NALPASEN TI PANNAKIRANGET DAGITI BETERANO?

MAYSA a ladawan iti maysa a pagiwarnak ti nangibuksil iti nasakit a kinapudno iti kasasaad dagiti appotayo a beterano. Makita ti maysa a nakasarukod, tammi ken ayukosen iti kinalakayna, a no di gapu iti asul a beret ken puraw a polo a namarkaan iti nakaikappenganna nga organisasion, awan pangilasinan a maingel a mannakigubat daytoy idi kabambannuaganna. Sarsarunuen daytoy a beterano ti nangisit ken napno ti sabsabong a karro nga as-assibayen met dagiti kakaduana a nakigubat kontra kadagiti Hapon idi panawenda.

Pumpon daytoy ni Andres Cruz, ti beterano a taga-Bulacan a natay iti kaaldawan a mismo ti panangaprobar ti Kongreso ti Estados Unidos ti linteg a mangipaay iti benepisio kadagiti beterano a Filipino. Nairagpin daytoy iti American Recovery and Reinvestment Act a pinirmaan ni Presidente Barack Obama idi Pebrero 17 (18 ditoy Filipinas). Nangipaay ti linteg iti $787 a bilion a kadagupan a gatad para iti gobierno ni Obama tapno usarenna a mangalaw iti tumamtamnay nga ekonomiada.

Ni Cruz ti kaudian laeng kadagiti adun a beterano a Filipino a saanen a nakauray ti kapkapnekanda a parabur manipud iti Amerika, kaaduanna kadagitoy ti natay iti sakit, ken nakaron a kinalakay.

Iti naudi a datos ti Department of Foreign Affairs, sumurok-kumurang a 18,000 laengen ti sibibiag pay manipud iti orihinal a bilangda a 250,000, a kualipikado nga umawat koma iti kaudian ken kadakkelanen a bayad iti serbisioda. Kadagiti sibibiag pay, 6,000 ti addan iti America a kas makipagili metten iti pagilian a nagserbianda idi Maikadua a Gubat ti Lubong.

$198 MILION

Babaen ti maysa a probision ti kabarbaro a linteg, maipaayan iti sangkatupakan a gatad a $198 a milion a kas bayad ti serbisio dagiti beterano a Filipino, wenno iti bingay a $15,000 iti kada beterano a nagbalinen a US citizen ken $9000 (mapan a P434,000 ti katukadna iti kuartatayo) iti kada beterano a nabati ditoy Filipinas.

Kamaudiananna, impaay met laeng ti America ti subad ti serbisio dagiti beterano a Filipino a nagkameng iti United States Armed Forces of the Far East (USAFFE), Philippine Scouts wenno ania man a grupo dagiti gerilia a kimmappeng kadakuada idi Maikadua a Gubat. Ngem nasken pay a pinalabasda ti nasurok nga innem a dekada manipud iti panagkari ti gobierno ti Estados Unidos a bayadan ti serbisioda, wenno 40 a tawen manipud inrugi dagiti beterano nga ipinget ti karbenganda iti kari ni Presidente Franklin Roosevelt a tinalikudanna met laeng babaen ti Rescission Act, wenno linteg nga inaprobaran ti Kongreso ti Amerika idi 1946 a nangibabawi ti karbengan dagiti beterano a Filipino a manggun-od met iti kapadana a benepisio nga aw-awaten dagiti soldado nga Amerikano a nagserbi iti US Armed Forces.

No kasano a nagbunga dayta a benepisio, kasla mayarig iti nakaat-atiddog, narikut ken nadara a Death March iti Bataan a nagpasaran dagiti adu a soldado a Filipino ken Amerikano idi kabarbaraan ti ranget. Adda parabur dagiti nakalasat, idinto a nakakaasi dagiti agur-uray a kasla agpalimos iti rumbeng a maawatda agingga iti kasla naipusingda iti dalan, wenno natayda a nakakurkurapay, maladladingitan ken awanen ti panangrespeto dagiti agdama nga agtuturay iti gapuananda.

Nangrugi ti makuna a naisangsangayan a ranget dagiti beterano idi 1946 wenno tawen a naipakat ti Rescission Act.

TI NANGRUGIAN TI PUDNO A RANGET

Ngem maipalagip a sakbay ti pannakaibabawi ti karbengan dagiti Filipino, addan maipakpakat a linteg a nangrugi idi 1940 a nangipaay iti karbengan dagiti Filipino a kameng ti USAFFE nga agbalin a makipagili ti America babaen ti proseso ti naturalisasion. Ngem uray pay daytoy, imbabawi met laeng ni Presidente Roosevelt babaen ti panangibilinna iti embahadada ditoy Manila a mangisardeng iti nasao a proseso.

Kalpasanna, awanen ti napasamak nga addang ti gobierno ti Filipinas tapno mawaswas ti Rescission Act wenno tulongan man laeng dagiti beterano a Filipino a manggun-od iti karbenganda nga agbalin a makipagili iti America, kas naikari kadakuada. Segun ken ni Rodel Rodis, babaen ti sinuratna a rimmuar iti maysa a website idi 2007, no adda man pasamak a nangirubuat iti panagkuti dagiti beterano a mangipinget ti karbengan nga imbabawi ti America kadakuada, isu daytoy ti kaso ni Marciano Haw Hibi, maysa a beterano a simmangpet iti San Francisco, California idi 1964. Dati a kameng ni Haw Hibi iti Philippine Scouts nga iggem ti puersa dagiti Amerikano idi panawen ti gubat. Babaen ti maysa nga abogado ti imigrasion, nagaplikar ni Haw Hibi para iti naturalisasion, kas maibatay ti linteg idi 1940.

