanyang. Ti personal income tax ti kadadakkelan a mangipapaay iti pamastrekan ti gobierno. Ket no makissayan ti masingir a buis babaen ti pannakaibaba ti tax rate, maapektaran ti programa ti DBM ken BIR a mangikabassit iti deficit wenno pagkurkurangan ti masingir a buis wenno ti addang dagitoy a mangsupusop ti pagkurkurangan ti masingir a buis babaen ti panangipamuspusanda a makasingir iti ad-adu pay buis a pangpondo iti gastuen ti gobierno.

Ti kondision ti Malakanyang

Umannugot laeng ngarud ti Malakanyang a mangibaba iti tax rate no la ketdi saan a pakakissayan ti pondo ti gobierno. Segun ken ni BIR Commissioner Kim Henares, saan pay a panawen tapno mapagpapatangan ti panangibaba iti tax rate. Ad-adda kano ita a tamtamingen ti gobierno dagiti mabalin nga addang tapno maikadakkel latta ti masingir a buis para iti agtultuloy nga operasion ti gobierno.

Wen, kayattayo amin a bumaba ti buis, ngem napateg met kano a kitaen ti kasapulan ti gobierno tapno saan a malugi daytoy, segun pay ken ni Henares.

Ken maysa, kunana a sumaysayaat ti taray ti ekonomia babaen ti agdama a polisia ti gobierno iti panagsingir iti buis, isu a narigat a maallukoy ti liderato wenno kasta lattan ti kapartakna nga ayonan ti Presidente iti aniaman a singasing a reporma iti panagbuisan.

Ngem uray pay ngata saanen a maibatay iti Konstitusion ti sistema, madi kadi lattan ti gobierno? Segun ken ni Angara, rumbeng nga iti aniaman a sistema ti panagbuis, agpaay a padapada ken umisu iti amin a maseknan, wenno awan ti maysa a maat-atiw laeng. Segun pay iti senador, rumbeng a mayurnos metten ti daanen nga alagaden iti panagbuis tapno maliklikan ti panagsagaba pay dagiti mangangged, nangnangruna dagiti adda iti middle class. Maysa ditoy ti panangikabil iti automatic adjustment kalpasan ti sumagmamano a tawen iti linteg tapno iti kasta makigiddan daytoy iti inflation.

Kasapulan la ketdi ti reporma iti panagbuis wenno dagiti baro a linteg tapno maurnos dagiti pagkurkurangan ti agdama a sistema ti income tax. Ta ania pay ti papananna no bumakbaknang ti gobierno ngem agtultuloy met a rumigrigat ti kasasaad dagiti mangmangged ken pamiliada? 

No saan a kayat ti administrasion, awanen ti mabalintayo no di ti agkamang iti Langit tapno malawlawagan man laeng ti panunot dagiti lidertayo.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Septiembre 15, 2014.) 

MAIPARITEN TI AGKEDDEL ITI UBING?

KADAGITI adda Facebook-na wenno makabuybuya kadagiti bideo iti YouTube wenno dadduma pay a video-sharing sites, nabuyada met ngata ti makapungtot la unay nga ina a nanglipak iti anakna a lalaki iti uneg iti dyip gapu laeng iti napukaw a lapis. Kineddel, tinungpa ken dinisnog ti ina ti nakaasi nga ubing. Nagwaras ti nasao a bideo idi napan a tawen, a nakasuronan unay dagiti netizen. Namungayanan manen daytoy ti patangan iti child abuse wenno ti pannakaabuso dagiti ubbing babaen dagiti nataengan a kameng ti pamiliada.

Gapu iti daytoy, binilin ti Department of Justice dagiti umili a no adda man masiputanda nga ubing a mansuen saan laeng dagiti nagannak kenkuana no di pay iti sabali a tao, ipulongda a dagus daytoy kadagiti polis wenno social worker iti lugarda. Kuna pay ni DOJ Secretary Laila de Lima a kasapulan a mapasayaat pay ti panangtaming ti gobierno kadagiti kakastoy a kaso ti panagabuso.

Saan met a nagpaudi ni Senador Nancy Binay. Maysa kadagiti immuna a gakat nga indatagna apaman a makapagsapata a senador itay napan a tawen ti Anti-Corporal Punishment Act of 2013. Panggep daytoy a gakat a mangdusa ti asino man a mangabuso iti pisikal wenno mangpapabain kadagiti ubbing a kas wagas ti panagdisiplina.

Iparitto ngarud ti linteg dagiti masansan nga ar-aramiden kadagiti ubbing a panangkeddel, pananglapigos, panangpungot, panangbugkaw iti pagtaengan, eskuela wenno dadduma pay a lugar. Maawagan dagitoy iti corporal punishment.

Segun iti United Nations Committee on the Rights of the Child makuna a corporal punishment ti ania man a pannusa a mangiraman iti panagusar iti puersa a mangipalak-am iti ut-ot iti bagi, uray pay saan a nakaro ti epektona. Karaman pay ngarud ditoy ti panangdanog iti sadino a paset ti bagi ti ubing, agusar man iti ima wenno ania man a banag a kas iti tsinelas wenno bislak, panangkutog, panangulod, panangipalladaw, panangpilit nga agaramid iti pakasaktan ken pakadangranna, panangbaybay-a wenno di panangited iti kasapulanna nga agbiag, ken panangabuso babaen ti sao.

Kinapudnoda, kasla naipaseten iti kultura ti pagilian ti panangdisiplinatayo kadagiti ubbing babaen ti sumagmamano kadagiti nailanad a pannusa. Ta no patientayo ti panagadal idi 2011 nga insayangkat ti Save the Children Philippines, maysa a non-government organization a tumultulong kadagiti naabuso nga ubing, mapan a 85% dagiti ubbing a Filipino ti makapadpadas kadagit kakastoy a klase ti pannusa iti pagtaenganda, idinto a 65% ti mangibagbaga a nadusada babaen ti panangtilpak.

Nalaka a maisilpo ditoy ti Pulse Asia Perception Survey idi 2011 a mangibagbaga a dua iti tallo a nagannak a Filipino ti agipakpakat iti corporal punishment iti panangdisiplinada kadagiti annakda. Ket siam iti sangapulo kadagitoy a nagannak ti mangibagbaga a napadasanda kano met ti kasta a panangdisiplina kadagiti nagannak met kadakuada.

