NASAYSAYAAT IDI PANAWEN NI MARCOS?

DUA laeng a balikas ti pangiladawan iti maikadua a termino ni Marcos (kapautanen ti pakasaritaantayo): diktadoria ken Martial Law. Nupay kasta agbibingay ti kapanunotan dagiti managpaliiw iti kasasaad ti ekonomia ken politika ti pagilian no ania ti naitulong dagitoy iti pagilian. Ket no adda man tumaliaw iti likudanna itoy a panawen ket makitana ti positibo a rupa ti Martial Law, malaksid dagiti duduoganen a loyalista, isu dagitay makalaklak-amen iti rigat wenno panagabuso ti agdama a turay. Kunada:”Ay nasaysayaat met la idi panawen ni Marcos!”

Napintas ti intension ni Marcos, kunada man. Ngem ti kinasirib ti maysa a tao wenno ti kinatakneng ti maysa a lider ket saan a marukod iti katakneng wenno kinasayaat ti panggepna, no di ket iti pudno a magapuananna para iti pagimbagan ti sapasap.

TI “NEW SOCIETY” NI MARCOS

Inyalnag ni Marcos ti Martial Law idi Setiembre 21, 1972 (ti maika-23 ti pudno a deklarasion ni Marcos iti daytoy iti publiko babaen ti telebision), tapno, kas kunana, matengngel dagiti adu a grupo a mangriribuk ti gobierno wenno dagiti agpanggep a mangbingaybingay iti pagilian para iti bukodda nga interes.

Kadagidi ngamin a panawen, nangrugi ti radikalisasion wenno panagbalin a militante dagiti agad-adal kadagiti unibersidad, mangrugin ti ibibileg ti napabaro a Partido Komunista, ken ti panagadu ti puersa dagiti rebelde a Muslim a mayat a mangisina ti Mindanao iti republikatayo.

Malaksid dagitoy a naagapad a naarmasan a grupo, babbalawen pay ni Marcos dagiti mangbukbukel iti oligarkia wenno babaknang a kaamaan a kangrunaan a mangtengtengngel iti turay kadagiti lokal a gobierno ken iti taray ti negosio iti pagilian. Patien ni Marcos a no maparuten ti oligarkia a nagramut iti gimongtayo sipud pay idi panawen ti nagsaruno a kolonisasion dagiti Kastila ken Amerikano, mawayawayaan dagiti umili iti pannakaikuskuspil ken kinakurapayda. Ken nakitana a no adda man mangbangen iti panggepna a mangurnos iti nakiron a gimong, daytoy dagiti tradisional a politiko a kaaduanna ti aggapu met laeng kadagiti babaknang a kaamaan.

Pinabileg ngarud ni Marcos ti puersa militar. Winarana ti lehislatura ket nangaramid iti bukodna a klase ti gobierno, maysa a parliamentario iti salinong ti diktadoria. Nakatulong ti Konstitusion nga inturongna ti pannakaisuratna idi 1972 tapno mailanangna iti husto ti kapetna iti turay.

Ngem ti adatna, nagabuso dagiti opisial ti militaria, ken dagiti lokal a politiko kas makita iti adu a nairekord a pannakaidadanes ti karbengan dagiti umili a a gapuananda kadagidi a panawen, kas iti panagdukot dagiti kalaban ni Marcos iti politika, wenno pannakaiwalang, pannakaibalud ken pannakaparigat dagiti makakannigid nga estudiante wenno dagiti kameng dagiti militante a grupo. Ngem daydi met oligarkia a kayat ni Marcos a punasen iti gimongtayo, nagrusing manen babaen ti napabaro a bileg. Isuda dagiti nadedekket a gagayyem ken kakabagian ni Marcos a nangbukel iti maawagan iti “crony capitalism,” kas kada Eduardo Cojuangco Jr., Lucio Tan, Herminio Disino, Ricaro Silverio, Roberto Benedicto, ken dagiti pamilia Marcos ken Romuladez a nangtengngel kadagiti dadakkel a korporasion, adu a banko, publikasion ken kompania ti radio ken telebision.

Daydi itantandudo ni Marcos a New Society (Baro a Gimong) a kas sentro ti programana ti gobiernona awan met ti naipaayna a nasiken wenno nalawag a panagdur-as ti pagilian, ta iti laksid ti panangwaswas ni Marcos ti Martial Law idi 1981, kaskasdi a nailumlom ti ekonomiatayo. Sakbay a napatakias ti pamilia Marcos iti Malakanyang idi 1986, nagbalinen ti Filipinas a kas pagbasuraanen iti karigat ti kasasaadna.

MANIPUD KEN NI CORY AGINGGA KEN NI GLORIA

Ngem kitaentayo met dagiti panggep wenno intension dagiti uppat a nagbalin a presidente kalpasan ni Marcos.