Ngem segun iti gobierno ti America, babaen ti enmienda ti linteg idi 1942, nangrugi laeng ti proseso ti naturalisasion kadagiti beterano a Filipino nga aktibo iti serbisio idi panawen a luktanda ti aplikasion idi 1946. Saan ngarud a sakup ditoy ni Haw Hibi ta immikkat iti serbisio idi 1945. Imbasura ngarud ti District Court ti aplikasion ni Haw Habi, ken uray pay ti Ninth Circuit Court of Appeals idi agapela daytoy. Idi mayuli ti kaso ni Haw Hibi iti Korte Suprema ti Amerika idi 1973, kaskasdi a naibasura daytoy. Ngem tallo kadagiti mahistrado ti saan a pabor iti pangeddeng ti Korte a pagkamenganda ta segun kadakuada, nagbalin a bulsek ti mayoria iti panangigagara ti Ehekutibo ti gobierno ti America a tallikudan ti pagrebbenganna kadagiti beterano a Filipino, a sumiasi la unay iti ibagbaga ti linteg idi 1940 a nagtaud iti Lehislatibo, idinto nga awan met ti inar-aramid a maikaniwas dagiti beterano tapno maibabawi kadakuada ti inkarkarida a benepisio. Ta no di man a naikkan iti gundaway ni Haw Hibi a nagaplikar iti umisu a panawen, gapu daytoy iti panangisardeng ti administrasion ni Roosevelt iti pannakaproseso dagiti aplikasion iti naturalisasion para kadagiti beterano a Filipino iti embahadada iti Manila.

ADU PAY A PETISION

Gapu iti opinion ti minoria iti Korte Suprema, naikkan ti namnama dagiti dadduma pay a beterano a Filipino a mangidatag met ti kapadana a petision, babaen ti panangiramanda iti argumento a napaidamanda iti napateg a karbengan nga ipapaay kadakuada ti Konstitusion ti America, kas koma ti due process ken equal protection. Idi 1976, nangipila met ti 68 a beterano a Filipino iti kapadana a petision iti korte kalpasan nga imbasura ti Immigration and Naturalization Services (INS) dagiti aplikasionda para iti naturalisasion. Ngem iti daytoy a gundaway, pabor kadakuada ti nagbalin a desision ni Judge Charles Renfrew iti District Court ti San Francisco. Ket uray pay nangyuli iti apela ti gobierno ti America, dagus nga imbabawi daytoy ni Presidente Jimmy Carter ket pinalubosanna dagiti 68 a Filipino nga agsapata a kas US citizen.

Gapu itoy, nagdudupudopen dagiti dadduma pay a beterano a napan iti INS ti Estados Unidos tapno agaplikar met para iti naturalisasion. Ngem nagbalaw ti administrasion ni Carter iti epekto ti inaramidna ket inrugi manen ngarud ti INS ti agibasura kadagiti aplikasion a maidatag kadakuada.

Ngem ti kaso ni Dr. Sergio Mendoza, maysa a beterano a nangipila met iti petisionna iti korte kalpasan a naibasura ti papelesna iti INS, ti nakadanon iti Korte Suprema ti Estados Unidos. Ket ditoy, pinatalgedan ti Korte ti immun-una a panggeddengna nga awan ti makalapped iti Ehekutibo a mangipakat iti bukod na a pagalagadanna para iti naturalisasion dagiti beterano.

ADDAN ITI DAKULAP TI KONGRESO

Ngem di a nalpas dita ti yar-arungaing dagiti apongtayo a beterano. Idi 1988, nangidatag manen ti 16 a beterano iti maysa a kapadana a petision iti Korte Suprema. Ibagbagada ditoy a rumbeng nga aturen ti Korte, kas pagkamangan dagiti napaidaman iti hustisia, nga aturen ti immun-una a biddutna a nangkanunong ti panangibabawi ti Ehekutibo iti pannakataming ti proseso ti naturalisasion iti embahadada iti Manila. Sumiasi kano daytoy iti ibilbilin ti linteg idi 1940. Ngem kaskasdi a saan a dinengngeg ti Korte ti argumento dagiti Filipino. Iti daytoy a gundaway, narikna dagiti Filipino nga awanen ti labanda iti Korte. Napanunotda ngarud ti agkamang laengen iti Kongreso.

Nangesponsor ni US Senator Daniel Inouye, ken dua pay a diputado iti California (maysa kadagiti estado a paggapuan iti kaaduanna a bilang dagiti Filipino), iti maysa a linteg tapno maipaayan iti naturalisasion dagiti beterano a Filipino. Idi 1990, nagballigida a nangiserrek iti gakatda iti Omnibus Immigration Act a naipatungpal idi 1990. Ngem tapno maiserrek laeng daytoy, saan a nairaman ti kidkiddawan dagiti Filipino a benepisio kas iti health care, disability pension, ken burial expenses a kapada koma dagiti maaw-awat dagiti Amerikano a beterano. Kasla ngarud nagtalinaed dagiti probision ti Rescission Act a nagtaudan ti diskriminasion no mainaig iti karbengan dagiti beterano a Filipino a bayad ti serbisioda uray nagbalindan a makipagili.

Ngem nagpinget latta dagiti beterano uray kaaduanna kadakuada ti sumagpaten iti edad a 90. Maysa a grupo dagiti beterano ken sumagmanao a mangisaksakit kadakuada ti nangikadena iti bagbagida iti estatua ni Gen. Douglas MacArthur iti parke a naipanagan met laeng kenkuana. Iti kastan madlaw ti gobierno ti America ti yar-arungaingda.

Pagsayaataanna, nangipasa ti Kongreso ti Filipinas ti linteg a nangibilin iti pannakaitultuloy latta ti pension dagiti beterano a Filipino ken kameng ti pamiliada, uray addanto maipaay a benepisio wenno bayad ti serbisioda manipud iti gobierno ti America. Segun iti Philippine Veterans Affairs Office (PVAO), umaw-awat ti kada beterano wenno dagiti kameng ti pamiliada iti pension a P5,000 iti binulan.

DAKKEL TI NAINUTDA

Sakbay ngamin a napirmaan ni Obama ti kaudian a linteg, addan gakat iti Senado ken Kamara iti America a mangipaay koma iti binulan a pension manipud iti $300 (P12,534) agingga iti $600 (P25,068) iti kada beterano.

Ngem saan a nagmata daytoy gapu iti naiget a panangkontra dagiti dadduma a diputado a kas ken ni Republican Senator Richard Burr a nagkuna a kasla tulong laeng para kadagiti ganggannaet (kayatna a sawen, dagiti beterano nga adda iti Filipinas) ti dawdawaten ti gakat a benepisio manipud iti gobiernoda.