Nupay kasta, saan laeng met a gapu iti panangdisiplina no apay a maab-abuso dagiti ubbing. Ta dakkkel met a porsiento dagiti situasion a mapagpupudotan laeng dagiti ubbing gapu iti nakaro a parikut wenno naserrek a situasion ti nagannak wenno gapu iti epekto ti bisio a kas iti arak, sugal wenno uray pay droga. Kadagitoy a klase ti nagannak ti kasla mangibilbilang kadagiti annakda a kas tao laeng iti balay wenno babaonen a mabalin latta nga aramidenda ti kayatda kadakuada.

Ken saan laeng a ti balay ti pakapaspasamakan ti pannakaabuso wenno kinadangkok kadagiti ubbing. Maysa pay ditoy ti pagadalan.

Segun iti report idi 2009 ti PLAN Philippines, organisasion nga agpapaay kadagiti ubbing, a lima iti sangapulo nga ubing iti manipud Grado 1 agingga iti 3, ken pito iti sangapulo iti Grado 4 agingga iti 6  ti makapadpadas iti kinadangkok iti eskuela. Ken saan laeng a dagiti padada nga ubbing wenno dagiti bully ti pakarikrikutanda no di pay kagudua kadagiti mangipapaay kadakuada iti kinadangkok ti aggapu kadagiti mangisursuro, segun dayta iti pagnagadal ti Child and Adolescent Psychiatrists of the Philippines, Inc. (CAPPI) idi 2006.

Napalalo ngarud ti panangibilbilin ni Education Secretary Armin Luistro kadagiti mangisursuro a liklikanda ti ania man a klase ti corporal punishment a mangipakat iti disiplina kadagiti adalanda, ken tumulongda metten a mangisardeng iti bullying iti klase.

Segun iti panagadal, awa la ketdi ti maitulong a dakkel ti corporal punishment iti panagdisiplina iti ubing. Ti pudno ketdi, ti ania man a klase ti kinadangkok, pisikal, sao wenno uray seksual, ket dakes ti epekto iti panagdakkel ti ubing. Mangipaay iti nababa a panagkitkita ti ubing iti bagina, nakaro a panagbutbuteng, panagpupungtot ken kaawan gaway ken panaglidliday ti ubing. Nakaro pay a mangpakapsut daytoy iti panunot ti ubing nga agadal, ken makadadael iti panangawatna iti ania man a klase ti relasion. Iti pagadalan, daytoy ti maysa kadagiti rason ti panagsardeng dagiti ubbing nga agbasa, wenno bumaba a nakaro dagiti gradoda.

Ken dagiti nakaro unay a kinadangkok, mangipaay pay daytoy iti nakaro a pannakadadael ti bagi, wenno agbalin a baldado ti ubing, ken mabalin a pakatayanna pay. Sabali pay ti panagadal a naduktalan iti Estados Unidos a dagiti gayam kano ubbing a naglasat iti nakaro a kinadangkok ti maaddanto kadagiti nakaro a sakit iti panunot wenno mental illness a kas iti mood and anxiety disorders, depresion, ken parikut iti alkohol ken drug abuse. Ken dagitoy met laeng nga ubbing no isudanto metten ti dumakkel ti agipakat iti kinadangkok kadagiti bukodda a pamilia.

Ngem iti laksid iti dakel nga epekto ti corporal punishment, adu pay laeng kadagiti pagilian ti mangipalpalubos iti corporal punishment a pangdisiplina kadagiti ubbing wenno estudiante.

Sumagmamano pay laeng ngarud a pagilian ti nangwaswasen iti corporal punishment kadagiti lugarda, karaman ti Canada, Kenya, South Africa, New Zealand, ken kaaduanna a pagilian iti Europa. Ket no mapirmaan tapno agbalin a linteg ti gakat ni Binay, mabalin a ti Filipinas ti kaunaan iti Asia a mangwaswasen iti corporal punishment a kas wagas ti panagdisiplina.

Ngem uray pay awan ti gakat ni Binay, masasao met ketdi a maiparpariten ti corporal punishment iti pagilian babaen dagiti agdama a linteg. Maysa ditoy ti Child and Youth Welfare Code (Presidential Decree No. 63, Article 59) a nagepekto idi pay laeng 1975, a mangiparparit iti ania man a klase ti kinadangkok kadagiti ubbing. Makuna met a kriminal a kaso ti child abuse babaen ti Akta Republika Blg. 7610 (wenno ti Anti-Child Abuse Law of 1992) a mangipatpatalged iti karadkad ken pagimbagan dagiti ubbing. Babaen daytoy a linteg, makuna a child abuse dagiti sumaganad: pisikal, sikolohikal ken seksual a panagabuso, panangbaybay-a, kinarungsot, panangmaltrato iti emosion, aniaman nga aramid wenno sao a mangibaba iti kinatao ken dignidad ti ubing, di panangipaay iti kasapulanna nga agbiag, di panangipaay iti medikal a tulong no kasapulan unay wenno dagiti situasion a mabalin a mangdadael iti panagdakkelna, pannakabaldado wenno ipapatay.

Adda laeng met makita a parikut iti gakat ni Binay. Ta uray nasayaat met daytoy a wagas tapno maisardengen ti corporal punishment, kasla agbalbalin met ngaminen a kriminal dagiti nagannak a mabalin a maibalud ken mamulta iti babaen ti linteg. Pagangayanna, no maibalud dagitoy, adunto dagiti ubbing nga awananen ti nagannak a mangaywan kadakuada.

Napatpateg ngarud a malaksid dagiti kakastoy a linteg, ipapati latta koma ti gobierno ti panangyadal kadagiti nagannak iti umisu a panagdisiplina kadagiti ubbing, babaen dagiti seminar iti barangay, wenno uray kadagiti pagadalan babaen ti tulong dagiti administrador ti eskuela. 

Iti biang ti DOJ, napanunotda ti mangbukel iti maysa a protocol wenno pagibasaran a proseso tapno naan-annayas ken nabilbileg ti pannakaipakat ti Anti-Child Abuse Law.

Sapay ngarud koma ta no maipakat a nasayaat dagitoy a linteg, ipasnek ti gobierno ken dagiti maseknan a grupo wenno institusion a mangyadal iti pudpudno a panangdisiplina dagiti ubbing, tapno awan koman ti maabuso wenno madangran nga ubing.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 25, 2014.) 

