KASTA ti maanag ti publiko iti katulagan iti nagbaetan ti gobierno ti Filipinas ken ti Moro Islamic Liberation Front (MILF). Tulag a naaramid tapno magun-od ti nabayagen ti kappia a nabayagen a kalikagumda.
Iti ngamin memorandum of agreement (MoA) a nagistayan napirmaan itay napan a lawas idiay Malaysia nga awan ti nakaam-ammo iti linaonna, maikalawa ti agdama a sakup ti Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) babaen ti pananginayonda iti nasurok a 700 a barangay manipud iti siam a probinsia iti Mindanao ken sumagmamano a paset ti Palawan. Paset kano ngamin daytoy ti nabayagen nga iruprupir ti MILF nga ancestral domain wenno sakup a daga dagiti etniko a Muslim—Bangsamoro itan—sipud pay idi punganay.
Iti ngamin memorandum of agreement (MoA) a nagistayan napirmaan itay napan a lawas idiay Malaysia nga awan ti nakaam-ammo iti linaonna, maikalawa ti agdama a sakup ti Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) babaen ti pananginayonda iti nasurok a 700 a barangay manipud iti siam a probinsia iti Mindanao ken sumagmamano a paset ti Palawan. Paset kano ngamin daytoy ti nabayagen nga iruprupir ti MILF nga ancestral domain wenno sakup a daga dagiti etniko a Muslim—Bangsamoro itan—sipud pay idi punganay.
Kangrunaan a linaon ti katulagan iti ancestral domain ti panangbukelda iti maysa nga estado a maawagan iti Bangsamoro Juridical Entity (BJE). Daytoy nga estado, addan iti bukodna a polis, sistema iti panaggastos iti pundo, serbisio sibil, lehislatibo, edukasion, ken bileg tapno mausar ken mapadur-as dagiti natural a kinabaknang iti masakupanda.
Maipaayan pay ti BJE iti karbengan a sumrek iti katulagan (trade ken economic cooperation) iti sabali a pagilian. Karkarna daytoy iti maysa nga autonomous region, no pudno a dayta ti klasipikasionna.
Segun pay kadagiti kameng iti peace panel, buklen ti MoA ti balabala ken mekanismo tapno magun-od ti nabayagen nga iruprupir dagiti kakabsattayo a Muslim a bukodda a teritorio ken gobierno. Ta kadakuada, kasilpo ti kidkiddawenda a daga ti panagtalinaed ti naan-anay a talinaay ken panagdur-as iti rehion.
MAYSA LAENG A BASSIT NGA ISYU
Ngem nupay negativo ti panagawat ti dadduma iti MoA, napartak ti gobierno a nangilawlawag a daytoy ket saan a panangyawat kadagiti paset ti teritorio ti pagilian kadagiti rebelde a Muslim wenno panangipalubos kadakuada a mangbangon iti bukodda nga estado. Segun ken ni Executive Secretary Eduardo Ermita, saan a madagdagus a mayimplementar ti MoA a kas iti ipaawat dagiti MILF commander nga agganat la unay a maiteden kadakuada dagiti dawdawatenda a teritorio. Maysa laeng kano ti isyu ti ancestral domain kadagiti dadakkel pay nga isyu a rumbeng a risuten dagiti negosiador, kas iti seguridad ken katulagan iti ekonomia, a mangbukel iti nasaksaknap ken solido a katulagan iti nagbaetan ti gobierno ken ti MILF.
Ngem kasla naladawen dagitoy a palawag ti gobierno ta adu ti agsalsaludsod no apay nga awan ti panangipalawagda kadagitoy nga isyu sakbay ti Agosto 5 nga intudingda a pormal a pannakapirma koma ti MoA. No saan a simmari ti impormasion iti media, kunada, ken no di “immingar” dagiti Kristiano a lider iti Mindanao, mabalin nga awanen ti ammotayo iti mabalin a pannakakissay ti teritorio ti ingungotentayo a republika. Ken ti nangnangruna a nakakaasi iti daytoy, dagiti maapektaran a Kristiano ken dadduma pay nga etniko a Muslim iti nasao a rehion a sipud pay idi damo, didan kayat ti paisakup iti agdama nga ARMM wenno iti liderato ti MILF.