Agingga nga inabotan ti nasao a gakat ti krisis ti ekonomia iti America ken ti napasamak nga eleksion idi Nobiembre. Nagkari ni Obama idi panawen ti kampania a tamingenna dagiti kasapulan dagiti duduoganen a beterano inton makadanon iti White House. Dayta ngarud ti inaramidna, kas makita ti pinirmaanna nga American Recovery and Reinvestment Act.

Masaludsodtayo ngarud: Maikanatad kadi ti gatad para iti serbisio dagiti Filipino a beterano idi panawen ti gubat? Maiparbeng kadi daytoy iti panagan-anus ken pannakaikuskuspilda a nagur-uray iti nabayag? Wenno masao kadi a naipangabaken dagiti beterano ti inrubuatda a ranget kalpasan ti gubat?

Segun ken ni Senador Joker Arroyo, baria laeng ti $198 a milion nga impaay ti gobierno ni Obama kadagiti beterano. No kano sumarenda ti umabot iti nasurok nga innem a dekada a panagur-urayda, kasla naikkan laeng iti P7,000 iti tinawen wenno P600 iti binulan a pension dagiti beterano nga adda iti Filipinas, wenno P12,000 iti tinawen wenno P1,000 iti binulan kadagiti adda iti America, iti uneg ti 63 a tawen. Malaksid pay nga arigna 10 a porsiento lengen kadagiti 250,000 a rumbeng koma nga agawat iti benepisio ti sibibiag pay a manamnama a makaganar ti kaudian a benepisio. Nagdakkel ngarud ti nainut a gatad ti gobierno ti America gapu iti naunday a panawen a panangitungtungkuada iti panangtungpalda iti karida.

NASAYSAYAAT NGEM ‘TAY AWAN

Segun iti maysa nga opisial ti Office of US Veterans Affairs iti Washington, no tinungpal koma a dagus ti America ti karina, mapan a $3.2 a bilion, saan ket a $198 a milion laeng, ti rumbeng a maawat dagiti beterano a Filipino. Ngem no dagiti dadduma a beterano ti matungpal, kaykayatda iti tungpal biag a pension ken dagiti kameng ti pamiliada, ngem ti sangkatupakan a $9,000 nga awatenda.

Agpayso a nabayag a nagurayda, kuna met ti maysa a diputado iti Cavite, ngem saan a nasayang ti bannogda ken dagiti pamiliada ta adda met laengen maipapetpet kadakudada. “Nasaysayaat ngem ‘tay awan,” kas kuna ti Malakanyang. Ngarud, awanen ti karbengantayo a mangdillaw pay daytoy, kuna met ni Speaker Prospero Nograles.

Agpayso nga awanen ti maaramidan ti Malakanyang, agingga a kastoy ti mentalidad ti kaaduanna nga agtuturay. Ngem ti naalas ditoy isu ti panangipasaw ti Press Secretary a dakkel ti naitulong ti naudi nga ipapan ni Presidente Arroyo iti America tapno maiserrek ti napateg a probision a mangipaay iti benepisio kadagiti beterano a Filipino. Napintas kano ti nagbanagan ti pannakipatangna kadagiti opisial iti America, uray saanna a naasitgan ni Obana. Ngem no indulinna koma ti umabot iti P123 a milion a kunada a ginastosna a napan idiay America, isu pay koma nga intulongna kadagiti beterano.

Maawatantayon no apay a dagiti ladawan dagiti beterano a naala iti pumpon ni Andres Cruz ket kasta la unay ti ladingitda, saan laeng iti napasamak iti kaduada no di pay ket iti panagduduada no ti naudi a gatad a naawatda ti mangirikepen ti pakasaritaan ti pannakirangetda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Marso 2, 2009.)

PAGTRABAHUAM NGARUD ITA?

GAPU iti agdama a krisis ti ekonomia iti Amerika a nagramaram iti arigna apagkatlo ti lubong, adun dagiti kailiantayo a napukawan iti trabaho—a kaaduanna kadagitoy dagiti naikkat gapu iti panagserra dagiti dadakkel a planta, paktoria ken negosio a sumsumrekanda.

Iti listaan ti Department of Labor and Employment (DOLE), umaboten iti nasurok 23,500 a Filipino dagiti naawanan iti trabaho iti uneg ken ruar ti pagilian sipud pay kimmaro ti krisis ti sangalubongan idi Oktubre itay napan a tawan. Itoy a bilang, 19,443 dagiti adda ditoy Filipinas, kaaduanna, wenno nasurok a 12,000 kadakuada ti aggapu kadagiti sakup ti Philippine Economic Zone Authority (PEZA). Ken sabali pay ditoy ti sumurok-kumurang a 34,000 nga empleado a nupay saan a naikkat kadagiti trabahoda, nakissayan met ti orasda nga agtrabaho, ken uray dagiti sueldo ken benepisioda tapno laeng makapagtalinaedda kadagiti sumsumrekanda.

Kaaduanna ditoy dagiti adda iti sektor ti information technology ken eksport. Idinto a 5,404 nga OFW ti napagawiden manipud kadagiti pagtartrabahuanda iti sabsabali a pagilian, a kaaduanna ti naggapu kadagiti paktoria iti Taiwan.

Segun iti International Labor Organization (ILO), mabalin nga umabot iti 50 a milion ti mapukaw a trabaho iti intero a lubong iti daytoy a tawen. Iti laengen America, umaboten iti 2.6 a milion dagiti naawanan iti trabaho, kadakkelan kanon daytoy iti pakasaritaanda sipud pay idi 1945.

Agpayso a bassit ti naapektaran a Filipino a mangmangged no maidilig kadagiti sabsabali a pagilian, ngem iti kasasaad ti Filipinas nga iti kaano man, pulos a saan a makapnek ti ar-aramiden ti gobierno tapno maipaayan iti naan-anay a panggedan dagiti umad-adu nga umilina, adda rasontayo nga agamak.

Maibatay iti rekord ti National Statistics Office itay Oktubre, mapan a 6.8% ti unemployment rate iti pagilian, wenno nangatngato daytoy ngem iti 6.3% iti napalabas nga Oktubre, wenno mapan a 2.53 milion laeng iti kadagupan a 37 a milion a labor force wenno bilang dagiti mangmangged, ti awanan iti trabaho.