HAY, BASKETBOL!

SAANEN a mapagduduaan ti kinaayat dagiti Filipino iti basketball. Uray sadino a disso iti pagilian arigna adda latta makita a naipatakder a basketball court; adda latta maysa wenno dua a kameng ti pamilia wenno gagayyemtayo a panatico iti daytoy nga ay-ayam.

Isu a saanen a nakakaskasdaaw no adda latta iti parupa kadagiti diario ken sentro ti patangan ti ania man a mainaig iti ay-ayam a parnuay dagiti Amerikano. Agrikus dagiti patangan manipud iti collegiate league a kas iti NCAA ken UAAP,  ti mapanen iti 39-ti-tawenna a propesional a liga a Philippine Basketball Association (PBA) ken ti kalalatakan iti lubong a National Basketball Association (NBA).

Maysa ngarud a dakkel a damag itay nabiit ti di pannakatuloy ti exhibition games nga inesponsoran ti PLDT Home iti nagbaetan koma dagiti player ti Gilas Pilipinas ken dagiti dimmayo nga NBA player. Agasem ti pannakadismaya dagiti adu fans, a nagbayad iti agingga iti P23,000, a napan iti Smart Araneta iti Quezon City tapno makitada laeng dagiti paboritoda nga umaayam. Kellaat latta met ngamin nga imbaga dagiti organizer a di matuloy ti exhibition match, ket ti impabuyada, maysa laengen a practice drill.

Nagbalin pay ramen iti parupa dagiti diario, a pudno a makapikapik kadagiti agbasbasa iti panagbalin a head coach ni Manny Pacquiao iti KIA Motors, a baro a team iti PBA. Ken kayatna pay a papili a player para iti PBA draft itoy a tawen, wenno agbalin a rookie, malaksid pay nga isu ti mangtimon iti team-na. Ania ti ammona ti basketball? kunkunada man. Ngem kasta met ti ibagbagada idi agirekord kadagiti kantana wenno agbalin nga action star. Ania ti ammona iti panagkanta ken ti panagarte iti pelikula? salsaludsodenda. Agsabalin sa ti kinaayat ken ti kinasiglat.

Dakkel met a damag ti panagbalin a grand slam champion ti San Mig Coffee iti naudi a championship iti PBA. Maysa ti Coffee Mixers kadagiti uppat pay laeng a team a naka-grand slam iti liga. Ket ad-adda manen a naglatak ni James Yap a nagbalin a Finals MVP; a malaksid iti kinasiglatna, ta namindua pay a nagbalin nga MVP iti liga, nalatak pay daytoy a kas dati nga asawa ni Kris Aquino.

Ket sakbayna dayta, palalo ti ay-ayat ti panagpipinnusta ken panagpipinnikar dagiti Filipino iti kaudian a kampeonato iti NBA a nangabakan ti San Antonio Spurs, wenno nakaabakan ni LeBron James ken ti sibubukel a Miami Heat. Nadekket ti rikna dagiti Filipino iti naabak a Miami Heat gapu ta adda darana a Filipino ni Erik Spoelstra a coach-da.

Ngem sakbay pay dayta, wenno idi Agosto itay napan a tawen, inluges ti Smart Gilas Pilipinas ti nadekket a karibalda a South Korea iti torneo a napasamak iti Manila tapno magun-odda ti puesto lumaban para iti FIBA Basketball World Cup iti Espania.

Ket tapno maisigurado ti napintas a puestotayo iti torneo, inawis ti Gilas Pilipinas ni Andray Blatche, ti agtayag iti 6’10” a sentro ti Brooklyn Nets iti NBA, tapno agay-ayam para iti pagilian. Nangaramid a dagus ti Kongreso iti linteg para iti naturalization daytoy nga agbalin a Filipino.

Wen, kasta ti kalatak ti basketball, a kas kalatak ti pinakbet kadatayo nga Ilokano, dagiti teledrama iti telebisyon kadagiti agtagibalay, ti in-inumentayo a San Miguel Beer a pagsasangwan no adda pasken, wenno ni Paquiao. Ta iti kaaduanna kadatayo, kasla pammigat a paseten iti inaldaw a panagbiag ti panagbuyatayo iti basketball, wenno ti agtutongtong mainaig iti daytoy nga isports. Paborito dagiti agtutubo nga ay-ayamen daytoy; nasapa pay laeng addadan a mangibalbaltog iti bola iti kalsada wenno pagaayaman, uray dida pay namigat ken uray awan ti sapatos ken tsinelasda. Semento man wenno saan, nasedsed a taltalon ti pagaayamanda, ken nasiken a landok wenno lunggilonggi a puon ti ipil-ipil wenno kawayan ti naipatakder nga adigi a ‘yan ti pagipisokanda a ring.

Ket no iwarastayo pay ti panagkitayo iti aglawlaw, kaaduanna a marka iti bado, kipis, jacket ken uray kadagiti bag ken sapatos ket nagan wenno logo dagiti nalatak a team iti NBA ti makita. Sabali pay dagiti adda iti dyip ken dadduma pay a pagluganan.

Ken tunggal eleksion, paborito met dagiti politiko ti agipatakder iti basketball court a pakaisuratan kadagiti naganda a nagidonar. Wenno agesponsorda iti liga nga isuda ti mangited iti kadadakkelan a tropeo wenno cash a premio, wenno ipanaganda ti liga iti nalatak nga apeliedoda.   

Nalaka ngamin nga ay-ayamen ti basketball. No adda la ketdi bola ken maipatakder nga adigi, mabalinen ti agay-ayam. Adda la ketdi dua nga aginnagaw nga agsiut iti ring, mayaten. Napaneknekan daytoy idi nadidigra ti Siudad ti Tacloban ken sumagmamano a paset ti Visayas gapu ken ni Yolanda. Kinasapulan dagiti agtutubo ti paglinglingayan ket immuna a napanunotda ti nangbangon iti pagbabasketbolanda. Naala la ket ngarud ti ladawanda nga agiinnagaw nga agsiut iti ring idinto nga iti aglikmutda, naiburandis pay laeng dagiti pagilasinan iti delubyo. Naiwaras ti ladawan agingga iti ruar ti pagilian. Ket nasao dagiti agpalpaliiw a makatulong ti ay-ayam tapno mailiwliwag man laeng dagiti residente uray ti apagbiit ti napasamak iti lugarda.