Pagsayaatanna, pinatgan ti Korte Suprema ti petision da Bise Gob. Emmanuel Piñol, Zamboanga City Mayor Celso Lobregat, ken dadduma pay a lider iti Mindanao a maisardeng ti pannakapirma ti MoA agingga a saan a maadal a nalaing dagiti probision daytoy. Kayat ti grupo ni Piñol a mailaksid dagiti sakupda a probinsia ken siudad iti mabukel a BJE. Awan man laeng kano ngamin ti napasamak a konsultasion mainaig iti isyu sakbay a simngaw iti media ti kontrobersial nga MoA.
NABILBILEGTON TI PUERSADA
Pagduduaan met dagiti kameng ti Oposision ti panagganat la unay ti gobierno a pirmaan ti MoA. Ti ammoda, naikamakam daytoy tapno adda ipasaw ni President Gloria Macapagal-Arroyo iti State-of-the-Nation Address (SoNA) iti Kongreso idi Hulio 28.
Segun ken ni dati a Senate Presidente Ernesto Maceda, kayat nga ipatalged ti gobierno a magawgaw-aten ti kappia iti Mindanao babaen ti MoA nga ilungalong ti Presidente. Pagdaksanna ta napasabtan daytoy ti protesta manipud kadagiti obispo ken lokal a lider wenno politiko iti Mindanao. Ket imbes a kappia ti indatengna, ad-adda ket ngarud a gulo ti imbuyog ti MoA.
Kitaenyo laengen dagiti nagruar nga opinion wenno kapanunotan kalpasan a pinasardeng ti Korte ti pannakapirma pay laeng ti MoA. Ibagbagadan ti posibilidad ti gubat iti dayta a rehion! Ta kunada man a no saan a maala ti MILF ti kayatna, ituloy daytoy iti nadara a pannakirangetna iti gobierno. Wenno no mapirmaan man ti MoA, dagiti met Kristiano iti mangarmas iti bagbagida. Di kadi naatap latta ti ibagbaga ti gobierno a kappia?
TREASON KONTRA ITI PRESIDENTE
No ipilit ti Presidente a mapirmaan ti MoA, mabalin a makasuan daytoy iti panagtraidor iti pagilian (treason) gapu iti panangipadawatna iti teritoriotayo. Malaksid no mabaliwan nga umuna ti Konstitusion iti baro a paglintegan a mangpabor iti kayat ti Presidente.
Patien ngarud dagiti kameng ti Oposision ken militante a grupo a palab-og laeng ni Presidente Arroyo ti MoA tapno maiduron ti nabayagen a kayatna a pannakabaliw iti Konstitusion—nga awan ti nalawag a pagturonganna no di ti mayatiddog pay ti terminona. Wen, ta no mapirmaanen ti MoA, isaruno nga idawatna ti charter change ta no saan, kunananto, amangan no kumaro ti riribuk idiay Mindanao no agririnto dagiti lider ken ti amin nga umili ti kabarbaro nga estado ti BJE.
Segun ken ni Press Secretary Jesus Dureza, saan pay met a narikpan ti proseso iti peace negotiation. Umuna laeng nga addang ti MoA mainaig iti ancestral domain, ta kalpasanna dayta, maisayangkat ti konsultasion ken ti panangpinalda ti negosasion tapno mabukelen ti pudpudno a katulagan iti kappia.
Segun met ken ni Fr. Joaquin Bernas, maysa nga autoridad iti Konstitusion, maysa laeng a papel—wenno awan pay bilegna—ti MoA, uray pay natuloy ti pannakapirma daytoy. Aglasat kano pay ngamin daytoy iti tallo nga agpang kas sagudayen ti Konstitusion: (1) ti Korte, babaen ti panagadalda iti legalidad daytoy, kas iti napasamaken kalpasan a napatgan ti petision ti grupo ni Piñol; (2) iti Kongreso, babaen ti panangpandayda ti maysa a linteg (enabling law); ken (3) kadagiti umili a maseknan babaen ti maysa a plebisito.
