ADDA premiona a kanser. Mangdadael iti nakaparsuaan. Ngem kaskasdi nga im-imasen dagiti dadduma. Ken konkonsitiren met dagiti agtuturay. Wen ta mabalin met a panguartaanda pay.
Daytoy ti bisio ti panagsigarilio. Ken saanen a nasken ti adu pay a palawag. Ta sipud pay idi addan puottayo, kas kalawagen ti init dagiti mabasbasa a dakes nga epekto ti sigarilio iti salun-at—kanser iti bara, chronic obstructive pulmonary disease (COPD), ken sakit iti puso.
Segun iti Department of Health (DOH), agarup 87,600 a Filipino ti maipumpon iti tinawen gapu iti sigarilio, wenno arigna 10 iti kada oras.
Ammo met dagiti managsigarilio ti dakes nga epekto ti sigarilio ngem no apay ketdi kas man la naimas a taraon ti sigarilio a kayatda a ramramanan iti inaldaw. Idinto nga addan dagiti a mulmulagatanda a datos kadagiti matmatay iti sigarilio, ken ballaag manipud kadagiti doktor ken kakabagianda a maipulpullat kadagiti lapayagda.
Ngem ti rigatna, uray pay dagiti saan nga agsigsigarilio, mabalin met nga agsakitda iti kanser iti bara, wenno agsakitda iti puso ken bato. Isuda ti makunkuna a second-hand smoker, wenno dagiti saan nga agsigsigarilio ngem makalanglang-abda iti asuk ti sigarilio iti aglawlawda.
SECOND-HAND SMOKER
Segun ken ni Dr. Maricar Limpin iti Framework Convention on Tobacco Control Alliance Philippines (FCAP), mamin-innem a nakarkaro ti sabidong iti langlang-aben nga asuk dagiti saan nga agsigsigarilio ngem dagiti mismo agsussusop iti daytoy, ta ti asuk a maipug-aw (nga adda kemikalna a nicotine, carbon monoxide ken cyanide) ket magamgameran pay iti sabali nga elemento iti angin santo sumrek iti bara dagiti second-hand smoker. Ken nasurok 90 porsiento dagiti second-hand smoker ti makaal-ala pay iti sakit iti puso gapu iti asuk ti sigarilio.
Segun iti maysa nga opisial ti International Union Against Cancer, nakaro met ti epekto ti asuk ti sigarilio no malang-ab dagiti ubbing. Makaited daytoy iti bronchitis, pneumonia, impeksion ti lapayag, wenno sarut. Kadagiti masikog, mabalin a makaapekto daytoy iti agbalin a tagibina, wenno mabalin nga ipatay pay ti maladaga.
Ken malaksid iti polusion nga aggapu iti asuk ti sigarilio, dadaelen pay daytoy ti aglawlawtayo babaen dagiti rungrong a maipalpalladaw iti sadino la ditan a disso.
Ibalballaag ngarud ti environmentalist a grupo nga EcoWaste Coalition, nga uray kasano ti kabassit ti rungrong ti sigarilio, ngem gapu iti kaaduda a maipuruak iti daga, mabalin a mangsabidong daytoy kadagiti tattao ken ayup. Aboten kano ngamin iti 25 a tawen sakbay a marunot ti rungrong ti sigarilio gapu iti kaadda ti maysa a klase ti plastik (cellulose acetate) a masarakan iti filter daytoy. Malaksid pay a mabalin a mayanud dagiti rungrong kadagiti karayan ken baybay a mabalin a mangsabidong pay kadagiti ikan wenno tumatayab a mangpidut kadagitoy tapno kanenda.
NAIKISAP DAGITI KAYO
Ken gapu ta lutuenda kadagiti pugon dagiti bulong ti tabako (ti birhinia) sakbay a mailako kadagiti negosiante, kasapulan ditoy ti adu a kayo a pagsungrod. Gapu ngarud iti daytoy, maikiskisapen, no di man naikisapen dagiti kabakiran nangruna kadagiti lugar a tumaytayok ti kadakkel ti produksion iti tabako. Daytoy ti napasamak kadagiti adu a kabambantayan iti paset ti Ilokos ken Abra a naikisap dagiti adu a kayona idi panawen a kapigsa ti industria ti tabako iti rehion. Ken uray pay iti Brazil ken sumagmamano a pagilian iti Aprika, parikutda met ti pannakakalbo dagiti bakirda a kagiddan ti panagpaaduda iti produksion ti tabako.
Ngem uray ania ti sawentayo, adu latta met ti maguyguyugoy dagiti kompania iti tabako nga agaramat kadagiti produktoda a sigarilio.
Ken ad-adda a mangpakpakaro pay iti situasion ti kaadda dagiti amma wenno inna
kadagiti pagtaengan a mangisungsungsong kadagiti ubbing, direkta man wenno saan, nga agsigarilio.
No ngamin mannigarilio dagiti nagannak, dakkel ti posibilidadna nga agbalin met a mannigarilio dagiti ubbing ta iti panagkitada, maysa a normal a kasasaad ti panagsigarilio iti pamilia, ngarud awan ti dakesna.
Adda ngarud agkuna pay a maysa met a wagas ti panagabuso kadagiti ubbing ti panagsigarilio iti pagtaengan. Wen, ta agbalin a biktima iti sakit dagitoy nga ubbing, wenno matayda nga awan ti maar-aramidanda tapno masalakiban dagiti bagbagida iti asuk nga ipug-pugaw ni tatang wenno ni nanangda.
SINGKO A GRADO
Ania met ngarud ti maar-aramidan ti gobiernotayo iti daytoy a parikut?
“Bagsak” wenno “singko” ketdi ti gradona, saan a gapu ta awan ti naaramidan dagiti agtuturay no di ket agkurang pay dagiti ipakpakatda, idinto a dakkel koma met ti maaramidanda no ipasnekda ken dagiti umili iti aggaraw tapno marisuten ti parikut iti sigarilio.
Adda met ketdin maipakpakat a linteg iti Filipinas a mainaig iti isyu iti sigarilio. Daytoy ti Republic Act 9211 wenno Tobacco Regulation Act of 2003, a mangiparpariten iti panagsusop wenno kaadda ti nasindian a sigarilio kadagiti pagluganan a para publiko, pagadalan, health center, elebeytor, pagsinean, mall ken sadino man a lugar a nalaka a makaawis iti uram. Parparitan pay daytoy ti panagsigarilio kadagiti lugar a pagpallaingan dagiti menor de edad. Ken itay laeng napan a tawen, namimpinsanen a pinaritan ti gobierno, kas sagudayen ti linteg, ti pannakayanunsio dagiti nadumaduma a produkto ti sigarilio iti telebision, radio, diario wenno dadakkel a karatula kadagiti kalsada. Ken nangruna a pawpawilandan dagiti kompania iti sigarilio nga agesponsor iti ania man nga isports.
URAY ADDAN REGULASION TI LINTEG
Ngem agkurang pay daytoy. Ta agtultuloy latta met ti panagadu dagiti agtutubo nga agsigarilio, wenno dagiti matmatay gapu iti sakit nga ibungbunga ti asuk ken kemikal ti sigarilio. Segun iti maysa a panagadal ti WHO a rimmuar itay napan a tawen, 4 a milion wenno 23 a porsiento iti 30 a milion a Filipino nga agsigsigarilio dagiti agtutubo nga agtawen manipud iti 11 agingga iti 19. Nangatngato nga adayo daytoy ngem iti 18 a porsiento idi 2005. Agasem ti panagdakkel ti bilangda iti uneg laeng ti dua a tawen, wenno uray pay addan ti linteg para iti regulasion iti sigarilio.
Napateg ngarud a mapungtilen a mamimpinsan dagiti pangawis nga impormasion tapno maisardeng metten ti panagsigirilio nangruna kadagiti agtutubo. Ngem ti dakesna, uray maipariten ti anunsio ti sigarilio iti media, adu latta met ti mapanunot dagiti kompania ti tabako a pamuspusan tapno maitag-ayda ti produkto kadagiti sukida wenno manamnama nga aggatang, kas koma iti panagiwarasda kadagiti tisert ken jacket nga adda marka ti brand ti sigarlio. Makatulong pay ti promosionda iti kaadda dagiti “takatak boys,” wenno dagiti agilaklako iti sigarilio kadagiti drayber ken pasahero iti lugan iti tengnga iti kalsada.
Maipalagip nga iti naminsan, pinadas ti Philip Morris nga esponsoran ti maysa a konsierto ti nalatak a banda tapno makatulong iti promosion ti produktoda. Kinapudnona, sakbay a napasamak ti reunion concert ti Eraserheads idi Agosto, ti kompania ti sigarilio ti nangirugrugi iti plano, ngem gapu ta kinontra daytoy dagiti adu a grupo, kas ti FCAP ken dagiti agus-usar iti Internet, gapu ta labsingen kano daytoy ti RA 9211, nagsanud met laeng ti nasao a kompania. Ngem pagsayaatanna, natuloy latta ti naballigi a konsierto ti Eraserheads uray awanen ti dakkel nga esponsor iti likudanda.
LADAWAN A BALLAAG
Iti agdama, adda pay dagiti singasing a linteg iti Kongreso tapno ad-adda a mapatibker ti regulasion iti pannakailako ti sigarilio. Maysa ditoy ti Senate Bill 2377, wenno gakat a mangibilbilin iti pannakaipigket kadagiti kaha iti sigarilio ti dakkel a ladawan a mangbalballaag iti dakes nga epekto ti sigarilio. Segun ngamin kadagiti surbey ken panagadal, dakkel a banag no adda dagiti kastoy a pangballaag a ladawan tapno mapabutngan, aglalo dagiti agtutubo nga agsigarilio pay.
Iti agdama, nakabasbassit ti ballag a naisurat kadagiti pakete ti sigarilio. Nabilbileg kano ti ladawan a ballaag tapno mapabutngan dagiti agus-usar ken agpanggep nga agusar pay.
Maysa koma pay a napintas nga addang ti gobierno no ingatona iti buis dagiti produkto ti tabako. Ngem uray pay addan dagiti rekomendasion mainaig ditoy, wenno panagpanggep iti Kamara nga ipasa ti maysa a gakat, awan ti napnapananna dagitoy. Mapapati a gapu daytoy iti naiget a panangkontra met dagiti dadakkel a kompania ti tabako a kabaelanda ti agyarasaas iti kayatda kadagiti agpampanday-linteg ken dadduma pay a nangangato nga opisial ti gobierno.
No maingato koma ti buis, saan laeng a manayonan ti pondo ti gobierno, dakkel pay ti mabalin a maikissay iti bilang dagiti mannigarilio, a kaaduanna dagiti agtutubo, ta agbalinton a nangina ti presio ti sigarilio. Kayatna a sawen, bay-anda dagiti babaknang a makabael a gumatang iti pakepakete a sigarilio a mangrunot kadagiti barada ta adda met pagbayadda iti ospital.
NAYON A BUIS
Segun iti WHO, ti Filipinas ti kababaan iti excise tax wenno buis a masingir kadagiti sigarilio kadagiti amin a pagilian iti Southeast Asia. Daytoy met ti patien ti Department of Finance nga agkuna a kasapulanen a maemiendaran ti Sin Tax Law a naaprobaran idi 2005, iti kasta maingato ti buis ti tabako babaen ti panangingatoda ti klasipikasion daytoy kadagiti produkto a mabuisan, ken iti kasta maibagay daytoy iti naud-udi a linteg (ti RA 9211) tapno maipaayan ti naan-anay a regulasion ti negosio ken produksion iti tabako iti pagilian.
Pinaneknekan ni dati a deputy prime minister ti Thailand, ni Dr. Paiboon Wattanasiritham, nga iti pagilianda, manipud naipangato ti buis ti sigarilio iti maminwalo iti dati a gatadna, bimmaban ti bilang dagiti mailako a pakete iti sigarilio iti 1.958 milion idi 2007, manipud iti 2.135 milion a pakete idi 1993. Kayatna a sawen, naibabada ti bilang ti konsumo iti sigarilio ken naliklikanda metten ti aggastos iti dakkel para iti salun-at dagiti agsaksakit gapu iti sigarilio, a saan a naapektaran ti mapaspastrekan ti gobierno, ta ngimmato pay ti nasingirda a buis. Saan ngarud a pudno ti ibagbaga dagiti kompania ti tabako a no makissayan ti gumatang iti sigarilio, bumaba metten ti maibayadda a buis para iti daytoy.
Babaen ti datos iti DOH, gumasgastos ti gobiernotayo iti P280 bilion iti tawen tapno masaluadan laeng ti salun-at dagiti agsaksakit gapu it asuk ken kemikal iti tabako. Adayo a dakdakkel daytoy ngem ti mapaspastrek ti pagilian manipud iti industria ti tabako.
PABOR LAENG KADAGITI NEGOSIANTE
Ngem kasla saan nga italtalek dagiti kameng ti Kongreso ti pannakaipakat ti sabali pay a linteg mainaig iti regulasion ti tabako. Ta umuna, kaaduanna kadakuada ti mannigarilio, adda dagiti agaw-awat iti pinansial a suporta manipud dagiti kompania ti tabako tunggal eleksion, ken sabali pay dagiti kamengna, partikular dagiti taga-Amianan a mangidurduron latta ti pannakapadur-as ti produksion iti tabako ta paset daytoy ti pamastrekan kadagiti sakupda.
Ngem no anagentayo ti situasion, mas a dagiti negosiante ti kumitkita iti dakkel, kas iti kompania ni Lucio Tan, saan ket a dagiti mannalon. Us-usarenda pay ti media a mangitagtag-ay iti napintas nga epekto ti industria iti sibubukel nga ekonomiatayo, ngem paset laeng daytoy ti panangtakkubda iti kinapudno a dagiti marigrigat nga umili ti agsagsagaba iti panagwaras ti sigarilio iti pagilian.
Saan kadi a nasaysayaat no mulaanen ti pagay dagiti daga a mamulmulaan ita ti tabako? Adun dagiti mabalin nga imula kadagitoy a lugar a saan nga agkasapulan iti adu a danum ken pannaripato—a mabalin met a panguartaan dagiti umili a di maisakripisio ti salun-at ken nakaparsuaan. Wen, a, iramantayo ti nakaparsuaan ta iti pannakaisardengen ti panagmulatayo iti birhinia iti Kailokuan, maisardeng metten ti panagpukan kadagiti kayo a pagsungrod kadagiti pugon. Nadakdakes ti epekto iti biagtayo no awanen dagitoy a kayo iti kabambantayan a nangruna kadagitoy a panawen a madlaw la unayen ti panagbalbaliw ti klima ti lubong.
Sakbay nga isubom dayta nga stick, agpanunotka koma pay.
(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 26, 2009.)
No comments:
Post a Comment