Ngem saan laeng a daytoy ti immuna, ta uray kadagiti sinaruno ni Yolanda a dawel, paborito dagiti netizen ti agiposte kadagiti meme a mangipakita dagiti agaayam ti basketball uray pagatsiket ti kangato ti danum wenno agtudtudo iti napigsa.

Mabasa amin dagitoy a pammaliiw mainaig iti ay-ayam iti libro ni Rafe Bartholomew a “Pacific Rim.” Maysa nga eskolar iti Fulbright ni Bartholomew ket pinilina ti basketball a suraten ta kenkuana, naisangsangayan ti panagayat dagiti Filipino iti daytoy nga ay-ayam. Isu a nagtalinaed ditoy pagilian iti tallo a tawen tapno paliiwenna no kasano nga inabrasa dagiti Filipino ti basketball nga immuna nga inyam-ammo dagiti Amerikano kadatayo iti panangrugi ti 1900.

Napan kadagiti nasulinek a lugar tapno buyaenna dagiti ubbing a sakasaka nga agaayam wenno dagiti “alanganin” nga agaayam iti basketball, ken ti kinalatak dagiti liga iti barangay uray iti ordinario a pumurok ken agingga iti collegiate league nga ar-arapaapen dagiti lallaki a pakisalipan tapno mangiruangan man laeng ti ambisionda nga aglatak ken bumaknang a kas kadaJames Yap ken Danny Ildefonso nga agpada a probinsiano ngem simmayaat ti panagbiagda iti uray la gapu laeng iti basketball. Amin dagitoy nangrugi iti panagay-ayamda kadagiti eskuela ken barangay.

Segun ken ni Bartholomew, nangrugi nga agbalin a panatico dagiti Filipino idi makastrek ti team-tayo iti Olympics idi 1950s babaen ti grupo da Caloy Loyzaga. Ken manipud idin, saanen nga inibbatan ti adu kadatayo a suportaran daytoy nga ay-ayam. Ammo la unay ni dati a commissioner iti NBA a ni David Stern ti kinaayat dagiti Filipino iti basketball ta napaneknekan ti NBA a kaaduanna dagiti Filipino ti agus-usar iti website-da nga nba.com ken ti agaramat kadagiti social media, kas iti Facebook wenno Twitter nga agpapatang mainaig iti NBA, wenno agi-like ken agi-tweet kadagitoy.

Maysa ngarud ti Filipinas a pinili ti NBA a pakaangayan ti preseason game iti ruar ti Estados Unidos. Isu nga idi Oktubre itay napan a tawen, immay ditoy ti Indiana Pacers ken Houston Rockets para iti maysa a preseason game. Nabuya dagiti adu a Filipino iti umuna a gundaway nga agay-ayam iti dagatayo dagiti nalatak nga umaayam iti NBA.

Gapu ti balligi daydi a laban, dakkel ti pangnamnamaan dagiti fans ti NBA a kasta met laeng ti ganasda a mangbuya iti panagay-ayam dagiti NBA player a kas kada James Harden, Tyson Chandler, Brandon Jennings, ken Kawhi Leonard kontra iti pambato ti pagilian a Gilas Pilipinas idi Hulio 22. Ngem sayang ta kinansela ti organizer ti inyanunsioda a panaglaban koma dagiti dua a team iti court.

Agpayso nga ay-ayam dagiti dadakkel a tattao ti basketball nga adayo koma a pagsiglatan dagiti Filipino nga agtayag laeng iti 5’4” ti kaaduanna kadatayo. Ngem segun ken ni Bartholomew, ti kinapartak dagiti Filipino nga aggaraw ken agpanunot tapno makalusot iti narikut a situasion, ken ti mamagbaliw no ania ti adda tapno sumayaat ken marisut ti parikut, dayta ti maibagay la unay nga inayonna iti panagay-ayamna.

Ken gapu pay ti kinaayattayo nga agarapaap ken agkuti tapno magun-od dagita nga arapaap, saan a sumardeng ni Filipino a serken uray dagiti imposible, ken masansan met nga agballigi wenno tumpuar ni Filipino a kas kalalaingan wenno naisangsangayan.

No aglatak ti maysa a Filipino iti entablado ti lubong iti agpang ti basketball, apay ketdin a saan. Dayta ti kayat a paneknekan ti Gilas Pilipinas iti daytoy a pannakilabanda iti Fiba World Cup. Ammoda nga adda iti likudda dagiti adu a kakailianda a pagay-ayatda la unay ti ay-ayam a basketball.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 4, 2014.) 

ANIA, DINTON MAYADAL TI “FILIPINO” ITI KOLEHIO?

DAKKEL la ketdi a parikut ni Virgilio Almario, chairman ti Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) no ikkatendan nga agpayso ti “Filipino” a kas asignatura iti kolehio. Isu a no kasapulan, kunana, dumanon daytoy agingga iti Korte Suprema nga agreklamo.

Makapaisem man ta kadagiti napalpalabas laeng a lawas, ni Almario ti pangpanggepen nga ireklamo met dagiti mannurat nga Ilokano gapu iti pammatida—idi damo—a panangipappapilitna a ti Ortograpiyang Pambansa (para iti Filipino) ti rumbeng a pagibasaran iti panangbukel ti ortograpia iti pagsasaotayo nga Ilokano. A no mangiruar ni Almario iti pammilin a mangipinget iti kayatna, mapasabtan la ketdi iti kaso iti korte. Wen, uray agingga iti Korte Suprema. 

Mangrugi ngamin iti tawen ti panageskuela 2016-2017, saanton a maisuro ti Filipino a kas paset ti general education curriculum (GEC) iti kolehio, kas sagudayen ti Memorandum No. 20 s. 2013 ( “The General Education Curriculum: Holistic Understandings, Intellectual and Civic Competencies” ) nga impaulog ti Commission on Higher Education (CHED) idi napan a tawen.

Ti masasao a GEC ket paset ti kurikulum nga adda iti amin a kurso iti kolehio uray ania pay ti major dagitoy. Babaen ngarud ti napabaro a kurikulum, dagiti laengen political science major ti mangala iti Politcs and Governance; wenno dagiti laengen psychology major ti mangala iti General Psychology.