Dakkel ngarud a parikut ita ti gobierno ti umad-adu a Filipino a naawanan iti trabaho. Segun iti National Economic and Development Authority (NEDA), no awan ti nasamay nga addang ti gobierno tapno marisut ti parikut iti unemployment, mabalin nga umabot iti manipud 40,000 agingga iti 200,000 ti maawanan iti trabaho iti daytoy a tawen.

Malaksid iti PEZA ken sumagmamano a multinasional a kompania iti pagilian kas iti Intel ken Microsoft, apektado pay dagiti empleado kadagiti nadumaduma nga ahensia ti gobierno. Iti sumar ti Malakanyang, mapan a 10,000 a regular ken kontraktual nga empleado ti maikkat kadagiti trabahoda gapu iti panggep daytoy a mangirikep kadagiti opisina ken ahensia a saanen a kasapulan wenno awan met magudgudilanna iti sibubukel a programa ti gobierno. Paset daytoy ti panaginut iti gobierno iti tengnga iti marikriknatayo a krisis.

Daytoy ngarud ita ti parikut: Adda kadi madadaan a trabaho para kadagiti agturpos iti kolehio itoy a tawen? No kadagiti napalpalabas a tawen ket nagbassit la ngaruden ti oportunidad dagiti agturpos iti kolehio a makastrek iti trabaho, anianto laengen kadagitoy a panawen ti krisis?

No idi damo ket maysa a milion ti target ti gobierno nga inayon iti bilang dagiti adda pagsapulanna iti tinawen (mapan pay a tallo a milion no imasenda ti agsao), ita, mismo a ni NEDA Chief Ralph Recto ti nangako a kagudua milion laeng ti kabaelanda a partuaten a trabaho iti daytoy a tawen. Saan ngarud nga umanay daytoy para iti sumurok-kumurang a 900,000 nga aggapu iti kolehio, nagturpos wenno saan pay, nga agpangpanggep a sumrek iti trabaho.

Ngem no iti biang ni Benjamin Diokno, maysa nga ekonomista ken propesor iti Unibersidad iti Filipinas, amangan no umabot iti 8% ti unemployment rate, saan ket a 6.3% laeng a kas ibagbaga ti administrasion. Ken mabalin a 1.5 a milion ti manamnama nga agdudupodop manen nga agaplay kadagiti sumrekanda a trabaho. Kritikal kano ti innem a bulan iti daytoy a tawen, ta kadagitoy a panawen a narigat pay laeng nga agmata dagiti addang ti gobierno tapno masalikbayanna ti krisis.

Nupay kasta, kaaduanna kadagiti ekonomista ti mangibagbaga a saan pay met a nakaro unay ti situasiontayo no maidilig kadagiti sabsabali a pagilian. Ngem saan met a panangipasaw dayta ta narigat latta ti kasasaadtayo, kas met laeng idi.

Saan ngarud a rumbeng ti panangipaspasaw ti gobierno a saantayo unay a maapektaran wenno nalusotantayon ti krisis. Segun pay ken ni Diokno, ti krisis iti Amerika ken sabsabali pay a pagilian, uray addan dagiti remedio nga impakatda, ket agtultuloy agingga iti panagserra ti tawen, wenno mabalin nga agballasiw pay iti 2010. Saan ngarud a mabalin nga un-unaantayo ti Amerika a maysa a nabileg a pagilian ken nagdakkelan ti maipapaayna para iti ekonomiatayo. Ta agingga kano nga adda panatengda, sitatalinaed nga adda sagubanittayo.

No adda man dakkel a pangnamnamaantayo ita, isu daytoy ti ipatpatulod a doliar dagiti OFW iti pagilian. Agasem ta immabot daytoy iti $17 a bilion idi napan a tawen. Nupay kasta, saan unayen a mangnamnama ti gobierno a dumakkel pay ngem iti dayta a gatad ti sumrek a doliar iti daytoy a tawen.

Segun iti DOLE, awan ti makuna a krisis wenno nakaro a panagbaba iti bilang dagiti OFW iti laksid iti agdama a sagubanit ti ekonomia ti lubong. Nupay addan dagiti napagawid, kaaduanna pay laeng dagiti nabati iti pagob-obraanda a pagilian. Ken kaaduanna kadagitoy nga OFW iti adda kadagiti sektor a saan nga apektado iti recession, kas koma iti edukasion ken medical healthcare. Segun pay iti DOLE, agtultuloy a dakkel latta ti pagkasapulan dagiti sabsabali a pagilian kadagiti mangisursuro ken caregiver wenno nurse uray pay adda krisis iti ekonomia dagiti pagilian.

Saan ngarud nga agsarday ti gobiernotayo a mangibirbirok latta iti panggedan dagiti kailiantayo iti sabali a pagilian. No dumngegtayo iti Presidente wenno kadagiti opisial ti DOLE, nabuslon latta ti oportunidad para kadagiti Filipino nga agtrabaho iti sabali a pagilian. Ken karamanen ditoy ti panangipatpatalgedda a saan nga apektado iti krisis ti trabaho ti kaadda dagiti business process outsourcing (BPO) kas kadagiti call center. Kinapudnona, ad-adda ketdi a kasapulan dagiti nababaknang a pagilian kas iti Amerika nga ibato ditoy dagiti trabahoda ta nalaklaka ti bayad ditoy ngem iti mangsueldoda kadagiti taoda iti lugarda. Segun dagiti mangipatpataray kadagiti call center iti pagilian, arigna 4,000 a trabaho iti binulan ti ipapaayda kadagiti mayat a sumrek iti industria ti call center.