Kangrunaan a panggep ni Corazon Aquino ti panagkaykaysa wenno rekonsiliasion dagiti amin a sektor ti gimong. Uray pay kadagiti kadekket ni Marcos, inyawatna ti ima ti kappia kadakuada. Napasamak dagiti negosiasion iti kappia kadagiti rebelde a grupo kas ti Moro National Liberation Front iti Mindanao ken iti Cordillera People’s Liberation Army iti Amianan a Luzon, ken tii New People’s Army. Ngem napaay ti administrasion ni Aquino a nangisayangkat iti reporma iti gobierno tapno mayaon koma ti kaaduan kadagiti umili iti nakaro a kinakurapay. Naipakat nga agpayso ti baro a linteg para iti reporma ti daga ngem di met nagaraw ti bukod nga asienda ti pamilia Aquino wenno dagiti kaaduanna a politiko. Naisubli met dagiti kameng ti daan nga oligarkia a pinatakias ni Marcos, kas iti pamilia Lopez nga akinkukua iti dakkel a kompania ti radio ken telebision ken kangrunaan a mangtengtengngel iti Meralco. Saan met a napnek dagiti rebelde a grupo iti pannakareporma ti politika wenno kaskasdi a narugit ti panagkitada ti sistema ti gobierno ket intuloyda ngaru ti nakiranget iti gobiernotayo.

“Philippines 2000” met ti ipampannakkel ni Fidel Ramos a programa ti aministrasionna. Daytoy ti sentro ti ambisioso a balabalana iti panagdur-as ti ekonomia iti kasta, maawaganto a kas baro a “Tiger Economy iti Asia.” Ngem nagsadag ti kangrunaan a reporma nga insayangkatna kadagiti bilin wenno kayat ti IMF ken World Bank a trade liberalization, privatization ken deregulation a lalo ket ngarud a nangparigat kadagiti babassit a negosiante ken dagiti mannalon. Dagitoy pay a programa ti gobierno ti nangirubuat iti baro a rupa ti monopolia kadagiti negosio ken lalo a nangpabileg pay ti oligarkia.

Agpayso a timmalged ti seguridad ti pagilian, ken nangrugi ti modernisasion iti AFP, ngem katukad ditoy ti pannakaited ti adu a parabur kadagiti opisial iti militaria a naggapuan a sektor ni Ramos. Kasungani ngarud daytoy ti kayat idi a liklikan ni Aquino, ti nakaro a militarisasion ti burokrasia, babaen ti arigna panangdutok kadagiti amin nga agretiro a nangato nga opisial iti AFP kadagiti adu a position iti gobierno. Kadagiti naudi a tawen iti termino ni Ramos, dinalapus ti dakkel a krisis iti ekonomia ti Dumaya ket ad-addan a narigatan nga agbayad ti gobiernotayo kadagiti utangna iti ruar ti pagilian (kaaduanna a nausarna ti nautangna iti proyektona mainaig iti privatization) gapu iti panagngato ti interes dagiti utangtayo.

Awan met nagudilan ni Joseph Estrada idi sublatanna ti turay. Kawaw laeng dagiti impatayabna a balikas iti inaugorasionna idi 1998. Walang kamakamag-anak! Walang kaibi-kaibigan! impukkawna idi. Ngem ania ti napasamak? Dagiti kakabagian ken nadekket a kokomparina, wenno aatanudna iti casino ti nagganar kadagiti adu a kontrata ti gobierno, wenno nangtengngel ti turay iti politika ken negosio. Naduktalan amin dagitoy idi maisayangkat ti impeachment kontra ken ni Erap iti Kongreso a nagtungpal iti pannakapatakiasna iti puesto kas ken ni Marcos. Napintas la unay ti intension ti “Erap Para sa Mahirap” a programana idi, ngem awan met naitulongna kadagiti marigrigat no di man ketdi inusarna laeng dagitoy tapno magun-odna ti kangatuan a puesto ti pagilian. Kinissayanna pay ti pundo para iti pannakaipakat ti reporma iti daga. Ket gapu ta ipaspasawna ti bagina a kas loyalista ni Marcos, kasla awan kenkuana ti maysa kadagiti kangrunaan a panggep ti People Power, ti pannakaited ti hustisia kadagiti biktima ti Martial Law.