Ngem segun ken ni Almario, panaglabsing daytoy iti Konstitusion, ta malaksid a naideklara ti Filipino a kas nailian a pagsasao, naibilin pay ti pannakaisaknap ti pannakaaramat daytoy, saan laeng a kas paset ti inaldaw a pagsasao, no di pay iti panagsukisok ken naisiriban a diskusion tapno ad-adda a maparegta daytoy.

Papananna dagiti 9 a Yunit ti Filipino?

Segun met ken ni Aurora Batnag, presidente ti Pambansang Samahan sa Linggwistika at Literaturang Filipino, kasapulan a maisuro latta ti Filipino iti kolehio ta iti daytoy kano a tukad ti edukasion a mapasamak ti intelektualisasion ti pagsasao a kasapulan tapno naan-anay ti pannakaaramatna iti ania man nga agpang ken disiplina ti panagadal.

Kunana pay a no mapaturay ti kayat ti CHED, kasla napukaw metten ti inrupir idi dekada 70 dagiti mangisaksakit iti pagsasao a nagtungpal iti pannakaisuro ti Filipino iti agingga iti siam a yunit iti GEC ti kolehio.

Ngem saan a kasta ti panagkita ti Malakanyang. Segun ken ni Communications Secretary Sonny Coloma, ti panangikkat ti CHED ti Filipino nga asignatura a maisuro iti kolehio ket maipasurot laeng iti implementasion ti K+12 program ti gobierno, wenno ti pannakainayon ti dua a tawen iti basic education (elementaria agingga iti sekundaria), kas sagudayen ti Enhanced Basic Education Act of 2013.

Kayatna a sawen, ti dati a GEC iti kolehio a pakairamanan ti Filpino ket mayakaren iti Grado 11 ken 12, wenno ti maawagan itan a senior high school (SHS) iti K + 12 curruculum.

Gapu ta nakissayan ti maisuro a GEC (maysa laeng ti Filipino kadagiti maikkat), nagbalin ngaruden a 36 a yunit iti dati a 51 wenno 63 a yunit a maisuro iti kolehio. Ngem segun ken ni Isagani Cruz, maysa a mannurat ken edukador, saan a kayatna a sawen a nakissayan iti makatawen ti panagbasa iti kolehio (no 36 a yunit ti makatawen wenno 18 a yunit iti kada semestre), no di ket katukad laeng daytoy ti makatawen a pannakaisuro ti maysa a general education subject.

Ngem saan a mapnek dagiti mangisaksakit iti Filipino. Idi Mayo 23, nangidatag ti National Commission for Culture and the Arts (NCCA), babaen ti National Committee on Language and Translation (NCLT) iti resolusion a mangkidkiddaw iti pannakarepaso manen ti GEC, ket no mabalin iramanda latta ti siam a yunit iti Filipino iti amin a kurso iti kolehio. Maysa met nga online petision ti nairubuat iti change.org, nga umaboten iti 1,444 bayat ti pannakasurat daytoy, tapno manayonan ti timekda iti panangkontrada iti addang ti CHED.

Ket idi Hunio, nagkaykaysa dagiti mangisursuro iti Filipino iti kolehio manipud iti 40 a kolehio ken unibersidad iti Filipinas, tapno maipeksada ti panangkontrada iti memorandum ti CHED a mangikkat iti Filipino iti GEC ti kolehio. Inawaganda ti grupoda iti Alyansa ng mga Tagapagtanggol ng Wikang Filipino (wenno Tanggol Wika).

Nabukel iti Konteksto ti K + 12

Kas iti NCLT, kiddawen met ti Tanggol Wika ti pannakarepaso ti GEC tapno maisubli dagiti naikkat a yunit iti Filipino, ken karamanen ti panangipingetda a maaramat ti Filipino a kas medium of instruction iti nadumaduma nga asignatura iti GEC, ken ti pannakaital-o ti nasionalistiko nga edukasion. 

Segun ken ni David Michael San Juan, pannakangiwat ti Tanggol Wika ken nangirugi iti petision iti change.org, imposible kano a maisuro amin nga asignatura ti Filipino no iselselda amin dagitoy iti SHS.

Ngem insungbat met ti CHED a kabaelan kano nga akomodaren ti SHS dagiti mayakar a general subject a kas iti Filipino; ket no mapasamak a kasta, naan-annayasto metten ti panangiturong dagiti kolehio iti imatangda kadagiti makunkuna nga interdisciplinary courses. No mabalin, segun ken ni CHED Executive Director Julito Vitriolo, apaman a bumaddek dagiti ubbing iti kolehio, dagitinto laengen major subject ti adalenda.

Ken segun pay iti CHED, saan met a mapukaw ti Filipino a kas asignatura ta maisuro latta met daytoy iti kolehio ngem dagiti laengen major iti Filipino a kurso wenno dagiti kurso iti Edukasion a ti panagisuro iti Filipino ti major-da.

Kuna pay ni Cruz a nabatad a nailanad iti memo ti CHED a mabalin nga aramaten ti English wenno Filipino a kas medium of instruction iti panagisuro kadagiti GEC, segun iti kayat dagiti higher education institutions (HEIs). Nangiliklik ngarud daytoy iti mabalin a mapartuat a debate a mainaig iti probision ti Konstitusion ken mangipatalged iti academic freedom a garantisaran ti paglintegantayo.

Kas ‘tay nasaon, saan a napukaw ti asignatura a Filipino iti kolehio. Ngem gapu ta daytoy ti kangrunaan nga ibagbaga dagiti kontra iti memo ti CHED, kasla agparparangen nga agngangabiten ti biag Filipino a kas nailian a pagsasaotayo.

No kitaentayo a nasayaat ti isyu, nabukel ti memo ti CHED babaen met laeng ti konteksto ti K + 12.  Segun ken ni Lisandro Claudio, propesor ti Ateneo de Manila University, nakissayan ti panagisuro iti Filipino iti kolehio gapu ta kayat ti gobierno a pabilegen ti panagisuro daytoy iti basic education. Ta imbes kano nga adalen daytoy ti adda iti umuna a tukad ti kolehio, adalen laengen daytoy ti adda iti SHS iti dua a tawen. Kayatna ngarud a sawen, ad-adda a napabileg ti panagisuro iti pagsasao, kasta metten a sumayaat ti gundaway dagiti adda iti kolehio nga adalen dagiti asignatura a kasapulan iti kursoda.