Ngem bassit laeng daytoy a pangpalag-an iti nadagsenen a sasaaden dagiti mangmangged iti Filipinas. Ta uray adda dakkel a dollar remitance manipud kadagiti OFW, wenno binilbilion ti mapaspastrek ti sektor ti BPO, simmayaat kadin ti kasasaad ti tunggal maysa a mangmangged a Filipino? ‘Sino ti nagganar kadagitoy? No simmayaat ti ekonomiatayo iti napalabas a dua a tawen sakbay ti agdama a krisis, naipaay kadi kadagiti empleado ti nabayagen a dawdawatenda a rumbeng a mainayon iti sueldoda. Kas kadawyan a mapaspasamak, mas a dagiti negosiante wenno kompania ti kanayon a pabpaboran ti gobiernotayo. Makita la unay ditoy ti dagus a panangipaay ti gobiero kadakuada iti tax break wenno panangkissay no di man panangitantan iti panagbayadda iti buis tapno laeng makaabrotda iti negosioda, iti kasta adda pagbayadda kadagiti empleadoda. Ngem no dagiti mangmangged ti agkiddaw, agintutuleng laeng dagiti agtuturay.

Ita, kidkiddawen ti Malakanyang ti Kongreso a mangiruar iti P330 bilion nga stimulus fund tapno adda pangsarapa ti administrasion iti agdama a krisis nga aggapu iti ruar ti pagilian. Segun ken ni Recto, aggapu ti dadduma a gatad iti P1.415 a trilion a badyet ti gobierno iti daytoy a tawen, idinto nga aggapu ti dadduma iti mapagkaysanto a pundo nga aggapu iti publiko ken pribado a kompania a mangipapaay iti kapital kadagiti proyekto ti gobierno, ken aggapu ti dadduma iti investment ti Social Security System ken ti Government Service Insurance System.

Ngem uray iti daytoy nga addang ti gobierno, adu ti saan nga agtalek. Asidegen ti eleksion, kunada, ket amangan no maipada daytoy iti napasamak iti fertilizer fund ken iti road user’s tax idi 2004 a napan laeng iti bolsa dagiti politiko idi panawen ti eleksion. Usarenda laeng ti krisis iti ekonomia tapno adda maiggamanda manen a dakkel a pundo.

Saan nga agtalek uray ti mismo nga International Monetary Fund (IMF) iti kabaelan ti gobiernotayo a mangimaton kadagiti maiggamanna a pundo, kas iti padasdan kadatayo iti napalpalabas. Ta segun kadagiti opisial iti IMF, agkurangtayo kadagiti matalek a tao wenno ahensia a sipupudno a mangipaay iti naan-anay a serbisio kadagiti umili. Ken iramanmo pay dita ti nakaal-alasen a panagkita kadatayo dagiti opisial ti World Bank, a nagkuna a nagpuniponanen iti kurapsion dagiti proyekto ti gobierno a nangipautanganda iti dakkel a pundo, ta uray dagiti dadakkel nga opisial ti gobierno ket kumitkittab met iti dakkel a kickback babaen ti pannakikumplotda kadagiti pribado a kontratista.

No napudno met laeng ti gobierno a mangtulong kadagiti mangmangged wenno mangipaay iti ad-adu pay a gundaway dagiti Filipino a mangged iti bukodda pagilian, saan laeng koma a ti kasla pangtakup iti abut ti panangrisutna iti parikut. Umuna, kas iti kanayonen nga ibagbaga dagiti adun a sektor iti pagilian, pungtilen koman a mamimpinsan ti gobierno dagiti dadakkel a kurapsion iti paraanganna.

Ammo daytoy dagiti situtugaw nga opisial, a gapu iti kurapsion iti gobierno, adu dagiti kompania manipud iti sabsabali a pagilian ti mabutengen nga agpuonan ditoy, wenno no adda man sumrek, nagdakkel ti kittaben a kickback wenno komision dagiti opisial manipud kadakuada; pagayanganna, ngumina ti proyekto wenno industria, ket tapno makaabrot dagitoy nga agpupuonan, bassit laengen ti pangpasueldoda kadagiti Filipino nga empleadoda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Pebrero 23, 2009.)

ANIA, ISUDA KANO TI OBAMA TI FILIPINAS?

OBAMANIA.

Dayta ti awagda ti panagramaram ti kinalatak ti kabarbaro a Presidente ti Estados Unidos, ni Barack Hussein Obama. Nalatak saan laeng iti bukodna a pagilian no di pay ket iti adu a paset ti lubong, kas iti Kenya a naggapuan ni tatangna, ken iti Indonesia a nagnaedanna iti uppat a tawen idi ubing pay daytoy, agingga kadagiti kadekketda a pagilian iti Middle East ken Europa.

Ket agpaudi kadi met ni Angkuan ditoy? Manipud kadagiti estambay iti Tondo, agingga kadagiti negosiante iti Makati ken kadagiti adda iti kabambantayan, pagtutungtonganda ni Presidente Obama. Ultimo agbutbuteg nga ubing, ammona ti nagan ken ladawan daytoy kaunaan a nangisit a presidente iti Amerika.

Ken, wen, pati kano dagiti uken ket naipanaganda kanon kenkuana.

Natural a kayat met dagiti politiko ditoy ti maaringan iti kinalatak ni Obama. Itantandudo dagiti agpangpanggep nga kandidato wenno dagiti pannakangiwatda, nga isu wenno ni kastoy a tao ket isu ti makuna nga “Obama ti Filipinas.”

Idi impalgak ni Makati Mayor Jejomar Binay ti panggepna nga agkandidato a presidente inton 2010, binuniaganna ti bagina a kas “Obama ti Filipinas.” Ania ti rason? Agpadakami a nangisit, kuna ni Binay. Nabukel ngarud ti balikas a “Jojobama” a kas pagkakatawaan a pangkampania a balikas para kenkuana.

KARISMA KEN POPULARIDAD

Saan met a nagpaudi ni dati a Presidente Erap Estrada, ta agpangpanggep manen daytoy a mangsukdal iti posision a nakaikkatanna gapu iti isyu ti kurapsion idi 2001. Siak ti pudno nga Obama ti Filipinas, kunana. Umuna agpadada kano a karismatiko ken nadekket iti masa. Ken maikadua, agpadada a mangipapaay iti inspirasion kadagiti umili tapno magun-odda ti nabayagen nga ar-arapaapenda a panagbalbaliw. Dayta met ngarud dagiti pangkatkatawaan dagiti dadduma iti dati a presidente, ta ti pudno ketdi, awan met nagudilanna para iti panagbalbaliw ti pagilian idi isu ti nakatugaw.

