Kas nailanad iti paulo ti nasao a katulagan, ti ancestral domain ti kangrunaan a rason tapno sumrek ti MILF iti patangan iti kappia. Kayat dagiti rebelde a Muslim nga awiden iti poderda manipud iti teritorio ti pagilian ti sakupen kano ti ancestral domain ti naggapuanda a “pagilian” nga aw-awaganda itan iti Bangsamoro.
Ania aya ti ancestral domain? Daytoy dagiti daga, karamanen dagiti paset a danum kas ti waig ken karayan, ken dagiti disso iti igid ti baybay, agraman dagiti kinabaknang ti nakaparsuaan a masakupan dagitoy, a nabayagen nga ibagbaga dagiti etniko a grupo wenno orihinal a tribu iti pagilian (indigenous people), wenno babaen dagiti nagkauna nga appoda, nga adda karbenganda a matagikua, pagnaedan ken matengngel kadagitoy. Agbatay daytoy iti ibagbaga ti Konstitusiontayo (Seksion 5, Artikulo XII) a pagrebbengan ti Estado a salakniban ti kalintegan dagiti indigenous cultural communities wenno ICCs, kadagiti daga a natawidda manipud kadagiti nagkauna nga appoda iti kasta mapasingkedanda ti pannakataming ti kasasaad ti bukodda a pagbiagan, panagtutunos, ken kultura.
INDIGENOUS PEOPLES RIGHTS ACT OF 1997
Kas ibilbilin ti Konstitusion, maysa a linteg ti inaramid ti Kongreso tapno makapudno daytoy a pagrebbengan ti Estado—ti Republic Act 8371, wenno ti Indigenous Peoples Rights Act of 1997 (IPRA), a mangbigbigbig iti kaadda dagitoy nga indigenous peoples wenno IP kas pudpudno a sektor ti pagilian. Ipalpalubos ti nasao a linteg ti panangtagikua wenno panangikutda kadagiti bukodda nga ancestral domain, ngem iti konsepto nga agbatay iti sariugma a tradisionda a mangaramat kadagitoy a daga iti sapasap a pagsayaatan ken proteksion ti sibubukel a tribu.
Dagitoy pay ti dadduma a karbengan nga inakawes ti linteg kadagiti IP: ti mangpadur-as kadagiti natawidda a daga ken kadagiti kinabaknang ti nakaparsuaan, ti agtalinaed kadagiti tagtagikuaenda a teritorio, ti kaadda ti naan-anay a kalintegan no bilang ta mapapanawda kadagitoy a teritorio, ken ti mangrisut ti aniaman a susik iti nagbabaetan dagiti kameng ti tribu.
Ken babaen dagitoy nga ancestral domain ken dagiti natawintawid a daga (ancestral land), naipaayan pay dagiti IP ti karbengan a mangituray iti bagbagida (self-governance), ken ti mangtaginayon ken mangsalaknib iti kultura ken tradisionda, ken uray pay ti mangpartuat iti bukodda a teknolohia a kasapulanda.
REGALIAN DOCTRINE
Sariugma, kunatayo, ta dayta ti namungayanan a konsepto iti panagtagikua iti daga nga ipakpakat dagiti nagkauna a tattao iti Filipinas sakbay a dimteng dagiti Kastila a nangsakup kadatayo. Ngem iti panagturay dagiti Kastila, naipakat ti Regalian doctrine, wenno maysa a pagbatbayatan a pagalagadan a mangibagbaga nga amin a daga iti Filipinas a sakupda, karamanen dagiti ancestral domain, ket kukua ti ari ti España.
Nayawat laeng ti paset dagitoy a daga iti pribado nga indibidual babaen ti sistema ti enkomienda ken ti panangipalubosda kadagiti praile a tagikuaen dagiti nalalawa a daga iti nagan ken interes ti relihion (Katoliko). Idi sinublat dagiti Amerikano ti rienda ti turay ti pagilian, nagtalinaed ti konsepto iti Regalian doctrine. Idi 190, indeklara ti Philippine Commission, babaen ti panangilungalong dagiti Amerikano, nga awanen ti bilegna ti kalintegan dagiti datu, sultan ken lider dagiti adu a tribu kadagiti daga a nayawat kadakuada wenno babaen ti tradision iti panagturayda.
Ngem idi agangay, nabaliwan ken napadur-as ti sistema ti panagtagikua ken pannakarehistro dagitoy a daga, ken binigbig met laeng dagiti Amerikano ti kaadda dagiti etniko a grupo ken ti karbenganda kadagiti pagnanaedanda a teritorio. Naabrobaran daytoy a panangbigbig kadagiti dua nga immuna a Konstitusion iti pagilian (1935 ken 1973) agingga iti agdama (1987).
