Tuesday, December 9, 2008

‘KUAM DIAY BALAY, 'KUAK DIAY SARUSAR!


ITI biangtayo a Kristiano, pudno nga awan ti diborsio iti pagilian a kas legal a pamuspusan tapno mawaswas ti kasar (mapalubosan dagiti Muslim a Filipino nga agdiborsio, kas sagudayen ti Code of Muslim Personal Laws of the Philippines). Babaen ti Family Code, tallo laeng dagiti wagas tapno mabaliwan ti estado ti kasar dagiti agassawa iti panagbiagda: legal separation, declaration of nullity ken annulment.

Ti legal separation ket isu ti panangipalubos ti korte iti panagsina dagiti agassawa ngem paritanna dagitoy a makikasar iti sabali. Sangapulo laeng dagiti aramid ken situasion a nailanad iti linteg a kas pagbatayan iti legal separation, kas koma iti panangliput iti asawa, makadadael a bisio kas iti arak ken droga, ken panangpanaw iti asawa iti saan a nalawag a rason iti nasurok a maysa a tawen.

Nupay agpada a mangwaswas ti matrimonio ti panggep ti declaration of nullity ken ti annulment, adda pagdumaan dagitoy iti imatang ti korte. No declaration of nullity ti maidatag a petision, kayatna a sawen, awan ti bileg ti matrimonio sipud pay idi punganay wenno manipud pay iti kaaldawan ti seremonia ti kasar. Maibaga nga awan ti bileg ti kasar no awan ti uray maysa kadagiti napapateg a ramen ti kasar, kas koma iti edad, wenno nababba ngem 18 dagiti nagkasar, uray adda pammalubos dagiti nagannak; estado ti nagkasar, kas koma no legal a sikakasar ti maysa iti sabali; wenno ti pammalubos ti maysa a partido, kas koma no naallilaw daytoy, kas paneknekan ti korte, nga awan ti saykolohikal a kabaelan ti nangikasar kenkuana a mangakem ti pagrebbenganna a kas asawa.

Iti biang ti annulment, ibagbagana ditoy nga adda kasar a napasamak, ngem depektibo laeng daytoy, isu a kasapulan a waswasen met ti korte daytoy. Kalpasan ti annulment, maisubli kadagiti agassawa ti dati nga estadoda a kas balasang ken baro manen. Masansan a rason kadagiti adu a kaso ti annulment iti kaawan ti simbeng ti panunot ti maysa kadakuada, pananglimlimo wenno panangilemmeng ti kinapudno a kas koma no homoseksual wenno adda kasona a kriminal ti maysa, tapno magun-od ti pammalubos iti kasar, ken ti nakaro a sakit a saanen a maagasan a makaapekto iti kabaelanna a mangakem ti pagrebbenganna, kas koma iti kabaelanna iti seks. Ti annulment ti ibagbagada ngarud a diborsio iti sabali a nagan, iti biang dagiti Filipino.

LIVE-IN LAENGEN?

Ngem iti laksid ti kaadda ti probision iti legal separation, kaaduanna kadagiti agassawa, aglalo dagiti marigrigat wenno awan ti ammona iti linteg ti mangituloy iti panagsinada wenno mapilitan a makisina iti maysa a partido a saanen nga aglasat iti legal ken naurnos a patangan. Pagangayanna, no bilang ta kayatda iti mangala iti baro a kapungan, mapnekdan iti live-in, iti kasta maliklikanda ti komplikasion iti kasar ken ‘tay agbannog ken aggastos pay a dumatag iti korte mainaig itoy. Ngem ti pudno, dagiti tallo a legal a wagas iti panagsina dagiti agassawa ket ad-adda a pabor laeng kadagiti babaknang, ta umuna, isuda laeng ti makabael nga agbayad iti abogado wenno iti magastos iti pannakataming ti petision iti korte, ken maikadua, mapilitan laeng a dumatag iti korte dagiti partido no dadakkel a sanikua ti maapektaran.

Kaaduanna ngarud a dagiti marigrigat ti sikakapet iti narikut a relasion. Uray arigna agkaradapen ni misis iti nakaro a panangkabkabil kenkuana ti asawana, ikidkidemna lattan ti makikakaidda kenkuana. Adda met dagiti agib-ibtur para laeng kadagiti annakda.