Ken saan laeng met a ti Filipino ti apektado ditoy, ta uray dagiti panagadal iti dadduma pay a pagsasao iti pagilian, ken uray pay iti English, naipan amin iti basic education.

Ngem gapu kadagitoy a pakaseknan ti KWF ken dadduma pay a grupo a mangkonkontra iti memo ti CHED, inrekomendar met laeng ti General Education Technical Panel ti CHED a maisubli ti 9 a yunit ti Filipino iti GEC. Mangisayangkat ngarud ti CHED inton Agosto iti serye ti konsultation iti publiko mainaig iti rekomendasion ti Technical Panel.

Adu ti Maikkat a Mangisursuro ti Kolehio

Maysa pay a parikut ti Tanggol Wika ken dadduma pay a grupo a kontra iti memorandum ti CHED ti posible a pannakikkat iti trabaho ti umabot iti 10,000 a mangisursuro iti Filipino kadagiti unibersidad ken kolehio, malaksid pay iti 20,000 a part-time nga agisursuro iti kapareho nga asignatura. A no di met maikkat nga agisuro, makissayan ti isuroda. Sabali pay ti ibagbagada a nalawag a demosion iti trabahoda no gapu iti memo, mapilitanda nga agsubli iti sekundaria (SHS) tapno makaisuroda laeng.

Ngem impanamnama met ti Malakanyang a makaisuro latta dagiti mangisursuro iti sekundaria a saan a makissayan ti sueldo ken benepisioda wenno bumaba iti ranggoda iti pagisursuruanda, kas sagudayen ti probision ti Labor Code.

Ken maysa, saan met kano nga isyu ti ibagbagada a pannakaikkat dagiti mangisursuro ta kas kadagiti addang ti gobierno a mangikkat iti maysa a serbisio wenno institusion ta saanen a kasapulan ti publiko, gagangay laeng a pasurot daytoy ti pannakapukaw iti puesto dagiti empleado wenno trabahador. Ngem sisasagana latta met ti gobierno a mangipaay iti solusion wenno mangpalag-an ti situasion dagiti apektado a maseknan. 

Iti biang ti CHED, addan kiddawda iti Kongreso a mangilatang iti P10-bilion nga stabilization fund a maipaay kadagiti mangisursuro a maapektaran iti pannakabukelen ti implementasion ti K + 12 inton 2016. Ket saan laeng a dagiti mangisursuro iti Filipino ti matulongan ditoy, uray pay dagiti mangisursuro iti nadumaduma nga asignatura.

No ar-arigen, di met maikkat nga agisuro amin a mangisursuro iti Filipino ta kadagiti dadduma, ti laeng asignatura nga isuroda ti mapukaw. Ta adda met dagiti kabaelanda nga agisuro iti sabali nga asignatura, ken no kasapulan, a kas iti nasaon, mapanda agisuro iti SHS a di makissayan ti sueldo ken ranggoda.

Gapu pay iti isyu, nariing man ngaruden ti nabayagen ken narikut nga isyu iti kinamayannatup ti Filipino, a naggapu iti pagsasao dagiti Tagalog, a kas nailian a pagsasao. Mabasa kadagiti artikulo ken opinion iti Internet ken aglalo iti social media, ti panagdidinniskutirda manen maipapan iti Filipino a kas nailian a pagsasao.

Ket iti patangan iti nasionalismo, maibagbaga a di unay a narikna daytoy iti agpang iti pagsasao gapu iti kabassit pay laeng ti impluensia ti Filipino kadagiti rehion a saan a Tagalog ti nakayanakanda a pagsasao, a kas kadatayo nga Ilokano.

Kaawan ti Nasionalismo?

Ta kadagitoy a rehion, adda latta dagiti sektor a saan a mangibilbilang iti “Filipino” a kas pudpudno a nailian a pagsasao. Ibagbagada a maysa a simbolo ti imperialismo dagiti Tagalista ti panangipapilitda nga usaren daytoy dagiti saan a Tagalog, banag a pakadadaelan met dagiti rehional a lengguahe no masurot ti kayatda.

Kas iti kasotayo nga Ilokano, saan a maawat ti uray asino man nga eksperto iti pagsasaotayo a rumbeng nga ipapilit ti KWF a sumurot ti Ilokano iti Ortograpiyang Pambansa ta adda naisabsabali a kababalin wenno eksentridad ti Ilokano a kas met laeng kadagiti dadduma a rehional a lengguahe. 

Daanen nga isyu ti Filipino a kas nailian a pagsasao, ngem iti laksid dagiti adu a debate mainaig iti daytoy, adu metten dagiti kakailiantayo a mangus-usar iti daytoy. Mabalin a nagun-oden daytoy ti panggep dagiti mangisaksakit iti pagsasao nga agbalin a lingua franca ti pagilian, ta dayta laeng ngarud met ti nagbalin a medium of instruction (karamanen ti English) agingga ita, ken isu laeng ti kanayon a mabasbasa iti print ken mabuya iti broadcast media.

Ngem iti laksid daytoy, nabara latta no usarenda ti isyu ti nasionalismo a kas kangrunaan nga argumento a pangkontrada iti memo ti CHED.

Nupay kasta, adda dagiti kakailiantayo a saan a Filipino/Tagalog ti nakayanakanda a pagsasao a kaykayatda a lumaingda pay nga agsao iti Ingles. Dayta ngamin ti kasapulan iti kayatda a serkan a trabaho. Ngem dina kayat a sawen a lipatenda metten ti agsao iti Filipino, ta dayta ngarud ti lingua franca ti pagilian.

Ngem masaludsod man: Kaawan kadi ti nasionalismo kadatayo nga Ilokano ti saan a sumurot iti kayat ti KWF gapu ta pakadadaelan met ti pagsasaotayo ti kayatda? Kaawan kadi ti nasionalismo iti biang ti CHED a nangyakar iti siyam a yunit ti Filipino iti SHS tapno mapabileg dagiti kurso nga adalen iti kolehio? Ken kaawan kadi ti nasionalismo ti pannakaipakat ti K + 12 tapno mapadur-as ti edukasiontayo; iti kasta, mayannatup iti agraraira a prinsipio ti globalisasion?

