Sin Tax Law: ANIA TI MAITEDNA KADAGITI AGMULMULA ITI TABAKO?

URAY ibagbagada a ti Republic Act (RA) 10351 wenno ti napabaro a Sin Tax Law ti in-inut a mangikulbo iti industria ti tabako gapu iti kinadakkel iti buis a naipataw kadagiti lako a sigarilio, patien dagiti adda iti sektor ti tabako a sumanikar latta ti industria ken kangrunaanna, dumur-as latta dagiti lugar a pakaimulmulaan ti tabako.

Immun-unan nga imbaga ti gobierno a ti RA 10351 ti mangpasayaat iti salun-at dagiti umili (gapu iti pammati a maksayanb ti bilang dagiti agsigsigarilio) idinto nga ikadakkelna met ti maur-or a pondo babaen dagiti masingir a buis.

Kastoy man ti sumarda: no maipangina ti buis ti tunggal pakete ti sigarilio, ngumina met ti produkto, ket inton nangina ti produkto, manmanonto metten ti makabael a gumatang. Ngarud, makissayanto metten dagiti agsakit wenno matay gapu iti sigarilio.

Iti daytoy a banag, adda nagudilan ti linteg ta iti umuna a tawen a pannakaipakat ti linteg idi 2013, mapan a 15.5 a porsiento ti cigarette removal wenno pannakabunag dagiti sigarilio kadagiti paktoria, wenno nagbalinen a 4.9-bilion a pakete ti nairuar no maidilig iti 5.8-bilion idi 2012. Kayatna a sawen, bimmaba ti konsumo iti sigarilio kadagiti Filipino, segun ken ni Finance Undersecretary Jeremias Paul iti naangay a congressional oversight committee hearing a mainaig iti sin tax law itay nabiit.

Kas sagudayen ti linteg, agtultuloy ti panagpangato ti buis ti sigarilio, nangina man wenno nalaka ti klasena, iti bukodda a presio agingga iti 2017. Itoy a tawen, P17 ti buis ti tunggal pakete ti sigarilio nga agbalor iti P11.50 nga agpababa, idinto a P27 ti buis ti tunggal pakete ti sigarilio nga agbalor iti nangatngato ngem P11.50. Ngem into madanon ti 2017, agparehonton a P30 ti buis ti tunggal pakete dagiti amin a klase ti sigarilio, nangina man wenno nalaka ti presiona. Ket agtultuloy nga agpangato iti 4 a porsiento iti tunggal tawen kalpasan ti 2017.

Gapu ta dimmakkel ti buis, dakkel met ngarud ti mapastrek a pondo ti gobierno. Iti kadagupan ti nakolekta nga excise tax dagiti sin products (sigarilio ken alkohol) itoy a tawen, arigna nagdoble ketdi ti ngimmatuanna wenno immaboten iti P100.9-bilion itoy a tawen, no maidilig iti P56.84-bilion idi 2012 wenno sakbay a naipakat ti RA 10351. Iti daytoy  a gatad, P70.4-bilion ti aggapu iti excise tax kadagiti produkto ti tabako.

Ibilbilin ti linteg nga amin a mabingay a gatad manipud iti makolekta nga excise tax, agpaay daytoy iti sapasap a pannakasaluad ti salun-at (universal health care), health program ti gobierno, ken mangital-o ti alternatibo a pamastrekan dagiti agmulmula iti tabako ken dadduma pay nga agtrabtrabaho para iti industria.

Dimmakel met ngarud ti badyet ti Department of Health; nagbalinen daytoy a P83.7-bilion iti daytoy a tawen no maidilig iti P53-bilion idi 2013, segun iti datos ti Department of Finance.

P42.1-Bilion 

Ket manipud iti incremental revenue iti nakolekta nga excise tax, mapan a P42.1-bilion iti napastrek manipud iti produkto iti tabako. Ket dagitoy ngarud ti maiwaras kadagiti lokal a gobierno (probinsia ken munisipalidad), kas nailanad iti RA 7171 (para iti Birhinia) ken ti RA 8240 (para iti Burley ken native a tabako) a mangrugi inton 2015, babaen ti bingay a 30% ti mapan iti probinsia, 30% ti district share, ken 40% ti mapan iti ili wenno siudad.