Umad-adu ngaruden dagiti asmang nga aglive-in laengen ngem ‘tay agkasar iti simbaan wenno iti hues, ta kas kunada, nalaklaka ti rummuar no kasapulan. Pagsayaatanna, ibilbilang ti linteg dagiti agdendenna a saan a sikakasar wenno live-in (common-law marriages) a kas asmang nga addaan met kadagiti legal a karbengan, kas koma iti karbengan iti nagsugponanda a sanikua ken dagiti annakda no adda. Ngem nupay kasta, sabalin a patangan no ti maysa wenno dagiti dua a partido, ket sikakasarda pay laeng kadagiti dati nga assawada; ta no kasta ti mapasamak, awan ti karbenganda iti linteg a kas agassawa.

Saan ngaruden a nakakaskasdaaw no apay a bumabbaba ti bilang dagiti agkaskasar a Filipino kadagitoy a panawen. Kas pagarigan, idi 2004, bimmaba iti 1.9 porsiento iti bilang dagiti nagkasar iti simbaan wenno sibil, manipud idi 2003, segun iti National Statistics Office.

Madandanagan met ti gobierno gapu iti kaadun dagiti agkamkamang iti korte para iti annulment dagiti kasarda. Segun iti opisina ti Solicitor General, 7,753 ti nailista a kaso ti annulment iti korte idi 2007, wenno nangatngato ngem iti 7,138 a nailista idi 2006. Ket nasurok a 7,000 metten ti kaso iti daytoy a tawen manipud Enero agingga iti Setiembre. Ken kaaduanna kadagiti petision ti aggapu kadagiti asmang nga agedad 21 agingga iti 25, wenno kadagiti nagdenna iti uppat agingga iti lima a tawen laeng.

Segun ken ni Solicitor General Agnes Devanadera, mabalin a resulta daytoy iti nalaka wenno nalukayen a panangawat ti gimong kadagiti agsisina nga agassawa, wenno dagiti inna a saan a naasawaan, wenno dagiti abandonado nga ina wenno ama iti pamilia.

NALAKA TI MAKALUSOT

Ngem makuna ketdi a maanagen iti kaaduanna a Filipino, aglalo dagiti nakaadal, dagiti karbenganda iti kasar. Gapu ta saan ngarud nga ipalubos ti gobierno ti diborsio, ti laeng annulment ti maysa a makitada a nadaras a solusion tapno mawaswas dayta nakabaludanda a kasar. Dakkel ti maitulong ti nasiglat nga abogado a maala ti kayat a makisina iti kasona nga annulment. Ken dakkel a banag ti pannakitulong met ti kalabanna a partido (ti dati nga asawana) tapno mapadaras ti kaso ken maalanas amin a susikda iti hues pay laeng.

Kaaduanna dagiti kaso ti annulement iti saan a nakagteng ti Korte Suprema, kayatna a sawen, napnek ti agsumbangir a partido iti pangngeddeng ti korte, isu nga awanen ti nangyuli pay iti apela iti nangatngato a korte a mabalin a pakabalinsuekan pay ti immuna a desision. Idinto nga iti biang ti OSG, adda met karbengan daytoy a saan nga agapela no la ketdi mapnek daytoy nga awan ti napasamak a panagkukumplot dagiti partido tapno maalada laeng ti kaykayatda.

Maipalagip pay nga itay napan a tawen, sinuspende ni Chief Justice Reynato Puno ti maysa nga RTC judge iti Cebu gapu iti adu ken dinadaras a panangipapaayna iti annulment kadagiti agassawa a dumatag iti iggemna a korte. Ti kaso a kadawyan a maileppas iti makatawen wenno nasursurok ket leppasenna laeng daytoy iti makabulan. Malaksid pay a panarasan ti pamay-anna ta uray awan ti ipatulodna a summon kadagiti partido, kednganna lattan ti kaso babaen laeng ti disposition wenno sworn statements manipud iti agkalaban a partido.

Malaksid iti panangpungtil ti Korte Suprema iti panagabuso dagiti hues mainaig kadagiti kaso iti annulment, kinasapulan pay ti OSG ti tulong ti simbaan tapno iti kasta itultuloyda latta nga ipasagepsep a nasayaat ti kinasagrado ti kasar kadagiti sumrek iti daytoy nga estado. Masapul ngamin a biangan ti gobierno ti kinasagrado ti kasar ta paset daytoy ti ibilbilin ti Konstitusion a salakniban koma ti estado ti kinasagrado ti matrimonio a serken ti tunggal umili. Ket gapu ta napateg ti pamilia iti panangbukel iti nadur-as ken nabileg a pagilian, kasapulan ngarud a salaknibanna ti kasar a kas pundasion ti naurnos a pamilia.

