KET INAYWANAK MET NI TATANGKO

Ni tatangko, ni Rogelio Valdez Sr., dua a lawas sakbay a pimmusay. Kaduana ni manongko a Rogelio Jr. iti ladawan. 

ITI tradision ken kulturatayo a Filipino, ti anak ti manamnama unay a mangaywan iti lumakay wenno bumaketen a nagannak kenkuana. Iti biangko, ammok a dumteng iti asidegen a panawen, ta saan metten a naubing datao, nga aywanakto met da tatang ken nanangko inton kumapsutdan gapu iti edad wenno sakitda.

Ngem diak a namnamaen a kastoy ti kadarasna a mapadasak met ti agaywan iti masakit a lakay. Uray iti apagbiit laeng.

Na-stroke wenno naatake iti puso ni tatangko iti maysa a malem iti umuna a lawas ti Marso, ket uray naitaray a dagus daytoy iti ospital, dina metten nagaraw ti kanigid a paset ti bagina, sa agbeddal payen. Nakaawid daytoy iti balaymi ngem kanayonen a nakaidda; no saan, naka-wheelchair. Masubuan ken mapadigos a kasla maysa nga ubing.

Iti ibibisitak kenkuana iti balaymi iti Narvacan (Ilocos Sur), inaywanak met daytoy iti apagbiit. Apagbiit, kunak, ta kalpasan ti 22 nga aldaw manipud pannakaatakena, pimmusay met laeng daytoy iti edadna a 73. 

Ngem uray pay nalasatan ngata ni tatangko ti sakitna, dumtengto latta met ti panawen, nga isunto met laeng ti taripatuenmi nga agkakabsat; wenno dumtengto met ti panawen a ni nanangmi ti taripatuenmi, agingga iti dinan kabaelan. Adunto nga oras ken bannogmi a mangasikaso kadakuada, ken nangnangruna a dakkel ti magastos para iti agas ken dadduma pay a kasapulanda.  

Pudnon sa la ketdi unay ti ibagbagada a dagiti annak a kas kaniak a sumagpaten iti middle age wenno edad 40 agingga iti 50, ad-adu pay ti busbosenda nga oras a mangaywan kadagiti nagannakda ngem ti orasda a nangaywan kadagiti annakda.

Ad-adda pay ti rigat dagiti annak no awan man laeng ti pension dagiti dadakkelda nga aywananda wenno ekstra a pagsapulan dagitoy. Ti kinakurapay ti pamilia ti mangpadagsen pay iti obligasion dagiti annak nga agaywan.

Dakkel ngarud ti akem ti gobierno tapno masupusopan man laeng ti rigat dagiti pamilia iti daytoy a banag.

Pagsayaatanna ta addan linteg, ti Akta Republika Blg. 9257 (wenno ti Expanded Senior Citizens Act of 2003) a nangikalawa ti sakupen ti benepisio ken prebilihio nga aw-awaten dagiti senior citizen, kangrunaan ditoy ti tulong medikal a kasapulanda. Makatulong iti dakkel dagiti diskuento iti agas ken pannakayospital, no di man libre dagitoy, a pakalag-anan ti pamilia nga agaywan kadagiti masaksakit a lumakayen wenno bumaketen a kameng ti pamilia.

Ket no matuloy met nga agbalin a linteg ti Senate Bill No. 257 (The Family Care Act of 2013) a gakat ni Senador Ralph Recto, ad-addan ti pakalag-anan ti pamilia nga agaywan kadagiti nataengan. Segun iti gakat, mabalin a makaala iti nayon a tax deduction dagiti agbaybayad iti buis wenno empleado a mangsupsuporta kadagiti nataengan wenno saanen a makatrabaho a dadakkelda.

Iti agdama, mapanen a 7 milion ti bilang dagiti senior citizen, wenno 6.9% iti populasiontayo, ket 1.3 a milion kadagitoy iti aggapu iti marigrigat a pamilia. Ket gapu ta umad-aduda, dakdakkel met ngarud ti panagkasapulan iti serbisio ti salun-at para kadakuada. Daytoy ngarud ita ti rumbeng a supusopan ti gobierno.

Ngem no maminsan, iti biang dagiti nagannak, saanda a pampanunoten ti magastos wenno rigat no kasta a dumtengen ti panawen a yawatdan kadagiti annakda ti pannakaaywanda. Awan ti maaramidanda no di ti ipilit dayta nga obligasion kadagiti annakda. Iti biang met dagiti annak, masansan a maapektaran ti panagtrabaho ken panagbiagda gapu iti panagay-aywanda kadagiti nagannak kadakuada; ta asino met ti anak a di mangakem iti obligasionna no dumtengen dayta a situasion iti pamiliada?