Segun ken ni Edgardo Zaragoza, hepe ti National Tobacco Administration (NTA), amin a bingay ti industria ti tabako manipud iti koleksion iti excise tax ti sigarilio, kas ibagbaga ti RA 7171 ken RA 8240, ket maiturong laeng kadagiti nakaisangratanna a benepisario.

“Dayta ti kayat nga ipanamnama unay ti gobierno kadagiti aminen a maseknan iti industria ti tabako, nangnangruna dagiti mannalon  ken aminen a lokal a gobierno,” kinunana iti pannakitaripnongna kadagiti lokal a lider ken dadduma pay nga opisial iti Provincial Capitol iti Laoag City idi Marso 14.

Ngem linawlawagan ni Zaragoza a dagiti latta met lokal a gobierno, babaen dagiti mayor wenno gobernador ti agpili kadagiti kayatda a proyekto wenno programa nga isayangkat kadagiti lugarda. Adda ngamin dagiti lokal a lider iti Ilocos Sur nga agkuna nga innaknakemanen ti NTA ti pannakausar ti excise tax manipud iti RA 7171 ken 8240. Segun iti liderato ti NTA, saan nga inagaw ti Sin Tax law ken ti implementing rules and regulations daytoy iti dayta a bileg kadagiti lokal nga ehekutibo.

Awan ti nagbaliwan ti pannakaipakat dagiti proyekto, malaksid iti kaadda dagiti mekanismo a maaramid tapno mapasigurado met laeng a mairanud kadagitoy a proyekto dagiti mannalon ken ti sibubukel nga ilina.

Kas sagudayen ti Seksion 3, Rule VIII, iti implementing rules ti RA 10351, mabilin ti Department of Agriculture ken ti NTA a mangaramid kadagiti annuroten a mekanismo tapno mabantayan a nasayaat ti pannakausar dagiti pundo; iti kasta, masurot ti ipekpeksa ti RA 7171 ken RA 8240 a benepisio a rumbeng a maipaay kadagiti agmulmula iti tabako.

Mabalin a daytoy ti pakarikutan dagiti lokal a lider. Ngem saan kadi nga amin a pannakaigasto ti pondo ket adda latta met dagiti mekanismo tapno mabantayan ti pannakaigasto dagitoy; iti kasta, maliklikan ti pannakaibolsa dagiti pondo wenno maaramat iti sabali?

Ket iti daytoy a banag, uray dagiti umili mabalindan a bumiang, babaen ti panangsiputda kadagiti liderda no umisu met laeng ti pangar-aramatanda kadagiti pondo.

Naisayangkat Dagiti Saritaan

Gapu ngarud iti baro a pagalagadan, nangisayangkat ti NTA iti agsisina a consultative meeting idi Pebrero para kadagiti lokal a lider, dagiti pribado a sektor, ken dagiti lider dagiti mannalon. Nailawlawag ngarud kadagitoy a taripnong no kasano a maipakat ti RA 10351, ken no ania ti obligasion wenno responsibilidad iti kada maseknan a sektor.

Naiparikna ngarud kadagiti nagatendar kadagitoy a taripnong nga adda metten gundaway dagiti nadumaduma nga stakeholder iti industria a mangkita wenno mangbantay no ti implementasion kadagiti proyekto ken programa ti lokal a gobierno ket agserbi met laeng kadagiti nakaisangratanna, a kas mayannautp iti linteg.

Daytoy ti rason a kasapulan unay dagiti mannalon ken dadduma pay nga stakeholder ket makiramanda kadagiti lokal a lider iti pannakabalabala dagiti master plan para iti panagdur-as ti industria iti tabako.

Linawlawagan pay ni Zaragoza a sabali ti IRR ti RA 10351 a rimmuar idi Pebrero ken ti baro a pagalagadan a pagtitinnulongan ita a sursuraten ti Department of Budget and Management, ti DA ken ti NTA a para iti RA 7171 ken RA 8240.  Manamnama a mairuar daytoy kadagiti sumarsaruno a lawasna.

Impanamnama pay ni Zaragoza nga ania man a rummuar a pagalagadan para iti RA 7171, addanto pammatalged a probision ditoy a dagiti pondo nga agtaud kadagiti koleksion iti excise tax ket mapan laeng kadagiti iti pagimbagan ken pagdur-asan dagiti mannalon, iti sibubukel nga industria ti tabako, ken kadagiti amin nga ili.

Nailanad iti implementing rules and regulations ti RA 10351 dagiti nadumaduma a proyekto wenno programa a mabalin nga isayangkat ti maysa nga LGU.

Ibagbaga ti Sin Tax Law a ti bingay ti koleksion iti buis kas sagudayen ti  RA 7171 ken RA 8240 ket maaramat a mangpalag-an iti kasasaad dagiti agmulmula iti tabako a mabalin a maapektaran gapu iti bimmassit a malako a sigarilio iti merkado gapu met laeng iti kadakkel ti buis ti sigarilio. Manamnama ngamin a bumaba iti lokal a produksion ti tabako gapu iti daytoy a rason.

Addanto la ketdi agmula iti tabako tapno maganar met laeng dagiti kakastoy a dakkel a pagtaudan iti pondo.

Saan ngarud a nakakaskasdaaw no apay nga iti laksid ti pannakaipakat ti Sin Tax Law, dimmakkel ketdi ti produksion ti tabako. Iti naudi a panagmumula, mapan a 4 a porsiento ti dimmakkelan ti produksion no maidilig iti napalabas a tawen, segun iti rekord ti NTA. 

Immun-unan nga imbaga ni Zaragoza, wenno sakbay a naipakat ti RA 10351, nga uray bumaba ti panagkasapulan iti tabako, saanto a maapektaran ti produksion ti lokal a tabako ta masususpusopan daytoy iti dakkel a mapaspastrek babaen ti export ken import subsitution.

Instrumento ti Panagdur-as

Segun met ken ni James Lafferty, general manager ti British American Tobacco ti pagilian, agtultuloy latta ti yaadu dagiti agsigsigarilio iti laksid ti kangato ti buis dagiti sin products. Kunana nga adayo la ketdi ti posibilidadna a mapukaw ti industria ti tabako.

Kabayatanna, pakakumikoman dagiti agmulmula iti tabako iti Amianan a Luzon, ti pannakailako dagiti maap-apitda a tabako. Agsadsadag dagiti mannalon iti naipangato a presio ti tabako a napagnunumuan iti tripartite consultative conference idi napan a tawen ken iti immun-una a kari dagiti kompania ti tabako a gatangenda amin a maapit a bulong ti tabako, isu a nareggetda ita a mangidanon kadagiti produktoda kadagiti trading center.

Ket ania ngarud, ti industria a kayat ti sumagmamano a sektor a keltayen gapu iti isyu iti salun-at, agbalbalin met gayam a pangnamnamaan dagiti adu a lugar iti Amianan a Luzon tapno ad-adda pay a dumur-asda.

Iti biang ti industria ti tabako, makuna ngarud a ti napukaw dagiti aglaklako iti sigarilio, nagbalin met a parabur kadagiti agmulmula iti tabako ken lokal a gobierno babaen ti bingay dagiti lokal a gobierno iti koleksion ti excise tax iti produkto ti tabako.

Sapay ngarud koma ta maaramat a nasayaat dagitoy pondo, ken masaluadan a nasayaat ti kasasaad dagiti agmulmula iti tabako ken dadduma pay a mangnamnama iti daytoy nga industria para iti pagsapulanda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Abril 7, 2014.)

KAYKAYAT TI BABAI TI LALAKI NGA AMMONA TI AGPAKATAWA?

AWAN pilpilien ni ayat, kunada man, ngem sigurado la ketdi nga ad-adda ti pangitartarayan dagiti nalaing nga agpakatawa ngem dagiti naguguapo ngem isuda.

Daytoy ngamin ti ibagbaga ti kaudian a surbey ti Social Weather Stations (SWS) a rimmuar sakbay iti Aldaw Dagiti Puso. Iti kano panagpili iti kapareha iti biag, 9 iti 10 kano a nataengan a Filipino ti mangpili iti daytay nalaing a mangrayray-aw uray pay saan met a makaay-ayo ti langana. Ad-adda kano a pilienda a karelasion ti asino man a mangpakatawa kadakuada.