Ngem uray pay adda daytoy a panangbigbig ti gobierno iti karbengan dagiti IP, nain-inut a nakissayan no di man napukaw kadakuada dagiti ancestral domain gapu iti sumagmamano a rason, kangrunaan ditoy ti kaawan ammoda iti dayta a karbengan, ti kaawan tituloda kadagiti daga a sakupen ti ancestral domain, ken ti panangkamkam dagiti naagum nga opisial ti gobierno wenno negosiante kadagitoy a daga babaen ti panangallilawda kadagiti tribu a nakapsut ti panangawatda iti karbenganda kadagiti daga, wenno babaen ti pammutbuteng.
Ken babaen ti Public Land Law a naipatungpal kas sagudayen ti probision ti Philippine Bill of 1902, naguyugoy dagiti taga-patad a Filipino (Kristiano) nga agbirok iti pagnaedanda kadagiti bakante a daga kadagiti nasulinek a lugar wenno kabambantayan tapno marisut ti parikut ti panagadu ti populasion kadagiti pueblo wenno poblasion, babaen ti sistema ti homestead. Ngem kaaduanna a paset ti ancestral domain dagiti nadumaduma nga IP ti nasakup ti homestead.
BANGSAMORO
Adda met dagiti natured nga IP a nangirupir iti karbenganda kadagiti bukodda nga ancestral domain, ngem apagbiit laeng a napaulimek dagitoy. Ket no adda man nagtultuloy a mangiruprupir kadagitoy a kalinteganda, isu daytoy dagiti Muslim a mangbukbukel ita iti maawagan itan a Bangsamoro.
Iti agdama, umabot iti 12 milion ti bilang dagiti IP nga aggapu iti 110 a tribu iti pagilian, kaaduanna kadakuada ti agnanaed kadagiti nasulinek a lugar ken kabambantayan iti nadumaduma a paset ti pagilian. Ngem awan ti nailanad a Bangsamoro nga IP iti Mindanao, no di ket dagiti tribu kas iti Tiruray, Maguindanao, Maranao, Tausug, Yakan/Samal, ken Iranon.
Ngem segun kadagiti eskolar iti pakasaritaan ti Mindanao, ti Bangsamoro ti mangibagbagi kadagiti Moro (sabali nga awag kadagiti Muslim a Filipino) ken dagiti Lumad, wenno IP iti Mindanao a saan a Moro ken Kristiano.
Ti relihion nga Islam ket nayam-ammo iti Filipinas idi maika-13 a siglo. Idi naipasngay ti Sultanate ti Sulu tengngel daytoy dagiti teritorio iti agdama itan a Tawi-tawi, Sulu, Palawan, Basilan ken Zamboanga. Idinto a ti Sultanate ti Maguindanao ket nagramaram iti Cotabato agingga kadagiti teritorio dagiti Maranao a sakup itan ti Lanao del Norte ken Lanao del Sur.
Dagitoy ngarud a disso iti Mindanao ti nagibasaran ti ancestral domain a kayat a tagikuaen ti MILF a kas nailanad iti MoA-AD: ti agdama a sakup ti Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) ken ti nasurok a 700 a barangay a naiwaras kadagiti probinsia (Sultan Kudarat, Lanao del Norte, North Cotabato, ken Palawan) ken siudad (Cotabato, Isabela, Iligan ken Zamboanga). Kayat dagiti MILF nga iturayan dagiti nailanad a teritorio babaen ti Bangsamoro Juridical Entity (BJE) nga addaanto iti napateg a karbengan nga agwaywayas a mangtagikua ken mangpadur-as kadagitoy a daga.
Kayatda pay nga ipaawat a dagiti Bangsamoro ti masasao a “First Nation” wenno kaunaan a grupo dagiti tattao nga addaan iti kabukbukodanen a teritorio ken sistema ti gobierno sipud pay idi punganay, ngarud saan a sakup ida ti agdama a gobierno. Ken kayatna pay a sawen ditoy a karbenganda ngarud a pasingkedan ti panagturayda iti teritorio ti Bangsamoro, ipalubos man wenno saan ti gobierno. Iti sabali a pannao, babaen koma ti kontrobersial ita nga MoA-AD, adda maparnuay a sabali nga agwaywayas a pagilian (ti Bangsamoro) iti uneg ti maysa a pagilian.
CERTIFICATES OF ANCESTRAL DOMAIN TITLE
Ngem iti kinapudnona, ti kunkunada a “teritorio” ken “self-governance” ti pagbatbatayan met a prinsipio ti IPRA, ta bigbigen met daytoy a linteg ti kaadda dagiti nagkauna a tattao a nangtagikua wenno nangikut kadagiti nalalawa a daga iti nadumaduma a paset ti pagilian, ngem kaaduanna ti nabayagen a napapanaw kadagiti lugarda. Dagitoy ngarud a grupo ti panggep ti linteg a salakniban babaen ti panangisubli kadakuada dagitoy a daga ken panangipaay kadakuada iti seguridad iti panagikut kadagitoy babaen ti panangipaay kadakuada iti Certificates of Ancestral Domain Title (CADT) ken Certificates of Ancestral Land Titles (CALT).