Ken adu met dagiti annak a saan a napateg ti magastos ken rigat, ta no ar-arigen, nasaysayaat laengen a makadenna dagiti dadakkelda uray iti agingga a kabaelanda nga edad, ngem ti nasapa nga ipupusay dagitoy. Kas kuna ti kabsatko a maestra, nasaysayaat laengen daytoy a nasaparanmi a rigat a nagaywan ken ni tatangmi, ngem ti nasapa a pinanawannakami idi ubbingkami pay.

Ken adu pay ti naadal ken naamirisko malaksid iti dayta nga imbagana.

Sakbay ngarud a panawandatayo dagiti nalakay wenno nabaket unayen, wenno agsaksakit, a nagannak kadatayo, nasaysayaat no maaramidtayo pay dagitoy a banag.

1. Panangipeksa iti panagayattayo kadakuada. No dimo pay naipeksa, wenno saan a nairuruam ti bagim nga agipeksa iti panagayatmo ken ni tatang wenno nanangmo, rumbeng metten nga aramidem daytoy kadagitoy a panawen ti panaglakay wenno panagbaketda.

No adda man panagbabawik iti kellaat nga ipupusay ni tatangko, isu ti diak man la naabrasa daytoy iti nairut wenno naibaga iti kinapategna iti biagko wenno iti pamiliami idi naudi a bakasionko. Saan met ketdi a managipeksa ni tatangko iti adda a riknana, ta naipaugali kenkuana ti mangliklik kadagiti kakastoy a patangan (rason no apay a saan met a nalailo kadakami nga annakna), isu nga ammok a kasta met ti namnamaenna kadakami. Ngem patiek a kastoytayo ngamin nga Ilokano, wenno ti kaaduanna kadatayo nga Ilokano—saantahyo nga ipeksa babaen ti balikas ti panagayattayo; iti aramid nga ipeksatayo dayta.

Sakbay a maitabon ni tatangko, adu dagiti naipeksami para kenkuana, kasta met ti naipeksa a panagayat dagiti gagayyem, kakarruba, dagiti dati nga estudiantena ken asino man a mangipatpateg kenkuana, a nupay makatulong dagitoy, nasaysayaat koma no nangngeg ni tatang idi sibibiag pay. Ket malagipko ita ti sinurat ni Claire Sumahit iti Bannawag, sumagmamanon a tawen ti napalabas. Kunana, “dagiti sabong, para kadagiti sibibiag.”

Pinanggepko met ketdi nga isayangkat ti “living funeral” a kas iti inaramid ni Morrie Schwartz, iti libro ni Mitch Albom a Tuesdays with Morrie. Daytoy ti panagparang ni Schwartz a kasla pumponna ti panangawisna kadagiti kakabagian ken gagayyemna nga agsao iti sanguananna sakbay a dumteng ti naituding nga ipapatayna gapu iti nakaro a sakit.

Aramidek koma daytoy apaman a makasubli ni tatangko iti balay manipud iti pannakayospitalna iti San Fernando, La Union. Ta nagmayat koma met a mangngegna no ania ti imbagbagami kenkuana iti insayangkatmi a necrological service para kenkuana. Ngem daksanggasat ta saanen a nakaawid daytoy a sibibiag manipud iti ospital.

2.  Panangiparikna kadakuada a maipagpampannakkeltayo met laeng a kas annakda. Rumbeng a maipariknatayo kadakuada a maipagpampannakeltayo met laeng a kas anak, saan a gapu iti nagun-odtayo nga adal, estado iti biag, wenno kinalatak iti gimong, no di ti kaadda ti maysa a kababalin a nasingpet, nadayaw ken natulnog nga anak; wenno ania man a nasayaat a kababalin a kasungani ti nasukir wenno maysa a nangisit a karnero iti pamilia.

Ket no bilang ta awananka iti nasayaat a kababalin a kas iti makita dagiti nagannak kenka, awanen ti kasayaatan nga aramiden no di ti umasideg ken agpakawanka itan kadakuada, ket irugimon iti agbabawi. Rumbeng a makitada ti panagbabalbaliwmo agingga a sibibiagda pay.

Ken nagsayaat unay a makita dagiti nagannak nga agtutunos dagiti annakda iti sanguanda.

Iti biangmi nga agkakabsat, uray adda latta met dagiti dimi panagkikinnaawatan, nadekketkami latta iti tunggal maysa. Kadagiti naudi a tawen ni tatangko, nakita met ni tatangko no kasano ti biagmi nga annakna, dagiti manugang ken appona, no ania ti nagun-odmi iti biag ken no kasano ti panagtutunosmi kadagiti naririkut a situasion iti pamiliami.  