Mabalin a ti sungbat ni Almario kadagita a saludsod ti pagtaudan met laeng dagiti parikutna.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Hulio 7, 2014.) 

NAPNAPANANEN DAGITI BAWANG?

KADAGITI naayat iti adobo, madismayada la ketdi iti kinakirang ti paggatangan iti bawang ken ti itatayok iti uray la ti presio ti paboritoda a rekado iti daytoy a luto.

No idi napan a tawen, magatang iti sangapulo a pisos ti uppat a bukel a bawang a kalalainganna iti kadakkel; ita maysa laengen a bukel iti isu met laeng a gatad. Ket no idi, agaabay iti tiendaan ken kadagiti bangketa dagiti aglaklako kadagiti nakalabba wenno nakakariton a bawang, ita, kasapulan payen a biroken ti puesto nga adda lakona a bawang.

Ta kasano met, ta iti kinakirang ti magatang a bawang, umaboten agingga iti P300 ti tunggal kilo, manipud iti dati a P180 nga average a presiona itay napan a tawen.

Apay a napasamak iti kasta? Segun iti Department of Agriculture (DA), dimmakkel kano met ti naapit a bawang itay napan a tawen, wenno mapan a 8,650 tonelada metrika ti naapit iti pagilian, a 1.88% a dakdakkel ngem iti naapit met idi 2012.

Kabaelan ti agdama a suplay ti bawang agingga iti Hulio, kunkuna pay dagiti opisial ti ahensia. Ngem apay ta kellaat metten nga awan ti magatang iti iseserrek iti Hunio? Adda met agkuna a napakaro laeng ti situasion gapu iti makunkuna nga “artificial shortage” a nairanta a mangpartuat iti panagamak dagiti aggatgatang ken mangiduron la ket ketdi iti dakdakkel nga importasion iti produkto.

Segun iti datos ti DA, dakdakkel nga amang ti imported a bawangtayo, mapan a 70% idinto a 30% laeng ti aggapu iti apit kadagiti mannalontayo. Ket no agangkattayo pay iti ad-adu a bawang, papananna pay ngarud dagiti tinontonelada nga apit dagiti mannalontayo?

Ken saan laeng a bawang ti ngimmina, uray ti bagas ken ti laya. Nanayonan iti agingga iti sangapulo a pisos ti dati a presio ti bagas iti iseserrek ti Hunio; idinto a ti laya, umaboten iti P400 ti tunggal kilo manipud iti dati a P180.

“Hoarding” ken Manipulasion iti Presio

Maysa a makitkita a rason ti gobierno ti hoarding wenno ti panangilemmeng dagiti aglaklako wenno komersiante iti suplay ti bawang. Ta ammo dagitoy, babaen ti panangipakatda iti simple nga annuroten ti “supply and demand,” a no awanen ti magatang iti merkado, ad-addan ti panagkasapulan (demand) dagiti aggatgatang a mangiduron iti ingingina ti produkto.

No agpaut pay ti situasion, ad-addan a tumayok ti presio. Ket inton maala dagiti komersiante ti presio nga ammoda a pakagansiaanda iti dakkel, isunto metten ti panangiruarda kadagiti bawang nga inlemmengda.

Maysa pay ngarud a pagtaudan ti artificial shortage ti manipulasion dagiti aglaklako iti bawang, segun dayta ken ni Senador Cynthia Villar, mangidadaulo iti Senate Commission on Trade. Kas pagarigan, kunana, nagdakkel kano ti importasion ti bawang dagiti agang-angkat iti panawen nga agilako dagiti agmulmula kadagiti naapitda a bawang. Pagangayanna, nalaka ti presio ti apit dagiti mannalon, mabalin a mapan a P70 ti tunggal kilo laeng.

Ket gapu ta adu ti mailako a bawang, ipaigid pay laeng dagiti komersiante dagiti bawang a ginatangda manipud kadagiti mannalon. Ket inton panawen ti panagmumula wenno awanen ti mailako dagiti mannalon nga apitda, a rason ti panagbaba iti suplay, iruarto metten dagiti aglaklako dagiti immun-una a ginatangda. Ti adatna pay, irantada nga isardeng wenno ikabkabbassit ti importasion tapno kumaro pay ti panagkasapulan dagiti agus-usar iti bawang. Pagangayanna, ti P70 kada kilo a bawang a nagatangda kadagiti agmulmula, agbalinto met ngaruden a P280 agingga iti P300 tunggal kilo daytoy. Nga isu ngarud ita ti mapaspasamak. Agasem dayta a ganansiada iti apagbiit laenga  panawen?

Naawagan nga artificial shortage (wenno scarcity) ti rason ti ingingina ti presio, ta sinsinan wenno panagpammarang laeng nga adda panagkirang iti suplay. Masansan a mabibiit ti panagtalinaed ti situasion ngem ti pudpudno a kaawan ti suplay gapu iti kinabassit ti naapit; ta iti ania man nga oras, babaen ti panagikeddeng wenno panangiranta dagiti grupo a mangmanmanipular iti suplay, mapukawto met laeng ti pagkurangan iti magatang a bawang. No kasano ti kapartak a nagpukaw dagiti suplay, kasta met laeng ti kapartakna nga agparang dagitoy iti merkado, ta artificial wenno sinsinan laeng ngarud ti situasion. Ngem sakbay dayta, addan dagiti nakaibolsa iti dakkel a ganansia.

Saan laeng ngarud a ti kinakirang ti maapit ti rason wenno teknolohia (ta kas nakunadan, adu met ti naapit, ken adda metten ti kabaruan a ramit dagiti mannalon para iti panagtalonda), no di ket simple laeng nga economics.

Segun kadagiti eksperto iti ekonomia, no maysa a produkto ket napalalo ti kabuslonna wenno aglaplapusan ti produksion para iti publiko, saanen a kasapulan a biangan pay ti gobierno ti pannakapresio dagitoy ta mabalin pay ketdi a libre dagitoy. Ngem no adda pagkiranganna ti maysa a basic commodity a kas iti bagas ken dadduma pay a taraon, ditoy a sumrek ti sistema ti panagpresio ken ti resulta daytoy a pannakamanipular ti presio, depende iti kayat dagiti adda kabaelanna a mangkontrol iti daytoy.