Ngem no anagentayo, pudno nga agtinnag laeng a papel ti MoA ta awan ti mababaelan ti gobierno a tungpalen iti ikarkarina iti MILF. Kuna pay ketdi ti dadduma a kasla pangpabanglo laeng daytoy iti nagan ti Presidente ta kayatna ti mangipatawid ti mararaem a gapuanan mainaig iti kappia, ta dua laengen a tawen, agpason iti terminona (no pudno nga awanen ti cha-cha sakbay dayta). Makaammonton ti sumaruno a liderato iti parikut Mindanao no bilang ta mapaay ti agdama a katulagan kas iti nakapay-an ti immun-una a peace agreement iti nagbaetan ti gobierno ni dati a Presidente Fidel Ramos ken ti Moro National Liberation Frong (MNLF) nga idauluan ni Nur Misuari idi 1996. Awan met nasayaat a nagturongan ti nasao a katulagan no di ti pannakaibus ti nailatang a pundo iti ARMM, ken ti panagtultuloy ti rebelion iti Mindanao babaen ti MILF, kalaban a paksion ti MNLF.
TALLO A PARIKUT
Ala, napintas ti panagtutunosda mainaig iti kappia, ngem ti rigatna, saan a nasayaat iti panangipagna iti katulagan a nabukelda. Segun ken ni Fr. Eliseo Mercado, Mindanao peace advocate, tallo ti kangrunaan a nagkibaltangan ti gobierno a nangdadael unay iti napintas a panggepda.
Umuna, awan man wenno ingagarada nga inwalin ti konsultation kadagiti maseknan a lumugar—dagiti Kristiano a lider; dagiti dadduma pay nga etniko a grupo, Muslim man wenno saan; ken dagiti sektor a mangidurduron iti kappia iti Mindanao.
Maikadua, ti pannakailimed dagiti dokumento, wenno kaawan ti transparency. Nakas-ang ti napasamak ta gapu iti ayatda a mapadaras ti panagtutunos dagiti negosiador, linaksidda dagiti dua a napateg a ramen ti katulagan ti kappia: consultation ken transparency.
Ken maikatlo, nababa la unayen ti kredibilidad ti agdama nga administrasion. Agsagsagaba ti gobierno iti agdama a krisis iti ekonomia ken kaawan gawayna a mangisardeng iti kurapsion a nangpakaro iti pannakiraremtayo iti rigat. Ngarud gapu iti agdama a kasasaadna, kasla kinasapulan unay ti gobierno ti makikompromiso iti ania man a serkenna a transaksion tapno laeng masalbar ti bagbagina.
No narisut koma dagitoy susik iti negosasion, awan koman ti kastoy a kabara a panagbibingay manen iti opinion dagiti umili a mabalin nga agtinnag pay iti nadara a wagas.
Napateg ngarud ti panangipalawag a nasayaat ti gobierno kadagiti addangna. Saan a makapnek ti ibagbaga dagiti presidential adviser a “saanda nga ipadpadawat ti Mindanao kadagiti rebelde.” Ta no anagentayo ti ibagbaga ti MILF, kasla nalpasen iti patangan, ket no bilang ta dida mapagustuan, nadakdakes kano ti mabalin a mapasamak. Ngem saan koma a maapektaran ti Korte iti pangngeddengda mainaig itoy nga isyu uray pay adda dagitoy a pammutbuteng. Ngamin, saan a sinsinan ti sinerrek ti gobierno a katulagan, ta ti integridad ken dayaw ti republikatayo ti maipaspasungalngal.
(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 18, 2008.)
Maipaayan pay ti BJE iti karbengan a sumrek iti katulagan (trade ken economic cooperation) iti sabali a pagilian. Karkarna daytoy iti maysa nga autonomous region, no pudno a dayta ti klasipikasionna.
Segun pay kadagiti kameng iti peace panel, buklen ti MoA ti balabala ken mekanismo tapno magun-od ti nabayagen nga iruprupir dagiti kakabsattayo a Muslim a bukodda a teritorio ken gobierno. Ta kadakuada, kasilpo ti kidkiddawenda a daga ti panagtalinaed ti naan-anay a talinaay ken panagdur-as iti rehion.
MAYSA LAENG A BASSIT NGA ISYU
Ngem nupay negativo ti panagawat ti dadduma iti MoA, napartak ti gobierno a nangilawlawag a daytoy ket saan a panangyawat kadagiti paset ti teritorio ti pagilian kadagiti rebelde a Muslim wenno panangipalubos kadakuada a mangbangon iti bukodda nga estado. Segun ken ni Executive Secretary Eduardo Ermita, saan a madagdagus a mayimplementar ti MoA a kas iti ipaawat dagiti MILF commander nga agganat la unay a maiteden kadakuada dagiti dawdawatenda a teritorio. Maysa laeng kano ti isyu ti ancestral domain kadagiti dadakkel pay nga isyu a rumbeng a risuten dagiti negosiador, kas iti seguridad ken katulagan iti ekonomia, a mangbukel iti nasaksaknap ken solido a katulagan iti nagbaetan ti gobierno ken ti MILF.