No kinalatak ken karisma ti pagibasaran tapno magun-od ti titulo a “Pinoy nga Obama,” aduda met ketdi dita. Ngem dua ditoy ti makaun-unan iti karera iti popularidad, da Bise Presidente Noli de Castro ken ti nadekket a karibalna a ni Senador Loren Legarda (uray babai daytoy, kunada, ngem atiwna met dagiti lallaki a politiko nga agbaliwbaliw ti partido no saan a mapagustuan).

“Agpadakami a nangrugi iti nanumo a kasasaad ti biag,” dayta met ti kayat nga ipaawat kadatayo ni Senador Manny Villar tapno awidenna ti nabanglo a nagan ni Obama iti nakasapsapa man panagkamkampaniana. Wen ta nangrugi daytoy a kas nanumo a negosiante iti bassit a puesto ti pamiliana idiay Tondo, agingga a nagbalin a numero uno a negosiante iti pagilian ken akinkukua kadagiti dadakkel a subdibision agingga a nagballigi iti politika uray saan a naggapu iti kaaman dagiti politiko. Kas ken ni Obama a saan met nga isu ti nasayaat ti panagbiag ti pamiliana no idilig iti pagbatayan dagiti Amerikano iti nanam-ay a biag, ngem nagbalin daytoy a nasiglat nga abogado, ken nagballigi met iti politika iti laksid ti kinabagitona.

Adda met dagiti personalidad nga uray dida ibagbaga, kayatda ken dagiti suporterda nga itag-ay ti bagbagida a kas pudpudno nga Obama ti Filipinas. No kinaubing ken idealismo ti pagpapatangan, ni Senador Chiz Escudero daytan, kunada. Agtawen laeng ni Escudero iti 39 (47 ni Obama), ken no bilang ta mapalubosan nga agtaray iti laksid ti kinaubingna, iggem met ni Escudero ti idealismo ken arapaap dagiti agtutubo a panagbalbaliw para iti pagiliantayo. Ken maysa, agpada nga abogado ken nasiglat nga agsao iti publiko da Obama ken Escudero.

KINAUBING KEN INTEGRIDAD

Wenno mabalin met a ni Senador Mar Roxas, ta ubing pay met iti edadna a 51, ken nalatak met daytoy ta nag-topnotcher iti eleksion dagiti senador idi 2004. Nakatulong ti naggapuanna a kaamaan (apongna a lakay daydi Presidente Manuel Roxas) ken adda nobiana a celebrity. Malaksid pay a nadalus met ti nagan ni Roxas no maidilig iti kaaduanna kadagiti kabaddungalanna a politiko.

Ket no integridad met laeng ti kapatgan, sumrek ditoy ti kualipikasion ni Chief Justice Reynato Puno nga uy-uyotanda ita a tumapog met iti politika. Agpadada ken ni Obama nga abogado ken nangimaton kadagiti publikasion dagiti kolehio a naggapuanda, ti Harvard Law Review ken ni Obama idinto a ti Philippine Collegian iti Unibersidad ti Filipinas met ken ni Puno. Ngem uray adda dagiti signature campaign nga iturturong ita dagiti suporterna, awan kano met ti interes ti Chief Justice a sumrek iti politika.

Ni Chairman Bayani Fernando iti Metro Manila Development Authority, ti maysa kadagiti mapekpekkel ti partidona a Lakas-NUCD nga standard bearer inton 2010. Ngem adayo daytoy no maidilig iti kalidad ni Obama a kas politiko, ta malaksid ta saan a nangisit daytoy, agkurang ni Fernando iti karisma uray kanayonenna nga iwaras ti naisem a ladawanna iti EDSA, wenno uray mamin-ano pay a mangabak kadagiti reality show iti telebision. Adda laeng ti naganna iti kutit kadagiti surbey dagiti mabalin nga agpresidente.

Kapada met ni Fernando a saan a popular ni Mayor Sonny Belmonte iti Quezon City, maysa pay a natibong ti naganna nga agbalin nga standard bearer ti Lakas NUCD, kas makita kadagiti naudi a surbey. Ngem kadagiti naudi nga aldaw, limtaw ti nagan ni Senador Bong Revillia a maysa pay kadagiti mapagpilpilian. Kasla naibennat ti isemna ken lalo a simmingkit pay ti naubing ken nalatak a senador ti posibilidad nga agtaeng iti Malakanyang inton 2010, ngem pilawenda ti kaawan maikarkarina a baro a gobierno, ta uray iti posisionna a kas senador, awan met ania a nagapuananna, wenno uray idi nagbalin a gobernador daytoy iti Cavite ken chairman iti maysa nga ahensia iti gobierno.

MANAGTUTULAD

Da Senador Panfilo Lacson ken Brother Eddie Villanueva iti Jesus Is Lord dagiti mangiparparipip met iti panggepda manen nga agkandidato. Ngem no anagentayo ti garaw ti politika iti agdama, ngilawen laeng ti kandidaturada ta awanen ti interes dagiti umili kadakuada. Umuna, iti biang ni Senador Lacson, dakkel a mangpadagsen kenkuana ti pammabasol nga isu ti nakaigapuan ti pannakaabak daydi Fernando Poe Jr. idi 2004. Gapu ngamin iti panagpilit ni Lacson idi nga agkandidato a presidente, nabingay ti butos ti Oposision. No iti biang ni Brother Edde, saan a magustuan dagiti umili ti maysa a tao ti simbaan a mangrienda iti turay, kas makita iti kinabassit ti butosna iti eleksion idi 2004 met laeng.

Ngem saan a gapu ta addan napartuat ti Amerika a nasiglat ken pangnamnamaan a lider, kasapulantayo metten ti agbirok ditoy iti kas kenkuana. Ngem saantayo a mapabasol ti bagbagitayo no paset laeng daytoy ti kinalalaingtayo nga agtutulad kadagiti gagayyemtayo a Puraw, no diman ken ket kasla agbibisintayo a maaddaan iti naisangsangayan met a presidente a kas ken ni Obama.