Iti surbey, 94 a porsiento kadagiti babbai a napagsaludsodan ti nagkuna a kaykayatda dagiti ammona ti mangray-aw wenno ammona ti agpakatawa ngem dagiti naguapo a saan a nayanak iti panawen ti ang-angaw. Idinto a 86 a porsiento met kadagiti lallaki ti nagkuna a pilienda dagiti naragsak a kapareha, wenno ammoda ti agkatawa kadagiti angawda, saan ket a dagiti napimpintas nga amang ngem dida met ammo ti umisem.

Nagpintas man a damag daytoy kadagiti saan met a naparaburan iti makaay-ayo a langa. Ken saan a kasapulan ti agpabaneg a kasla a body-builder wenno agporma a kasla artista, wenno agbalin a natayag a kas kadagiti basketball player. Kasapulan laeng gayam ti napintas nga angaw, wenno punchline, kunada dayta iti comedy, a mangipasigurado nga umisem, agkatawa no di man agpurngingi ni ading a balasang a makangngeg.

Maamirismo met itan, nga awan ti pilpilien ti Namarsua iti agpang ti ayat, ta ipaayna latta met ti gundaway nga atiwen ti nalaad uray dagiti aglanglanga a Piolo Pascual, Coco Martin wenno asino ditan nga id-idoluenda iti kinaguapona nga artista.

Kasta met dagiti babbai no kayatda a di panawan dagiti magustuanda a lalaki, sursuruenda ti agkatawa, aglalo no ‘tay kaparehada ti agangaw wenno mangray-aw. No nasarsarangsang, nasaysayaat pay ta lumsot a dagus agingga iti puso dagiti babbaro.

Segun ken ni Josefina Natividad, director ti Population Institute iti Unibersidad ti Filipinas, nakaaay-ayat ti makikadua iti tao a naragsak ti panagkitana iti biag, ta saan a mapukaw dayta a paset ti personalidadna, saan a kas iti langa nga agbaliw iti panaglabas dagiti panawen.

Kapareho laeng ti resulta ti surbey iti rimmuar met iti Estados Unidos itay napan a tawen. Iti surbey nga insayangkat ti Match.com, maysa nga online a dating service, 70 a porsiento kadagiti balasang ti nangibaga a matinnag la ketdi ti pusoda iti asino man a mangpakatawa kadakuada agingga iti didan makaanges. Nakaskasdaaw daytoy ta ninamnamada a ti kinabaknang wenno kinaporma ti umuna koma a pilien dagiti Amerikana a pagibasaran iti ayatenda. Ta romantiko met gayam iti kaaduanna kadakuada, ket ammoda ti kasapulanda.

Saan la ketdi a mayadayo ditoy iti ibagbaga ni Marilyn Monroe idi sibibiag pay: a no mapakatawa kano ti lalaki ti maysa a babai, mabalinna kano a maipaaramid ti kayatna kenkuana.

Iti maysa pay a panagadal iti isu met laeng a pagilian, naduktalanda a kasla paset ti natural a kababalin ti maysa a babai ti mabatombalani iti tao nga ammona ti agpakatawa. Kasta met a kasla naka-program met i lalaki ti panagpakatawa no kayatna a maala ti nasami-it a “wen” ti babai.

Iti met bukod a panagsukisok ti British Psychological Society Annual Conference iti Brighton, England, naduktalanda a kaaduanna a babbai ti mamati a nasirsirib nga amang dagiti lallaki nga ammona ti agpakatawa ngem dagiti saan. Ken saan laeng a kinasirib ti makitkita dagiti babbai ditoy, segun ken ni Geoffrey Miller, sikolohista iti University of New Mexico, Albuquerque, ta makitada pay ti kinaalerto ken kinasalun-at ti panagpampanunot ken kinapudno iti maysa a lalaki nga ammona ti agpakatawa.

Ket no surokantayo ti agsao, kasla ar-aramaten laeng dagiti babbai ti kinalaing dagiti lallaki nga agpakatawa a kas pagibasaranda iti panagpilida iti pudpudno a kaparehada iti tungpal-biag ken agbalin nga ama dagiti annakda.

Ken sabali pay ti maitulong ti katawa a mabalin nga ammo metten dagiti babbai. No agkatawada kano, bumaba ti presion ti darada, sumayaat ti sirkulasion ti darada ken lumukay ti aangsanda. Inawaganda ngarud ti katawa a kas kasamayan nga agas. Isu a ti babai a makideyt iti naragsak a lalaki, nalag-an ti riknana nga agawid iti balayda.

Ngem depende met no kasano nga agpakatawa ti maysa a lalaki. Kas pagarigan, no agintitim-og wenno aginkakaglis daytoy tapno madlaw ken mapagkatawana ti babai, ngem no saan a napintas ti pannakaipakatna, agparang a corny laeng ti inaramidna. Ngem ti lalaki a mangaramat iti wagas ti komediante nga agpakatawa, dayta ti magusgustuan dagiti babbai kenpatienda a naragsak a makadua wenno makapareha.

Ta kunada met, saan a kasta ti kadarasna ti agpakatawa ta kasapulan met ti tayming, wenno husto ti tiempona, napintas a delivery wenno pannakaipakatna ken consistency, wenno agtultuloy ti pannakaiparang ti personalidad a naragsak. Agpayso ngarud nga adda utekna, ken naragsak a makadkadua ti tao nga ammona iti agangaw iti umisu a wagas ken oras.

Isu nga awan duaduana a manipud ken ni Dolphy agingga ken ni Vic Sotto ken uray pay da Joey Marquez, Vhong Navarro ken Ogie Alcasid, makita a nalaka a maawisda ti atension dagiti babbai, ken uray pay dagiti pusoda, ta kabaelanda a paksiaten ania man a panagduadua, panagbuteng, ken ania man a pakarikutan dagitoy a babbai no kasta nga ipalapaldan ti makapakatawa nga istoria wenno aramid.

Isu a no maminsan, dagiti komediante a kas ken ni Ogie Alcasid, saan a kas kada Richard Gomez wenno Aga Mulach ti dakdakkel ti gundawayna a makasukdal iti puso ti maysa a napintas ken napusaksak a Miss Australia. Adda met ketdi dagiti dadduma pay a rason tapno maatrakar ti maysa a babai, a kas koma no nalaing a kumanta wenno dadduma pay a talent nga ikut ti lalaki, nadayaw ken nasingpet, ngem no armas koma, ti panagpakatawa ti kasasamayan a pangtinnag iti rikna ni Ading Balasang.

Asino kadi met ti dina kayat ti agkatawa ken agragsak?

Ken saan laeng met a maipapan iti relasion, napateg met ti kinalaing nga agpakatawa iti panaggagayyem ken ania man a rason tapno makipulapol kadagiti tattao. Ket no ad-adu ti gagayyem, saan kadi a dakdakkel met ngarud ti gundaway ti lalaki a makaam-ammo iti babai a makarelasionna iti napaut a panawen.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Marso 3, 2014.)

KET INAYWANAK MET NI TATANGKO

Ni tatangko, ni Rogelio Valdez Sr., dua a lawas sakbay a pimmusay. Kaduana ni manongko a Rogelio Jr. iti ladawan. 

ITI tradision ken kulturatayo a Filipino, ti anak ti manamnama unay a mangaywan iti lumakay wenno bumaketen a nagannak kenkuana. Iti biangko, ammok a dumteng iti asidegen a panawen, ta saan metten a naubing datao, nga aywanakto met da tatang ken nanangko inton kumapsutdan gapu iti edad wenno sakitda.

Ngem diak a namnamaen a kastoy ti kadarasna a mapadasak met ti agaywan iti masakit a lakay. Uray iti apagbiit laeng.

Na-stroke wenno naatake iti puso ni tatangko iti maysa a malem iti umuna a lawas ti Marso, ket uray naitaray a dagus daytoy iti ospital, dina metten nagaraw ti kanigid a paset ti bagina, sa agbeddal payen. Nakaawid daytoy iti balaymi ngem kanayonen a nakaidda; no saan, naka-wheelchair. Masubuan ken mapadigos a kasla maysa nga ubing.

Iti ibibisitak kenkuana iti balaymi iti Narvacan (Ilocos Sur), inaywanak met daytoy iti apagbiit. Apagbiit, kunak, ta kalpasan ti 22 nga aldaw manipud pannakaatakena, pimmusay met laeng daytoy iti edadna a 73. 

Ngem uray pay nalasatan ngata ni tatangko ti sakitna, dumtengto latta met ti panawen, nga isunto met laeng ti taripatuenmi nga agkakabsat; wenno dumtengto met ti panawen a ni nanangmi ti taripatuenmi, agingga iti dinan kabaelan. Adunto nga oras ken bannogmi a mangasikaso kadakuada, ken nangnangruna a dakkel ti magastos para iti agas ken dadduma pay a kasapulanda.  

Pudnon sa la ketdi unay ti ibagbagada a dagiti annak a kas kaniak a sumagpaten iti middle age wenno edad 40 agingga iti 50, ad-adu pay ti busbosenda nga oras a mangaywan kadagiti nagannakda ngem ti orasda a nangaywan kadagiti annakda.

Ad-adda pay ti rigat dagiti annak no awan man laeng ti pension dagiti dadakkelda nga aywananda wenno ekstra a pagsapulan dagitoy. Ti kinakurapay ti pamilia ti mangpadagsen pay iti obligasion dagiti annak nga agaywan.

Dakkel ngarud ti akem ti gobierno tapno masupusopan man laeng ti rigat dagiti pamilia iti daytoy a banag.

Pagsayaatanna ta addan linteg, ti Akta Republika Blg. 9257 (wenno ti Expanded Senior Citizens Act of 2003) a nangikalawa ti sakupen ti benepisio ken prebilihio nga aw-awaten dagiti senior citizen, kangrunaan ditoy ti tulong medikal a kasapulanda. Makatulong iti dakkel dagiti diskuento iti agas ken pannakayospital, no di man libre dagitoy, a pakalag-anan ti pamilia nga agaywan kadagiti masaksakit a lumakayen wenno bumaketen a kameng ti pamilia.

Ket no matuloy met nga agbalin a linteg ti Senate Bill No. 257 (The Family Care Act of 2013) a gakat ni Senador Ralph Recto, ad-addan ti pakalag-anan ti pamilia nga agaywan kadagiti nataengan. Segun iti gakat, mabalin a makaala iti nayon a tax deduction dagiti agbaybayad iti buis wenno empleado a mangsupsuporta kadagiti nataengan wenno saanen a makatrabaho a dadakkelda.

Iti agdama, mapanen a 7 milion ti bilang dagiti senior citizen, wenno 6.9% iti populasiontayo, ket 1.3 a milion kadagitoy iti aggapu iti marigrigat a pamilia. Ket gapu ta umad-aduda, dakdakkel met ngarud ti panagkasapulan iti serbisio ti salun-at para kadakuada. Daytoy ngarud ita ti rumbeng a supusopan ti gobierno.

Ngem no maminsan, iti biang dagiti nagannak, saanda a pampanunoten ti magastos wenno rigat no kasta a dumtengen ti panawen a yawatdan kadagiti annakda ti pannakaaywanda. Awan ti maaramidanda no di ti ipilit dayta nga obligasion kadagiti annakda. Iti biang met dagiti annak, masansan a maapektaran ti panagtrabaho ken panagbiagda gapu iti panagay-aywanda kadagiti nagannak kadakuada; ta asino met ti anak a di mangakem iti obligasionna no dumtengen dayta a situasion iti pamiliada?

Ken adu met dagiti annak a saan a napateg ti magastos ken rigat, ta no ar-arigen, nasaysayaat laengen a makadenna dagiti dadakkelda uray iti agingga a kabaelanda nga edad, ngem ti nasapa nga ipupusay dagitoy. Kas kuna ti kabsatko a maestra, nasaysayaat laengen daytoy a nasaparanmi a rigat a nagaywan ken ni tatangmi, ngem ti nasapa a pinanawannakami idi ubbingkami pay.

Ken adu pay ti naadal ken naamirisko malaksid iti dayta nga imbagana.

Sakbay ngarud a panawandatayo dagiti nalakay wenno nabaket unayen, wenno agsaksakit, a nagannak kadatayo, nasaysayaat no maaramidtayo pay dagitoy a banag.

1. Panangipeksa iti panagayattayo kadakuada. No dimo pay naipeksa, wenno saan a nairuruam ti bagim nga agipeksa iti panagayatmo ken ni tatang wenno nanangmo, rumbeng metten nga aramidem daytoy kadagitoy a panawen ti panaglakay wenno panagbaketda.

No adda man panagbabawik iti kellaat nga ipupusay ni tatangko, isu ti diak man la naabrasa daytoy iti nairut wenno naibaga iti kinapategna iti biagko wenno iti pamiliami idi naudi a bakasionko. Saan met ketdi a managipeksa ni tatangko iti adda a riknana, ta naipaugali kenkuana ti mangliklik kadagiti kakastoy a patangan (rason no apay a saan met a nalailo kadakami nga annakna), isu nga ammok a kasta met ti namnamaenna kadakami. Ngem patiek a kastoytayo ngamin nga Ilokano, wenno ti kaaduanna kadatayo nga Ilokano—saantahyo nga ipeksa babaen ti balikas ti panagayattayo; iti aramid nga ipeksatayo dayta.

Sakbay a maitabon ni tatangko, adu dagiti naipeksami para kenkuana, kasta met ti naipeksa a panagayat dagiti gagayyem, kakarruba, dagiti dati nga estudiantena ken asino man a mangipatpateg kenkuana, a nupay makatulong dagitoy, nasaysayaat koma no nangngeg ni tatang idi sibibiag pay. Ket malagipko ita ti sinurat ni Claire Sumahit iti Bannawag, sumagmamanon a tawen ti napalabas. Kunana, “dagiti sabong, para kadagiti sibibiag.”

Pinanggepko met ketdi nga isayangkat ti “living funeral” a kas iti inaramid ni Morrie Schwartz, iti libro ni Mitch Albom a Tuesdays with Morrie. Daytoy ti panagparang ni Schwartz a kasla pumponna ti panangawisna kadagiti kakabagian ken gagayyemna nga agsao iti sanguananna sakbay a dumteng ti naituding nga ipapatayna gapu iti nakaro a sakit.

Aramidek koma daytoy apaman a makasubli ni tatangko iti balay manipud iti pannakayospitalna iti San Fernando, La Union. Ta nagmayat koma met a mangngegna no ania ti imbagbagami kenkuana iti insayangkatmi a necrological service para kenkuana. Ngem daksanggasat ta saanen a nakaawid daytoy a sibibiag manipud iti ospital.

2.  Panangiparikna kadakuada a maipagpampannakkeltayo met laeng a kas annakda. Rumbeng a maipariknatayo kadakuada a maipagpampannakeltayo met laeng a kas anak, saan a gapu iti nagun-odtayo nga adal, estado iti biag, wenno kinalatak iti gimong, no di ti kaadda ti maysa a kababalin a nasingpet, nadayaw ken natulnog nga anak; wenno ania man a nasayaat a kababalin a kasungani ti nasukir wenno maysa a nangisit a karnero iti pamilia.

Ket no bilang ta awananka iti nasayaat a kababalin a kas iti makita dagiti nagannak kenka, awanen ti kasayaatan nga aramiden no di ti umasideg ken agpakawanka itan kadakuada, ket irugimon iti agbabawi. Rumbeng a makitada ti panagbabalbaliwmo agingga a sibibiagda pay.

Ken nagsayaat unay a makita dagiti nagannak nga agtutunos dagiti annakda iti sanguanda.

Iti biangmi nga agkakabsat, uray adda latta met dagiti dimi panagkikinnaawatan, nadekketkami latta iti tunggal maysa. Kadagiti naudi a tawen ni tatangko, nakita met ni tatangko no kasano ti biagmi nga annakna, dagiti manugang ken appona, no ania ti nagun-odmi iti biag ken no kasano ti panagtutunosmi kadagiti naririkut a situasion iti pamiliami.  

3. Panangtungpaltayo kadagiti maudi a kiddaw wenno bilinda. Agpayso a nagpateg kadagiti nagannak a matungpal dagiti pagayatanda. Ammo met ngamin dagiti nagannak no ania ti nasayaat para kadagiti annakda, ngem no matubngar daytoy, masapul nga adda dakkel a rason ken maipaawat a nasayaat dayta kadagiti nagannak.