TI “STRONG REPUBLIC” NI GLORIA

No maipapan ken ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo, nabataden kadatayo no ania dagiti panggepna, kangrunaan ditoy ti sangkadagullitna a Strong Republic, wenno ti panangpabilegna ti pagilian saan laeng nga iti nagan ti seguridad no di pay ket iti ekonomia. Agpayso a nagun-od ti Presidente ti puntiriana para iti ekonomia ta ngimmato ti pamastrekan ti gobierno iti napalabas a dua a tawen, immadu iti naibayadtayo iti utangtayo iti ruar ti pagilian (ngarud naksayan iti utangtayo), ken simmanikar ti panagnegosio. Ngem kimmaro met ti kaso ti kurapsion, kadakkelan ditoy ti ZTE-NBN deal itay napan a tawen ken ti fertilizer scam idi 2004. Immadu dagiti marigrigat ken biktima ti human rights violations. Nagtultuloy met ti militarisasion iti burokrasia (wenno immadu dagiti dati nga opisial iti militaria nga innalana nga agpaay iti gobierno), ken kaskasdi nga awan ti nagudilanna ti kappia iti Mindanao, no di man ketdi pinakarona pay daytoy babaen ti nagistayan pannakapirma ti maysa a memorandum of agreement (MOA) a mangyawat koma kadagiti rebele a Muslim ti sumagmamano a paset ti Mindanao tapno makaparnuay dagiti Muslim iti bukodda nga estado wenno pagilian. Ken kas ken ni Ramos a nagpanggep a mangbaliw ti Konstitusion tapno mayatiddog ti terminona, kayat met ita ti Presidente a baliwan ti Konstitusion gapu iti kaparehona met laeng a rason. Ngem kinapudnona, tultuladenda laeng ti inaramid ni Marcos a nangbaliw iti Kontstitusion iti 1935 baben ti bukodna a Konstitusion (1973) tapno agpaut iti puesto.

ANIA NGARUD ITA?

Wen, ania ngarud ti maanagtayo iti panagbaliwbaliw ti administrasion kalpasan ni Marcos? Malaksid ken ni Cory a simple laeng met ti intensionna a simrek iti politika (ti mangpapanaw ken ni Marcos iti puesto), dagiti tallo pay a nagbalin a presidente ket kaskasdi a kasla umang-anges ken aggargarawda iti espiritu ti Martial Law. Saanda met a narisut ti kayat a risuten ni Marcos: ti nabileg nga oligarkia, parikut iti urnos ken talna iti Mindanao, ti nakaro a kurapsion iti gobierno ken ti nasaknap a kinakurapay. Wenno kangrunaanna, dida met unay narisut ti parikut nga imbati ti diktadoria.

Dagitoy ti rason no apay a kalpasan ti Martial Law, saantayon a nagbalin a nadur-as a pagilian, wenno kasla maar-aringan latta dagiti lidertayo iti panangagum iti turay ken bileg, kas iti panggep ti maysa a diktadorial a gobierno, saan ket a ti agserbi koma a sipupudno iti pagilian.

Dagiti naparaburan idi panawen ti Martial Law, isuda met laeng ita ti dadaulo iti politika ken negosio iti pagilian. Idinto a dagiti nanglaban iti diktadoria, nagtalinaedda latta met a kas babassit a boses iti gimongtayo. Ket dagiti ngarud umili ita a nawayawayaan ken nakarian a nasaysayaatto ti biagda kalpasan ti rebolusion idiay EDSA, no mabalin, kayatdan a sublian ti panawen ni Marcos ta kas kunada, uray kaskasano, nasaysayaat ti biag kadagidi a panawen. Ditay mababalaw ida iti panagriknada, ta kasla naallilawda ta awan met nagbaliwan ti kasasaad ti panagbiag iti pagiliantayo. Saantayo ngarud a pagsiddaawan no apay nga iti surbey ti Pulse Asia idi Oktubre itay napan a tawen, ni Presidente Arroyo ti rimmuar a “most corrupt leader,” a sinaruno laeng ni Marcos.

LEKSION TI MARTIAL LAW

Ngem adda met ti nagkuna a ti Martial Law ti nangiruar saan laeng a ti madi nga ugali ti Filipino, no di pay ket ti naimbag a kinatao ti tunggal maysa kadatayo.

Babaen ti Martial Law, makitatayo ti kinaawan gaway dagiti umili no mangrugin nga agagum iti turay dagiti lidertayo (ngem narisut daytoy babaen dagiti probision ti agdama a Konstitusion kontra iti pannakaipakat manen ti Martial Law wenno diktadorial a gobierno).

Ken babaen ti Martial Law, naipakitatayo a kabaelantayo ti makiranget para iti wayawaya uray kasano ti kapaut ken ania a klase ti rigat a saparentayo.

Ken kangrunaanna unay, nariknatayo ti kinapateg ti wayawaya ken talinaay iti gimongtayo, ket naikaritayo a saantayon nga umannugot ti ania man nga addang dagiti agturay a mangrakrak manen iti daytoy.

Dagitoy ngarud koma a kinapudno ti pagsadagantayo nga umili tapno agridamtayo latta saan laeng iti asino man nga agpanggep a mangipakat iti landok nga ima, no di pay ket kadagiti agtuturay a mangikarkari iti napintas a biag ngem aggargarawda met a kasla addatayo pay laeng iti bileg ti Martial Law.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Setiembre 22, 2008.)