Ken no ditay man matengngel ti bagitayo nga umapal, gapu laeng daytoy iti kaawanen ti namnama ken gaway dagiti Filipino wenno iti panagriknada ket tinallikudanen ida ti gobierno iti nabayagen a panawen. Kunada, no ti maysa nga ordinario nga umili ket kayatna a palapalen iti sapatos ti Presidente, saan a gapu ta dina magustuan ti ar-aramiden ti nasao a lider no di pay ket nauman daytoy ti sibubukel a sistema ti gobierno.

Namnama, panagbalbaliw ken pammati para iti pagimbagan ti tunggal Americano ti itaktakderan ita ni Obama a pangiturongan iti takemna, idinto a ditoy Filipinas, sitatalinaed laeng nga islogan a pangkampania dagitoy a balikas. Wen, ta kalpasan a mangabak dagiti politiko iti eleksion, alun-onen met laeng ida ti narugit a sistema.

Kitaem laengen dagiti kaaduanna a politiko ita—dagiti adda iti puesto ken dagiti adda ambisionna—kaaduanna kadakuada ti modelo ti kurapsion, sinasaur nga aramid, kinakapuy, ken kinamanagpudpudot iti ulo. Ken adu pay kadakuada ti modelo met dagiti anunsio ti sabon, arak ken pagpapudaw a produkto. Ti laeng agpospostura para iti sumaruno nga eleksion ti ar-aramidenda. Adayo la unay ti kalidad ni Obama.

TI KASAPULAN DAGITI UMILI

Iti agdama a ladawan ti politikatayo a nagpupuniponan dagiti trapo ken iturturayan ti personalidad, saan ket a dagiti prinsipio ti partido, adayo a maadaantayo iti maysa nga Obama.
Agpayso a kasapulantayo iti maysa a lider a kas iti presidente ti America a mangalaw kadatayo, ta napalalo la ngarud ti ilemtayo kadagiti nababaknang a pagilian, ken ti panangkopkopiatayo kadagiti gapuanan dagiti Amerikano, ngem awan met ti magudgudilantayo tapno mayasideg man laeng, no di man maipada, iti bileg dagiti Amerikano ken ti panangipategda iti demokrasia, kadagiti karbengan dagiti umili, ken iti kinabaknangda.

Ti pudpudno a ladawan ni Obama ket saan laeng ti kinangisitna wenno ti naggapuanna a puli, ti kinaubingna, ken ti narubrob nga idealismona, no di ket ti agdama a panagkasapulan dagiti Amerikano iti maysa a tao a mangalaw kadakuada iti agdama a kasasaadda iti ekonomia ken mangtun-oy latta ti agnanayon nga addangda para iti panagkaykaysa dagiti amin a puli, ken tapno maisardengen ti gubat kontra iti terorismo iti wagas nga adayo iti nakakarkarit a postura ti napalabas a presidenteda.

Maanagtayo koma a ni Obama ket lider dagiti Amerikano a mangibagbagi iti interes ken pagimbagan dagiti umilina, ken mangrisut kadagiti parikutda iti wagas a dagiti laeng Amerikano ti makaaramid. No marikna ti kaaduanna ita nga Amerikano nga ibagbagian ida ti nasayaat a kinatao ni Obama, mariknatayo kadi met ti kastoy iti asino man a politikotayo?

Mas a kasapulantayo ita ti pudpudno a Filipino a lider a mangibagi iti interes ken pagimbagan ti tunggal umili, ken mangrisut kadagiti parikuttayo iti wagas a datayo laeng met a Filipino ti makaaramid. No kasta ngarud, apay a kasapulantayo pay laeng ti maysa nga Obama wenno nakopia a bersion daytoy tapno agbalbaliw met ti pagiliantayo? Ania ti inar-aramid dagitoy a politiko idi awan pay iti kas ken ni Obama a tangtangaden ken tultuladenda ita?

DAGITI PUDNO NGA “OBAMA”

Daytoy ngarud koma ti pagadalan dagiti agpangpanggep nga agbalin nga Obama ti Filipinas. Saan laeng koma a ti panangsukatda ken ni Gloria Macapagal Arroyo ti kangrunaan a panggepda, no di ket tungpalenda koma ti kanayon nga ibagbaga ti Simbaan Katoliko a kalidad ti sumaruno a liderato: maysa nga administrasion ng agsadag iti moralidad ken demokrasia, ken mangsalaknib kadagiti kangrunaan a karbengan ken wayawaytayo a kas umili. Saantayo koma a mapnek lattan nga agpili iti isu met laeng a rupa, wenno iti dakes unay, ti kasla mangpili iti kabassitan ti rinukerna iti sangalabba a rinuker a bunga ti kaimito.

Ngem no adda man pudno nga Obama iti pagilian, isu dagitay babassit wenno agdadamo a politiko nga aggapu kadagiti probinsia, kas kada Mayor Jesse Robredo iti Naga City, Gov. Grace Padaca iti Isabela, ken Gov. Eddie Panlilio iti Pampanga. Wen, ta nangabak dagitoy iti laksid ti kinabaknang, kinapopular wenno ti naggapuan a kaaman dagiti nakabalubalda. Nangabakda gapu iti napasnek a panagkasapulan dagiti umili para iti panagbalbaliw iti gimongda. Paaduentayo koma ngarud iti kas kadakuada.

Sapay ngarud koma ta makitatayo met laengen ti maysa a pudpudno a lider a Filipino para iti sibubukel a pagilian a manginspirar dagiti umili a tumulong nga agtrabaho para iti nabayagen nga arapaaptayo a panagdur-as ken pannakarisut ti dakkel a parikuttayo iti kinakurapay ken iti kurapsion iti gobierno.

Sapay koma ta dagiti makunkuna a naulimek a mayoria nga addaan iti nadalus a konsensia ket situturedto a mangitag-ay inton eleksion iti asino man a lider a nadalus ti naganna, adda integridadna, natured a mangisakit kadatayo, ken mapagtalkan a mangiggem iti kaban ti gobiernotayo. Saan a napateg no ubing man wenno lakay, nangisit man wenno napudaw, bagito wenno adun ti padasna iti politika.

Liklikantayo koma dagiti mangusar iti nagan ni Obama tapno manglimlimo laeng.
Ken wen met nga agpayso, no naipanaganen ni Obama kadagiti uken, apay pay la ambisionan dagiti politikotayo nga usaren ti nagan ni Obama tapno bumangloda laeng? Gapu kadi ta uray isuda, ukenda pay laeng?