Ngem napatpateg a matungpal dagiti pagayatanda iti panawen nga isudan ti agsaksakit wenno asidegen ti ipupusayda. Dumngegtayo ngarud a sipapasnek kadakuada, saan laeng dagiti kiddawenda kadatayo, no di ket pay dagiti ibilinda. Masansan man a lapdan dagitoy nga agsao no mangrugin a mangbilin sakbay ti ipupusayda, ta kasla tagimalesentayo iti kastoy. Ngem nasaysayaat ketdi a dumngegtayo no ania ti ibagada ta ditay’ ammo a pumudno gayam a pumanawdan iti ania man nga oras.

Sakbay a ma-stroke ni tatang, adun dagiti naibilbilinna kadakami, nangruna idi mariknana a kumarkaron ti sakitna iti puso apaman a sumagpat iti maikapito a dekada iti biagna. No mabalin, kayatmi nga ungtan daytoy gapu iti kasla panagpakpakadana metten ta amangan ketdi no matuloyan, kunkunami, ngem nakatulong gayam ti panagdengngegmi idi kadagiti imbilbilinna kadakami. 

4. Panagpapatang maipapan dagiti sensitibo a banag a kas iti tawid. Nasaysayaat no mapagpapatangan wenno mapagtutunosan metten ti pamilia ti maipapan iti tawid, uray saan pay nga agsaksakit dagiti nagannak. Makatulong iti dakkel no adda nakasaganan a testamento nga ibati ti ama wenno ina sakbay a pumusay. Nem masansan met nga awan ti testamento dagiti lalallakay wenno babbaket nangaruna kadagiti adda iti away. Isu a no mairuangan a mapagpapatangan ti mabati a sanikua wenno ania man a kasilpo a banag, nasayaat no mataming a dagus daytoy ti pamilia. Rumbeng a mapagpapatangan a kompleto ti amin a kameng ti pamilia. No kasapulan, agpatulong kadagiti tattao nga adda ammona iti linteg.

Idi matay daydi apongko a lakay, nasayaat ti tunos da nanang ken dagiti kakabsatna gapu ta naurnosen daydi apongko ti panagbibingayda iti sanikua uray pay sakbay a nagsakit daytoy. Iti biangmi met nga agkakabsat, saan unay a parikut daytoy kadakami, ta awan met ti ania a sanikua nga ibati ni tatangko, ta kas kuna ni nanang, naaramat amin a naurnongda iti panangpaadalda kadakami a pito nga agkakabsat agingga a makaturposkami amin iti kolehio.

Ken saan laeng a tawid ti mabalin a mapagpapatangan, uray pay ti preparasion iti pumpon, ken uray ti palimed ti pamilia, no adda ken kasapulan a maibutaktak para iti itatalinaay ti panunot ken panagkaykaysa ti pamilia. Ken tapno, nasaysayud ti panagtutunos ti pamilia ken maipakat dagiti addang a mapagtutulagan, rumbeng met nga adda madutokan a lider ti pamilia a masansan a ti mabati nga asawa wenno ti inaunaan nga anak.

KABAYATAN ti panagay-aywantayo kadagiti nataenganen wenno managsaksakiten a nagannak, rumbeng met nga aywanantayo met ti bukodtayo a bagi. Ta narigaten no gumiddantayo met a pagparikutan ti pamilia.

Isu a napateg met a nalag-an ti riknatayo a mangawat ti kasasaad dagiti nagannak kadatayo no isudan ti lumakay ken bumaket wenno agsakit. Liklikantayo ti agpanunot iti negatibo, iti agdarasudos a mangngeddeng ken mangunget kadakuada gapu iti masapsaparantayo a rigat nga agaywan. Nariknak la unay met ti kinadekket ti panagtutunosmi nga agkakabsat iti naudi a tallo a lawas iti biag ni tatangmi.

Kamaudiananna, di rumbeng nga agreklamo dagiti annak nga agay-aywan ta manmano laeng ti tao a makaabot iti 70 wenno agpangato nga edad. Dumtengto met ti panawen, dagitoyto met laeng nga annak ti aywanan dagiti bukodda met nga annak. Ket no ania ti ar-aramiden dagitoy nga annak kadagiti dadakkelda, isunto met ti aramiden dagiti annakda inton awan metten ti mababaelanda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Abril 14, 2014.)