Ngem kasla naladawen dagitoy a palawag ti gobierno ta adu ti agsalsaludsod no apay nga awan ti panangipalawagda kadagitoy nga isyu sakbay ti Agosto 5 nga intudingda a pormal a pannakapirma koma ti MoA. No saan a simmari ti impormasion iti media, kunada, ken no di “immingar” dagiti Kristiano a lider iti Mindanao, mabalin nga awanen ti ammotayo iti mabalin a pannakakissay ti teritorio ti ingungotentayo a republika. Ken ti nangnangruna a nakakaasi iti daytoy, dagiti maapektaran a Kristiano ken dadduma pay nga etniko a Muslim iti nasao a rehion a sipud pay idi damo, didan kayat ti paisakup iti agdama nga ARMM wenno iti liderato ti MILF.
Pagsayaatanna, pinatgan ti Korte Suprema ti petision da Bise Gob. Emmanuel Piñol, Zamboanga City Mayor Celso Lobregat, ken dadduma pay a lider iti Mindanao a maisardeng ti pannakapirma ti MoA agingga a saan a maadal a nalaing dagiti probision daytoy. Kayat ti grupo ni Piñol a mailaksid dagiti sakupda a probinsia ken siudad iti mabukel a BJE. Awan man laeng kano ngamin ti napasamak a konsultasion mainaig iti isyu sakbay a simngaw iti media ti kontrobersial nga MoA.
NABILBILEGTON TI PUERSADA
Pagduduaan met dagiti kameng ti Oposision ti panagganat la unay ti gobierno a pirmaan ti MoA. Ti ammoda, naikamakam daytoy tapno adda ipasaw ni President Gloria Macapagal-Arroyo iti State-of-the-Nation Address (SoNA) iti Kongreso idi Hulio 28.
Segun ken ni dati a Senate Presidente Ernesto Maceda, kayat nga ipatalged ti gobierno a magawgaw-aten ti kappia iti Mindanao babaen ti MoA nga ilungalong ti Presidente. Pagdaksanna ta napasabtan daytoy ti protesta manipud kadagiti obispo ken lokal a lider wenno politiko iti Mindanao. Ket imbes a kappia ti indatengna, ad-adda ket ngarud a gulo ti imbuyog ti MoA.
Kitaenyo laengen dagiti nagruar nga opinion wenno kapanunotan kalpasan a pinasardeng ti Korte ti pannakapirma pay laeng ti MoA. Ibagbagadan ti posibilidad ti gubat iti dayta a rehion! Ta kunada man a no saan a maala ti MILF ti kayatna, ituloy daytoy iti nadara a pannakirangetna iti gobierno. Wenno no mapirmaan man ti MoA, dagiti met Kristiano iti mangarmas iti bagbagida. Di kadi naatap latta ti ibagbaga ti gobierno a kappia?
TREASON KONTRA ITI PRESIDENTE
No ipilit ti Presidente a mapirmaan ti MoA, mabalin a makasuan daytoy iti panagtraidor iti pagilian (treason) gapu iti panangipadawatna iti teritoriotayo. Malaksid no mabaliwan nga umuna ti Konstitusion iti baro a paglintegan a mangpabor iti kayat ti Presidente.
Patien ngarud dagiti kameng ti Oposision ken militante a grupo a palab-og laeng ni Presidente Arroyo ti MoA tapno maiduron ti nabayagen a kayatna a pannakabaliw iti Konstitusion—nga awan ti nalawag a pagturonganna no di ti mayatiddog pay ti terminona. Wen, ta no mapirmaanen ti MoA, isaruno nga idawatna ti charter change ta no saan, kunananto, amangan no kumaro ti riribuk idiay Mindanao no agririnto dagiti lider ken ti amin nga umili ti kabarbaro nga estado ti BJE.
Segun ken ni Press Secretary Jesus Dureza, saan pay met a narikpan ti proseso iti peace negotiation. Umuna laeng nga addang ti MoA mainaig iti ancestral domain, ta kalpasanna dayta, maisayangkat ti konsultasion ken ti panangpinalda ti negosasion tapno mabukelen ti pudpudno a katulagan iti kappia.