3. Panangtungpaltayo kadagiti maudi a kiddaw wenno bilinda. Agpayso a nagpateg kadagiti nagannak a matungpal dagiti pagayatanda. Ammo met ngamin dagiti nagannak no ania ti nasayaat para kadagiti annakda, ngem no matubngar daytoy, masapul nga adda dakkel a rason ken maipaawat a nasayaat dayta kadagiti nagannak.

Ngem napatpateg a matungpal dagiti pagayatanda iti panawen nga isudan ti agsaksakit wenno asidegen ti ipupusayda. Dumngegtayo ngarud a sipapasnek kadakuada, saan laeng dagiti kiddawenda kadatayo, no di ket pay dagiti ibilinda. Masansan man a lapdan dagitoy nga agsao no mangrugin a mangbilin sakbay ti ipupusayda, ta kasla tagimalesentayo iti kastoy. Ngem nasaysayaat ketdi a dumngegtayo no ania ti ibagada ta ditay’ ammo a pumudno gayam a pumanawdan iti ania man nga oras.

Sakbay a ma-stroke ni tatang, adun dagiti naibilbilinna kadakami, nangruna idi mariknana a kumarkaron ti sakitna iti puso apaman a sumagpat iti maikapito a dekada iti biagna. No mabalin, kayatmi nga ungtan daytoy gapu iti kasla panagpakpakadana metten ta amangan ketdi no matuloyan, kunkunami, ngem nakatulong gayam ti panagdengngegmi idi kadagiti imbilbilinna kadakami. 

4. Panagpapatang maipapan dagiti sensitibo a banag a kas iti tawid. Nasaysayaat no mapagpapatangan wenno mapagtutunosan metten ti pamilia ti maipapan iti tawid, uray saan pay nga agsaksakit dagiti nagannak. Makatulong iti dakkel no adda nakasaganan a testamento nga ibati ti ama wenno ina sakbay a pumusay. Nem masansan met nga awan ti testamento dagiti lalallakay wenno babbaket nangaruna kadagiti adda iti away. Isu a no mairuangan a mapagpapatangan ti mabati a sanikua wenno ania man a kasilpo a banag, nasayaat no mataming a dagus daytoy ti pamilia. Rumbeng a mapagpapatangan a kompleto ti amin a kameng ti pamilia. No kasapulan, agpatulong kadagiti tattao nga adda ammona iti linteg.

Idi matay daydi apongko a lakay, nasayaat ti tunos da nanang ken dagiti kakabsatna gapu ta naurnosen daydi apongko ti panagbibingayda iti sanikua uray pay sakbay a nagsakit daytoy. Iti biangmi met nga agkakabsat, saan unay a parikut daytoy kadakami, ta awan met ti ania a sanikua nga ibati ni tatangko, ta kas kuna ni nanang, naaramat amin a naurnongda iti panangpaadalda kadakami a pito nga agkakabsat agingga a makaturposkami amin iti kolehio.

Ken saan laeng a tawid ti mabalin a mapagpapatangan, uray pay ti preparasion iti pumpon, ken uray ti palimed ti pamilia, no adda ken kasapulan a maibutaktak para iti itatalinaay ti panunot ken panagkaykaysa ti pamilia. Ken tapno, nasaysayud ti panagtutunos ti pamilia ken maipakat dagiti addang a mapagtutulagan, rumbeng met nga adda madutokan a lider ti pamilia a masansan a ti mabati nga asawa wenno ti inaunaan nga anak.

KABAYATAN ti panagay-aywantayo kadagiti nataenganen wenno managsaksakiten a nagannak, rumbeng met nga aywanantayo met ti bukodtayo a bagi. Ta narigaten no gumiddantayo met a pagparikutan ti pamilia.

Isu a napateg met a nalag-an ti riknatayo a mangawat ti kasasaad dagiti nagannak kadatayo no isudan ti lumakay ken bumaket wenno agsakit. Liklikantayo ti agpanunot iti negatibo, iti agdarasudos a mangngeddeng ken mangunget kadakuada gapu iti masapsaparantayo a rigat nga agaywan. Nariknak la unay met ti kinadekket ti panagtutunosmi nga agkakabsat iti naudi a tallo a lawas iti biag ni tatangmi.

Kamaudiananna, di rumbeng nga agreklamo dagiti annak nga agay-aywan ta manmano laeng ti tao a makaabot iti 70 wenno agpangato nga edad. Dumtengto met ti panawen, dagitoyto met laeng nga annak ti aywanan dagiti bukodda met nga annak. Ket no ania ti ar-aramiden dagitoy nga annak kadagiti dadakkelda, isunto met ti aramiden dagiti annakda inton awan metten ti mababaelanda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Abril 14, 2014.)