Panggep ita ti simbaan ti makipatang iti Kongreso tapno mangaramid daytoy iti linteg a mangingato iti edad dagiti mayat nga agkasar. Iti agdama, 18 ti legal nga edad iti panagasawa. No adda iti tawen 18 agingga iti 21, kasapulan daytoy ti naisurat a pammalubos manipud kadagiti nagannak wenno agay-aywan (legal guardian).

Mamati dagiti obispo a maysa a dakkel a rason ti panagsisina dagiti agassawa ti kinaubingda wenno kaawan pay laeng ti nalawag nga ammoda iti serkenda a relasion. Segun ken ni Archbishop Oscar Cruz, chairman ti CBCP National Appellate Matrimonial Tribunal, rumbeng a maanag dagiti mayat nga agkasar a saan a simple a relasion ti serkenda ta kasapulan ditoy ti adu a responsibilidad nga agbatay iti pisikal, emosional ken espiritual a panagsagana iti bagbagida.

KASAPULANEN ITI DIBORSIO?

Natangken ngarud ti simbaan iti panangkontrada iti panggep dagiti sumagmano a kameng ti Kongreso a pagbalinen a legal iti diborsio iti pagilian. No iti biang ti gobierno, agingga nga awan ti pagbatayanna a linteg ti diborsio, iparitna ti pannakaipakat daytoy iti pagilian.

Itay napan a bulan, nagkaykaysa ti sumagmamano a kameng ti Kamara a nangiduron iti gakat a mamagbalin a legal ti diborsio iti Filipinas. Adun dagiti immun-una a gakat tapno agbalin a legal ti diborsio, kas iti maysa nga impila ni Gabriela Rep. Lisa Maza idi 2005, ken ti Senate Bill No. 782 nga impila met ni Sen. Rodolfo Biazon idi 2001. Ngem awan ti nakalusot kadagitoy. Isu nga iti agdama a Kongreso, indatag manen ni Maza ti gakatna, ti House Bill 3461, tapno agbalinen a legal ti diborsio, ket ita a gundaway agparparang nga ad-adu dagiti kameng ti Senado a mayat iti diborsio.

Kangrunaan a rason dagiti pabor iti diborsio ti pannakaipaay ti naan-anay a karbengan iti agsumbangir a partido no kasta nga agsinada. Kayatna a sawen, awanen ti adu a pagrikusan pay ti kaso, ta no mayat la ketdin dagiti agassawa a waswasen ti kasarda, mammaminsanen daytoy a mataming karamanen ti panagbingay dagiti sanikua dagiti agassawa, wenno ti rumbeng a maipaay a suporta ti lalaki iti asawana. Ken maysa, uray pay awan ti diborsio iti pagilian, adu latta met ti mayat iti annulment, a no ar-arigen, kapada met laeng kano daytoy iti panggep ti diborsio. Adda pay agkuna a no pudno met laeng a padapada ti linteg kadagiti amin nga umili, apay a dida palubosan met dagiti Kristiano nga agdiborsio idinto a pinalubusanda dagiti Muslim a maaddaan iti kastoy a karbengan?

Natural nga agsadag met iti rason ti moralidad ti ibagbaga dagiti kontra iti diborsio, nangruna ti simbaan.

Ngem kas itay kunadan, addaan ti tunggal tao iti bukod a pagannurotan iti moralidad, ngem uray pay daytoy, agbaliw iti panaglabas ti panawen. No maminsan naiget nga agbatay daytoy iti utek ti tao wenno iti bukodna a pananganag ti lubongna, a no maminsan, saanen a magaw-at ti simbaan, wenno ti kiddawen ti situasion. Kasta met ti legalidad. Babaen laeng ti babassit a kur-it iti papel dagiti agpampanday iti linteg, mabalin a mabaliwan ti maysa a pagannurotan, uray pay ‘tay makuna a mangsalsalaknib iti pagimbagan ti kasar ken pamilia.

Napateg ngarud nga iti ania man a panagbalbaliw, rumbeng a kasapulan daytoy iti agdama a kasasadtayo, ken maipangpangruna latta koma ti pagasayaatan ti sapasap.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 8, 2008.)

No comments: