LIMMABAS ti 2008 nga adu ti imbatina a nakallalagip a ladawan. Kaaduanna dagiti kayattayo a tarayan a kinapudno, ken adda met dagiti sumagmamano a pasamak a kayattayo a makita manen iti simmangbay a baro a tawen.
Iti ababa a pannao, makuna a ti 2008 ti tawen dagiti dadakkel nga imbestigasion a mainaig kadagiti eskandalo iti kurapsion ti gobierno: ti kontrata iti ZTE-NBN deal, ti fertilizer scam, ti kaso dagiti Euro general, ti naibulgar a panagkunniber iti NFA a rason no apay a bimmassit ti apit a pagay, ken ti nakababain a panagsuksok iti Court of Appeals mainaig iti isyu iti Meralco.
Tawen met daytoy ti trahedia (ti pannakalned ti MV Princess of the Stars) ken dakkel a pannakapaay, kas iti pannakarakrak ti peace negotiation iti nagbaetan ti gobierno ken dagiti rebelde a Muslim gapu iti pannakaibasura ti MOA-AD a mangipaay koma iti dakkel a paset ti Mindanao kadagiti Muslim a rebelde a kas bukodda nga agwaywayas nga estado.
Ngem iti baet ti amin, tawen met daytoy ti naballigi a pannakilaban ni Manny Pacquiao iti boksing—tallo ti inlugesna a nakalabanna iti ring iti 2008. Dagitoy ti namagbalin kenkuana a kas kalaingan a boksingero libra por libra iti sangalubongan iti agdama. Asino wenno ania pay kadi pay ti mabalin ang ipagpannakkel ni Filipino malaksid kenkuana?
Ita, ania ngarud met ti agur-uray iti pagilian iti idadateng ti 2009?
EKONOMIA
Kadagiti ekonomista, daytoy a tawen ti pudpudno a pannakariknatayo iti nasakit nga epekto ti nasaknap a krisis kadagiti dadakkel nga ekonomia iti lubong kas iti recession iti America. Agduduma ketdi ti padtoda, ngem kaaduanna ditoy ti agturong iti nalidem a tawen ti ekonomia ti Filipinas, nangruna no maidasig iti nasaranta met idi a panagrubbuatna iti 2008.
Gapu iti parikut iti panagsingir kadagiti pautang a nangaron iti narikut a sasaaden ti gobierno ti America iti agdama, adu kadagiti banko ken dadduma pay nga agpapautang iti nasao a pagilian ti napilitan a mangibabawi kadagiti impuonanda kadagiti adu a merkado iti lubong a pakaibilangan ti Filipinas. Nagangayanna, naguyod a nagpababa ti salun-at ti stock market iti pagiliantayo, timmamnay ti taray ti panagnegosio, ken immadu dagiti kompania a nagkissay kadagiti trabahadorda no di man nagrikepen dagiti dadduma. Naisardeng ngarud dagiti adu a balaba ken panggep ti gobierno ken sumagmamano a sektor tapno makalung-awen ti pagilian iti narigat a sasaadenna.
Maipalagip nga iti panagserra ti tawen 2007, nagun-od ti pagilian ti 7.2% a growth rate wenno kangatuanen iti uneg ti naunday a panawen. Ken gapu iti in-inut nga isasanikar ti ekonomiatayo iti uneg ti dua a tawen, kagiddan ti idadakkel latta met ti sumsumrek a doliar it pagilian nga ipatpatulod ditoy dagiti OFW, bimmileg ti piso kontra iti doliar. Kayatna a sawen, dimmakkel ti gatad a naibayad ti gobierno kadagiti nakautanganna. Nakagun-od ngarud daytoy iti umabot iti P54.1 bilion a surplus iti badyet wenno sobra iti mapaspastrekanna.
Ngem dagdagus met laeng a naibabawi ti amin. Bimmaba ti puntiria ti gobierno a growth rate ta mapan a 4.1% laengen daytoy wenno nababbaba pay gapu iti agdama a kinapudno iti ekonomia. Ken gapu iti napartak a panagngina dagiti magatgatang gapu iti krisis iti lana iti merkado ti lubong ti katengngaan ti 2008, ngimmato ti inflation rate ti pagilian. Ti nangrugi idin a nabileg a piso (immabot daytoy iti P40 iti kada doliar), nagsubli met laeng iti ikakapsutna wenno mapanen a P47 wenno nangatngato pay ti sukat ti kada doliar.
Ken ti nasakit pay ditoy, bimmaban ti simrek a doliar iti pagilian nga aggapu kadagiti OFW iti panagserra ti tawen. Ken ti dati a surplus iti badyet ti gobierno, nagbalinen daytoy a deficit wenno agkurangen ti mapaspastrekanna; mapan a P4.3 bilion ti deficitna a nailista idi Nobiembre. Segun iti Department of Finance, gapu daytoy iti dakkel a magasgastos ti gobierno ngem bimassit met ti napastrekanna manipud kadagiti masingir a buis ken pannakailako dagiti gameng ti gobierno. Malaksid pay ditoy, nadillaw met ti panagbaba ti bilange dagiti turista nga umay agpallailang iti pagilian.
Positibo a panagkita: Napadasenen ti gobiernotayo dagiti adun a krisis a nangrugi iti ruar ti pagilian, ngem amin dagitoy, kas iti krisis ti Asia idi 1997, nabaelantayo a sitatakder wenno saantayo a napadasan iti nagparintumeng iti rigat a kas nanamnama iti maysa a napanglaw a pagilian. Daytoy met ngarud ita ti pangnamnamaan ti gobierno tapno iti daytoy a tawen a kunada a panangrugin ti ikikidag ti krisis ti ekonomia iti America ken Europa iti bakrangtayo, sisasaganan ti gobiernotayo iti mabalin nga aramidenna. Kas pagarigan, napasnek itan ti administrasion ken dagiti negosiante wenno lokal nga agpupuonan nga urnosen wenno saganaan dagiti addangda tapno masalakbiban dagiti puonanda iti pagilian.
Iti ababa a pannao, makuna a ti 2008 ti tawen dagiti dadakkel nga imbestigasion a mainaig kadagiti eskandalo iti kurapsion ti gobierno: ti kontrata iti ZTE-NBN deal, ti fertilizer scam, ti kaso dagiti Euro general, ti naibulgar a panagkunniber iti NFA a rason no apay a bimmassit ti apit a pagay, ken ti nakababain a panagsuksok iti Court of Appeals mainaig iti isyu iti Meralco.
Tawen met daytoy ti trahedia (ti pannakalned ti MV Princess of the Stars) ken dakkel a pannakapaay, kas iti pannakarakrak ti peace negotiation iti nagbaetan ti gobierno ken dagiti rebelde a Muslim gapu iti pannakaibasura ti MOA-AD a mangipaay koma iti dakkel a paset ti Mindanao kadagiti Muslim a rebelde a kas bukodda nga agwaywayas nga estado.
Ngem iti baet ti amin, tawen met daytoy ti naballigi a pannakilaban ni Manny Pacquiao iti boksing—tallo ti inlugesna a nakalabanna iti ring iti 2008. Dagitoy ti namagbalin kenkuana a kas kalaingan a boksingero libra por libra iti sangalubongan iti agdama. Asino wenno ania pay kadi pay ti mabalin ang ipagpannakkel ni Filipino malaksid kenkuana?
Ita, ania ngarud met ti agur-uray iti pagilian iti idadateng ti 2009?
EKONOMIA
Kadagiti ekonomista, daytoy a tawen ti pudpudno a pannakariknatayo iti nasakit nga epekto ti nasaknap a krisis kadagiti dadakkel nga ekonomia iti lubong kas iti recession iti America. Agduduma ketdi ti padtoda, ngem kaaduanna ditoy ti agturong iti nalidem a tawen ti ekonomia ti Filipinas, nangruna no maidasig iti nasaranta met idi a panagrubbuatna iti 2008.
Gapu iti parikut iti panagsingir kadagiti pautang a nangaron iti narikut a sasaaden ti gobierno ti America iti agdama, adu kadagiti banko ken dadduma pay nga agpapautang iti nasao a pagilian ti napilitan a mangibabawi kadagiti impuonanda kadagiti adu a merkado iti lubong a pakaibilangan ti Filipinas. Nagangayanna, naguyod a nagpababa ti salun-at ti stock market iti pagiliantayo, timmamnay ti taray ti panagnegosio, ken immadu dagiti kompania a nagkissay kadagiti trabahadorda no di man nagrikepen dagiti dadduma. Naisardeng ngarud dagiti adu a balaba ken panggep ti gobierno ken sumagmamano a sektor tapno makalung-awen ti pagilian iti narigat a sasaadenna.
Maipalagip nga iti panagserra ti tawen 2007, nagun-od ti pagilian ti 7.2% a growth rate wenno kangatuanen iti uneg ti naunday a panawen. Ken gapu iti in-inut nga isasanikar ti ekonomiatayo iti uneg ti dua a tawen, kagiddan ti idadakkel latta met ti sumsumrek a doliar it pagilian nga ipatpatulod ditoy dagiti OFW, bimmileg ti piso kontra iti doliar. Kayatna a sawen, dimmakkel ti gatad a naibayad ti gobierno kadagiti nakautanganna. Nakagun-od ngarud daytoy iti umabot iti P54.1 bilion a surplus iti badyet wenno sobra iti mapaspastrekanna.
Ngem dagdagus met laeng a naibabawi ti amin. Bimmaba ti puntiria ti gobierno a growth rate ta mapan a 4.1% laengen daytoy wenno nababbaba pay gapu iti agdama a kinapudno iti ekonomia. Ken gapu iti napartak a panagngina dagiti magatgatang gapu iti krisis iti lana iti merkado ti lubong ti katengngaan ti 2008, ngimmato ti inflation rate ti pagilian. Ti nangrugi idin a nabileg a piso (immabot daytoy iti P40 iti kada doliar), nagsubli met laeng iti ikakapsutna wenno mapanen a P47 wenno nangatngato pay ti sukat ti kada doliar.
Ken ti nasakit pay ditoy, bimmaban ti simrek a doliar iti pagilian nga aggapu kadagiti OFW iti panagserra ti tawen. Ken ti dati a surplus iti badyet ti gobierno, nagbalinen daytoy a deficit wenno agkurangen ti mapaspastrekanna; mapan a P4.3 bilion ti deficitna a nailista idi Nobiembre. Segun iti Department of Finance, gapu daytoy iti dakkel a magasgastos ti gobierno ngem bimassit met ti napastrekanna manipud kadagiti masingir a buis ken pannakailako dagiti gameng ti gobierno. Malaksid pay ditoy, nadillaw met ti panagbaba ti bilange dagiti turista nga umay agpallailang iti pagilian.
Positibo a panagkita: Napadasenen ti gobiernotayo dagiti adun a krisis a nangrugi iti ruar ti pagilian, ngem amin dagitoy, kas iti krisis ti Asia idi 1997, nabaelantayo a sitatakder wenno saantayo a napadasan iti nagparintumeng iti rigat a kas nanamnama iti maysa a napanglaw a pagilian. Daytoy met ngarud ita ti pangnamnamaan ti gobierno tapno iti daytoy a tawen a kunada a panangrugin ti ikikidag ti krisis ti ekonomia iti America ken Europa iti bakrangtayo, sisasaganan ti gobiernotayo iti mabalin nga aramidenna. Kas pagarigan, napasnek itan ti administrasion ken dagiti negosiante wenno lokal nga agpupuonan nga urnosen wenno saganaan dagiti addangda tapno masalakbiban dagiti puonanda iti pagilian.
PAGTRABAHUAN
Kagiddan met iti isyu ti agsasaruno a damag a pannakapagawid ti adu nga OFW manipud iti Europa, Taiwan, ken sumagmamano pay a pagilian gapu iti panagrikep dagiti negosio wenno panaginut dagiti dadduma a kompania kadagiti pagilian a sumsumrekanda tapno makalung-aw iti krisis.
Ngem iti laksid dagitoy a damag, mangnamnama latta met ti administrasion nga agtalinaed nga adu dagiti mabalin a sumrekan ni Pinoy a trabaho iti sabali a pagilian. Ibitbitla ni Presidente Glora Macapagal Arroyo a rinibu latta ti kasapulan a trabahador ti gobierno ti Qatar. Ken mangnamnama met unay ti Overseas Workers Welfare Administration (Owwa) iti kari ti gobierno ti South Korea a dida pagawiden dagiti OFW sadiay uray adda krisis iti ekonomiada.
Nalawag ngarud nga ar-aramiden ti gobierno ti amin tapno ipakitana a nabileg ti ekonomia ti pagilian; iti kasta, mapengdanna ti ipapanaw dagiti agpupuonan iti pagilian. Ngem uray pay ti kastoy nga addang ti gobierno, dina nabaelan nga ilimed ti pannakaikkat ti rinibu a trabahador iti maysa nga export processing zone iti pagilian. Wen, ta gapu iti krisis iti Europa ken iti America a kangrunaan a pangiluluasantayo kadagiti produkto a kas iti electronics, bimmaban ti panagkasapulan ti merkado kadagitoy a produkto. Nakaapekto pay ti pannakaisardeng ti sumagmamano a dadakkel a proyekto a makaipaay koma met iti adu a gundaway nga agtrabaho dagiti lokal a trabahador, kas koma iti pannakaipakni pay laeng ti panggep ti Hanjin a mangbangon iti dakkel a shipyard iti puerto ti Cagayan de Oro City.
Immadu ngarud dagiti awanan iti trabaho. Iti Oktubre 2008, nagbalinen a 2.52 milion ti bilang dagiti awanan iti trabaho, wenno nangatngato daytoy ngem iti 2.34 milion a bilang iti kaparehona a bulan idi 2007.
Positibo a panagkita: No adda man pangnamnamaantayo ditoy, isu ti ibagbagada a nabileg latta ti outsourcing wenno negosio iti call center ti pagilian. Ken kunada man, no marikpan ni Pinoy iti gundawayna iti maysa a pagilian, adda latta met sabali a pagilian a mangilukat kenkuana iti baro manen a gundaway.
POLITIKA
Iti biang ti politika, daytoy ti tawen panagbaddebaddek dagiti politiko ngem ti imatangda naiturong amin iti eleksion inton Mayo 2010. Kayatna a sawen, amin nga addangda, maiturong iti ania man a panggepda iti politika iti sumaruno a tawen.
Daytoy ngarud ti tawen nga isaganada ti ania man nga ambisionda iti politika. Maammuantayon no asino dagiti agkandidato, dagiti aginlalaing wenno sipupudno. Maanagtayo no asino kadakuada ti pudno nga agbalin a Barack Obama, wenno politiko a mangiturong kadatayo iti pudpudno a panagbalbaliw. Ken mabalin nga iti daytoy a tawen, nakarkaro pay ngem ti mabato iti sapatos kas iti napasamak ken ni George W. Bush ti mapagteng met ti presidente no dina annadan ti garawna, wenno ti panangipilitna iti panagbayagna iti puestona kalpasan ti 2010.
Ken kadagiti umili, daytoy ti tawen a panangituloyda latta a biroken dagiti saludsodda kadagiti adu nga isyu iti kurapsion iti gobierno, kas iti fertilizer scam ken iti ZTE-NBN deal. Wenno iti pannakarikep dagiti dadduma a kontrobersial a kaso kas koma iti pannakadukot ken pannakaiwalang ni Bubby Dacer ken ti drayberna baben ti pannakayawiden iti pagilian manipud iti Estadod Unidos dagiti kangrunaan a masuspetsa iti kaso.
Agtultuloy latta met ti panggep dagiti agtuturay a mangilungalong iti charter change (cha-cha) wenno pannakasukat ti Konstitusion. Bay-am no bumasbassiten ti orasda tapno maikamakam daytoy sakbay ti 2010. Bay-am no kaaduanna dagiti Filipino ti saan a pabor iti panggepda.
Positibo a panagkita: Gapu iti kalepleppas nga eleksion iti America, naadalantayo no kasano ti mangpili iti pudpudno a lider. No la ketdi agkaykaysa dagiti umili a suroten ti riknada ken pudno a pagayatanda, a saan ket a ti sawen dagiti politiko a mangilimlimos kadakuada iti babassit a grasia, mangabak iti eleksion ti pudpudno ken pangnamnamaan a lider a mangiturong kadatayo ti pudpudno a panagbalbaliw.
ADDA kadi rason tapno siinanamatayo iti naragsak ken nadur-as a baro a tawen?
No adda man, maysa ditoy resulta ti rimmuar a surbey ti Pulse Asia a rimmuar itay laeng Disiembre. Ibagbaga ti surbey nga uray pay kasano ti panangibabbaba ti kaaduanna a Filipino iti kasasaadda, kaaduanna pay laeng wenno 54% ti mangibagbaga a saanda kayat iti pumanaw iti Filipinas ken agnaed iti sabali a pagilian uray maaddaanda iti gundaway. Kayatna a sawen nga ad-adu pay laeng ti siinanama a maragpattayonto met laeng ti arapaaptayo nga agbalin a nabaknang a pagilian.
Napintas daytoy a pangrugian, saan kadi? Ket sapay koma ta irugidan iti daytoy a tawen a ragpaten dayta a namnama.
(Basaen iti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Enero 5, 2009.)
No comments:
Post a Comment