Itay napan a tawen, 57 a CADT ti naipaayen ti gobierno kadagiti IP, wenno sakupen ti 1.2 milion nga ektaria ken 300,000 a pamilia.
Ket itay Hulio, pinasingkedan ni President Gloria Macapagal-Arroyo ti pannakayawat dagiti ancestral domain, matantia a 100,000 nga ektaria, kadagiti Bugkalot iti nagbededdengan ti Quirino, Nueva Vizcaya and Aurora. Karamanen ditoy ti pannakaipasdek dagiti irigasion ken pasilidad a mangpadur-as iti apit kadagiti daga a suksukayen dagiti Bugkalot.
No agbataytayo iti pagtaktakderan a prinsipio ti IPRA, ti naurnos a pannakaiwayat ti kalintegan dagiti IP nga agikut kadagiti bukodda a teritorio, ken ti kasurotna a reporma iti daga, ti nalawag a namnamaen ti kaaduan a pannakaipakat ti panangbigbig ti gobierno iti ancestral domain, saan ket a ti panangipadawat iti teritorio ti pagiliantayo a kas kidkiddawen ti MILF.
Napintas ti panggep ti gobierno ken MILF a maisardengen ti gulo iti Mindanao baben ti maysa a katulagan iti kappia ken ancestral domain. Ngem ti rigatna, saan a nadakamat ti bileg ti Konstitusiontayo kadagiti kayat ti MILF a maaramid iti BJE wenno dina man laeng binigbig ti kaadda ti IPRA a rumbeng a nasurot mainaig iti karbengan dagiti IP kadagiti bukodda nga ancestral domain. Saan ngarud a nakakasdaaw no apay a nalimed laeng dagiti addang ti gobierno mainaig iti negosasion wenno kinellaatda nga inruar ti katulagan a nagistayan napirmaan iti Malaysia idi Agosto 5.
“FIRST NATION”
No napalubosan koma ti MILF a nangirusuat iti BJE a saanen a naglasat iti legalidad ken proseso (kas ti plebisito) a nadakamat iti Konstitusion ken ti IPRA, mabalin a tuladen dagitoy dagiti dadduma pay nga IP (no di man ket irugidan nga armasan dagiti bagbagida).
Saanen ngarud a nakakasdaaw no apay nga adu met dagiti Muslim iti Mindanao a kontra iti MoA-AD, ta nabaddekan met ti karbenganda iti bukodda nga ancestral land a kayat nga ikutan ti MILF. Ken uray pay dagiti saan a Muslim, mabalin met nga irasonda ti prinsipio ti “First Nation” nga idurduron ti MILF tapno ipatalgedda ti karbenganda kadagiti ancestral domain. Ta no ar-arigen, aggapu iti ruar ti pagilian dagiti nagkauna a Muslim ti Mindanao, ket no anagentayo pay a nalaing, kapadada no di man nabilbileg ti karbengan dagiti Lumad a saan a nagpasakup iti Islam, ta sipud pay idi punganay agnanaeden dagitoy iti Mindanao. Ngem ania ti labanda no maidilig iti bileg ti armas ti MILF? Ken ti rigatna pay, saan laeng a teritorio ti isyu ditoy no di pay ket ti relihion (ti Islam kas bumilbileg a relihion iti lubong) ken politika (bileg dagiti nagkauna a sultanate ken dagiti kaputotanda a nakapueston iti gobierno).
AGSUBLIDA ITI NEGOSASION
Nalawag ngarud a saan nga agbatay iti paglintegan ti pagilian ti kayat a maaramid ti MoA-AD. Awan ngarud ti kasayaatanen a maaramid no di ti agsubli ti gobierno, ti MILF ken dagiti maseknan a sektor iti negosasion mainaig iti kappia. Ngem ita a gundaway, ibasarda koma iti paglintegan ti pagilian ti aniaman a buklenda a katulagan. Maipanggep met iti kappia iti rehion a kidkiddawen ti MILF, isukoda nga umuna dagiti kumander a nangirusuat iti naudi a pannakaraut dagiti sibilian iti Lanao del Norte ken Sarangani.
Ken nangruna unay, saan koma a mausar ti naimbag a parabur iti pannakaited ti ancestral domain kadagiti IP tapno maiduron ti asinoman a grupo iti panangagawda iti turay ken teritorio ti pagilian ken rason tapno maibaddek dagiti paglintegantayo wenno ti dayaw ti ingungotentayo a republika.
(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Setiembre 1, 2008.)
No comments:
Post a Comment