Segun met ken ni Fr. Joaquin Bernas, maysa nga autoridad iti Konstitusion, maysa laeng a papel—wenno awan pay bilegna—ti MoA, uray pay natuloy ti pannakapirma daytoy. Aglasat kano pay ngamin daytoy iti tallo nga agpang kas sagudayen ti Konstitusion: (1) ti Korte, babaen ti panagadalda iti legalidad daytoy, kas iti napasamaken kalpasan a napatgan ti petision ti grupo ni Piñol; (2) iti Kongreso, babaen ti panangpandayda ti maysa a linteg (enabling law); ken (3) kadagiti umili a maseknan babaen ti maysa a plebisito.
Ngem no anagentayo, pudno nga agtinnag laeng a papel ti MoA ta awan ti mababaelan ti gobierno a tungpalen iti ikarkarina iti MILF. Kuna pay ketdi ti dadduma a kasla pangpabanglo laeng daytoy iti nagan ti Presidente ta kayatna ti mangipatawid ti mararaem a gapuanan mainaig iti kappia, ta dua laengen a tawen, agpason iti terminona (no pudno nga awanen ti cha-cha sakbay dayta). Makaammonton ti sumaruno a liderato iti parikut Mindanao no bilang ta mapaay ti agdama a katulagan kas iti nakapay-an ti immun-una a peace agreement iti nagbaetan ti gobierno ni dati a Presidente Fidel Ramos ken ti Moro National Liberation Frong (MNLF) nga idauluan ni Nur Misuari idi 1996. Awan met nasayaat a nagturongan ti nasao a katulagan no di ti pannakaibus ti nailatang a pundo iti ARMM, ken ti panagtultuloy ti rebelion iti Mindanao babaen ti MILF, kalaban a paksion ti MNLF.
TALLO A PARIKUT
Ala, napintas ti panagtutunosda mainaig iti kappia, ngem ti rigatna, saan a nasayaat iti panangipagna iti katulagan a nabukelda. Segun ken ni Fr. Eliseo Mercado, Mindanao peace advocate, tallo ti kangrunaan a nagkibaltangan ti gobierno a nangdadael unay iti napintas a panggepda.
Umuna, awan man wenno ingagarada nga inwalin ti konsultation kadagiti maseknan a lumugar—dagiti Kristiano a lider; dagiti dadduma pay nga etniko a grupo, Muslim man wenno saan; ken dagiti sektor a mangidurduron iti kappia iti Mindanao.
Maikadua, ti pannakailimed dagiti dokumento, wenno kaawan ti transparency. Nakas-ang ti napasamak ta gapu iti ayatda a mapadaras ti panagtutunos dagiti negosiador, linaksidda dagiti dua a napateg a ramen ti katulagan ti kappia: consultation ken transparency.
Ken maikatlo, nababa la unayen ti kredibilidad ti agdama nga administrasion. Agsagsagaba ti gobierno iti agdama a krisis iti ekonomia ken kaawan gawayna a mangisardeng iti kurapsion a nangpakaro iti pannakiraremtayo iti rigat. Ngarud gapu iti agdama a kasasaadna, kasla kinasapulan unay ti gobierno ti makikompromiso iti ania man a serkenna a transaksion tapno laeng masalbar ti bagbagina.
No narisut koma dagitoy susik iti negosasion, awan koman ti kastoy a kabara a panagbibingay manen iti opinion dagiti umili a mabalin nga agtinnag pay iti nadara a wagas.
Napateg ngarud ti panangipalawag a nasayaat ti gobierno kadagiti addangna. Saan a makapnek ti ibagbaga dagiti presidential adviser a “saanda nga ipadpadawat ti Mindanao kadagiti rebelde.” Ta no anagentayo ti ibagbaga ti MILF, kasla nalpasen iti patangan, ket no bilang ta dida mapagustuan, nadakdakes kano ti mabalin a mapasamak. Ngem saan koma a maapektaran ti Korte iti pangngeddengda mainaig itoy nga isyu uray pay adda dagitoy a pammutbuteng. Ngamin, saan a sinsinan ti sinerrek ti gobierno a katulagan, ta ti integridad ken dayaw ti republikatayo ti maipaspasungalngal.
(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 18, 2008.)
No comments:
Post a Comment