Monopolio ken Cartel

Ken malaksid iti hoarding ken manipulasion iti suplay, dakkel pay a mangpartuat iti artificial shortage ti kaadda ti monopolio dagiti produkto wenno serbisio. Makuna nga adda monopolio no adda maysa a komersiante wenno korporasion a mangilako iti produkto iti presio a kayatna gapu iti kaawan ti kompetision. Ket saan metten a pakibiangan pay ti sabali wenno ti gobierno babaen ti regulasion.

Ket gapu ta awan met kalaban ti maysa nga agbibiag babaen ti monopolio, awan met ngarud ti bumiang kenkuana, yad-addana nga ipangato ti presio tapno dakdakkel latta met ti maganansiana. Kabaelanna ngarud a pagparangen a nakurang ti suplay; iti kasta, nalawag nga adda rasonna nga agsingir iti dakkel.

Sakbay a naaddan ti kaaduan kadatayo iti bukodtayo a selpon iti agduduma a telcom, napaut a nagturay ti monopolio ti  Philippine Long Distance Telephone Company  (PLDT) iti agpang ti telekomunikasion; nakadakdakkel idi ti mapaspastrek ti kompania idinto a nakaasi ti dadduma nga agbayad iti nangina a serbisio ken dagiti napaut nga agur-uray iti pannakapaadda ti teleponoda. Ngem babaen ti maysa a linteg a nangipalubos iti kompetision iti negosio, saan met a kas karina a naibaba ti bayad ti serbisio. Ngem nupay addan dagiti nawaswas a monopolio a kas iti PLDT, napartuat met ti makunkuna a panagtitipon ti dua a kompania (duopoly) wenno ad-adu pay (oligopoly) tapno matengngel dagitoy ti eksklusibo a pannakailako iti produkto wenno panangipaay iti serbisio, ken kasta metten a mangpaksiat iti ania man a kompetision.

Agingga ngarud ita, mairasrason ti nangato a presio ti telekomunikasion, lana, koriente, ken uray danum gapu iti monopolio ti maysa agingga iti tallo a korporasion.

Maysa pay a pagtaudan ti artificial shortage ti makunkuna a cartel. Daytoy ti panagkukumplot dagiti aglaklako iti produkto tapno makagansiada iti dakkel babaen ti panagkaykaysada a mangituding iti presio ken iti kantidad a mailako babaen ti panangtengngelda iti pannakairuar dagiti produkto iti merkado.

Masansan a mapaspasamak ti cartel iti produkto a bagas. Ket iti daytoy naudi a pannakaipangina ti bagas gapu met laeng ti ibagbagada a kinakurang ti suplay iti merkado, mapabasol dagiti cartel iti bagas nga ibagbaga dagiti dadduma a kankanunongan dagiti sumagmamano nga opisial iti gobierno. Nupay kasta, ibagbagada met a normal a ngumina ti bagas no panawen ti panagtalon.

Pangpullat nga Addang

Ti rigatna, nabayagen dagiti kakastoy a parikut a pagtataudan ti artificial shortage kadagiti kangrunaan a produkto a kas iti bagas, bawang ken laya, ngem agtultuloy latta met ti kaawan gaway ti gobierno a mangtaming iti ramut ti parikut.

Ket no kasta a kellaat ti itatayok ti presio ti bawang ken laya, napartak met ketdi ti gobierno nga agkuti, kas koma iti panangiwayatda iti imbestigasion, ti panangbilinda kadagiti publiko a saan nga agdandanag, ken iti panangipatulodda iti rolling store (‘tay truck a mapan agilako kadagiti kangrunaan a tiendaan iti siudad) nga agibunong iti produkto tapno masupusopan ti pagkurangan daytoy iti merkado.

Segun iti DA, mailaklako ti bawang kadagitoy a rolling store iti P100 agingga iti P200 kada kilo, a nababbaba ngem iti P300 nga agdama a presio iti merkado. Pagsayaatanna, kunada, produkto dagitoy dagiti agmulmula iti bawang kadagiti probinsia ti Ilocos Norte, Ilocos Sur, Occidental Mindoro, Batanes, ken Nueva Vizcaya. Ken rumbeng kano a daytoy ti gatangen dagiti kailiantayo, ta naramraman, nalaklaka, uray babbabassit ngem dagiti imported.

Ket ar-aramiden dayta ti DA tapno ipariknada a tultulonganda dagiti mannalon, Ngem no maminsan, ditay maaluadan ti agpanunot a no pudpudno a paborda a kanayon kadagiti mannalon, apay a dida kabaelan a tenglen ti importasion ti bawang, wenno waswasen man laeng ti ibagbagada a monopolio ti importasion nga isaysayangkat ti sumagmamano a komersiante iti bawang.   

Ken ti pudno ketdi, stop-gap measure wenno pangpullat, pangpalag-an ken apagbiit laeng dagitoy nga addang, ta agingga a di marisut ti pagtaudan ti artificial shortage, kas koma ti kaadda ti hoarding, manipulasion ti presio, cartel, nalimed a monopolio iti importasion ti produkto, ken saan a madusa dagiti maduktalan nga agipakat kadagitoy a dakes nga aramid, rumsua a rumsuanto latta dagiti kakastoy a parikut.

Bayat ti pannakaisurat daytoy, ibagbaga ti DA a limmag-anen ti panagam-amak dagiti aggatgatang ta mangrugin nga agsubli ti dati a suplay ti bawang ken ti presio daytoy iti merkado babaen ti rolling store wenno bawang caravan a kunkunada.

Inkari met ni Presidential Communications Operations Office (PCOO) Secretary Herminio Coloma nga aramiden ti gobierno ti amin a kabaelanna a mamagtalinaed ti kasapulan a suplay ti bawang. Kunana a nabileg a panglaban iti artificial shortage ti kaadda ti nawadwad a suplay. Impaganetgetna pay a madusa kas sagudayen ti linteg dagiti mangirugrugi iti artificial shortage kadagiti basic commodity

Ala man, kitaen koma a nasayaat dagiti lidertayo no ania ti maaramidanda. Saan koman a maulit ti kaudian a padas dagiti dadduma a nakissayan ti raman ti adoboda wenno dagiti ginisar a nateng gapu iti kaawan wenno kabassit ti bawang a ramen dagitoy a masida.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Hunio 30, 2014.)