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Pebrero 16, 2009.)

KASAPULANTAYON TI PLANTA A NUKLEAR?

NAPINGET ita ti administrasion iti panggepna a mangbiag manen Bataan Nuclear Power Plant (BNPP). Isu nga ita la ket ngarud, maipalagip dagiti nalaad a ladawan iti pannakabangon ti nasao a planta. Kabuyog met dayta ti pannakanalukag ti adu a sektor tapno tubngarenda dayta a panggep ken ti panagkunada a dida kayat nga adda planta a nuklear nga agandar iti sakuptayo.

Kasapulan kadi, aya, unay ti maysa a planta a nuklear nga agpartuat iti kasapulantayo nga elektrisidad? Pudno kadi a mapasamak ti manamnama a krisis iti enerhia kadagiti sumarsaruno a tawen? Pudno kadi a napeggad ti planta kadagiti agindeg iti Bataan? Asino kadi dagiti pudno nga agganar kadagiti mapirmaan a kontrata a mangiturong iti pannakaisayangkat ti rehabilitasion wenno pannakatarimaan ti planta?

Manglagiptayo iti apagbiit.

Gapu iti nakaro a krisis iti lana idi 1973, imbilin ni Presidente Ferdinand Marcos ti pannakabangon ti maysa a nuklear a planta nga agpartuat iti enerhia a kasapulantayo tapno maliklikan ti pagilian ti napalalo a panagsadag wenno panagnamnamatayo iti lana manipud iti Middle East. Idi ken agingga ita, dagiti produkto iti lana nga ang-angkatentayo kadagiti sabsabali a pagilian ti mangpapaandar iti kaaduanna a makina nga agparpartuat iti korientetayo.

$2.3 BILLION TI BALORNA

Narugian a nabangon ti BNPP iti Morong, Bataan idi 1976. Panggep daytoy ti mangipaay iti 630 a megawatts a koriente. Mapan a $600 milion ti balor ti proyekto idi. Ti Westinghouse ken ti Burns and Roe, nga agpada a kompania idiay Amerika, ti nangimaton itoy.

Ngem idi napasamak ti maysa nga aksidente iti planta a nuklear iti Three Mile Island iti Estados Unidos idi 1979, napabutngan ti gobierno ket naibilin ngarud ti panangadalda a nasayaat ti pannakaipasdek ti planta. Ditoy a naduktalanda nga umabot iti 4,000 ti depekto ti planta. Kapilitan a naisardeng iti apagapaman ti proyekto tapno mataming dagiti parikut.

Idi maileppas ti proyekto idi 1984, nagbalinen a $2.3 bilion ti dagup ti nagastos iti proyekto. Ngem idi 1986, kasaruno ti pannakapatakias ni Marcos iti Malakanyang, a napasamak met ti aksidente iti maysa a planta a nuklear idiay Chernobyl, Russa a nakaapekto iti salun-at dagiti residente ken adu nga ayup sadiay gapu iti makasabidong nga epekto ti radiation a simngaw kadagiti nadadael a reactor.

Saan ngarud a pinanggep pay ni Presidente Cory Aquino a pagandaren ti BNPP. Babaen ti grupo dagiti ekperto a nanginspeksion iti planta, napaneknekanda a napeggad no ituloyda nga aramaten daytoy ta malaksid nga adu ti depektona, nagsadag pay daytoy iti makunkukna a geological fault line wenno iti dalan ti ginggined, Saan laeng dayta, kunada nga adda pay ti planta iti paraangan ti maysa a matmaturog a bulkan.

Ngem ti kadaksan ditoy, naduktalan ti administrasion ni Cory ti kasaknap ti kurapsion iti pannakaisayangkat ti proyekto. Segun iti report, umabot iti $80 milion ti napan laeng kadagiti bolsa dagiti opisial ti gobierno a maseknan ditoy. Ken ti rigatna pay, awanen ti maaramidan pay ti simmukat nga administrasion no di ti mangbayad iti inutang ni Marcos a pinangpundona iti proyekto. Daytoy ti kadakkelan a paset ti utangtayo iti ruar ti pagilian nga inkarkaramutantayo a binayadan iti uneg ti tallo a dekada.

NABAYADANEN TI UTANGTAYO

Dua pay nga administrasion ti simmukat, sakbay ti agdama, ngem nagtalinaed dagiti rason tapno maipaigid wenno di makutkuti ti BNPP. Pinanggep ti gobierno ni Ramos a pagbalinen ti planta a kas power station nga agaramat iti lana, coal wenno gas tapno mapartuat ti nayon a koriente a kasapulantayo. Ngem dakkel unay ti magastor isi pannakabaliw ti planta.

Idi laeng Abril 2007 a nabayadan ti pagilian ti utangna iti pannakabangon ti planta. Agdagup iti P120 bilion ti binayadantayo ti a ni maysa a bombilia awan ti nasindianna. Agasem no napan koma ti gatad iti sabali a proyekto a pagimbagan ti sapasap.

Ngem apay ngarud a kayatda pay laeng a biagen ti planta? Segun ken ni Energy Secretary Angelo Reyes, kasapulan ti alternatibo a pagtaudan ti enerhia, kas orihinal a nakaisangratan ti BNPP, tapno agtultuloy ti suplay ti koriente a kasapulantayo.

Gapu iti idadakkel ti populasion ken panagadu ti industria iti pagilian, mapan a lima a porsiento ti ad-aduan ti kasapulantayo a koriente iti tinawen. Iti agdama, agdagup iti 15,000 megawatts ti kapasidad dagiti planta iti koriente iti pagilian, (aggapu iti Luzon ken iti Mindanao; nga awan iti Visayas). Ket iti uneg ti dua a tawen, segun ken ni Sek. Reyes, amangan no saanen a kabaelan dagitoy a planta a suplayan ti panagdakkel ti kasapulan a koriente. Kasapulan ngarud nga iti uneg ti 20 a tawen, masalikbayan ti gobierno ti mapagbutbutngan a panagkirang ti koriente (iti sumarda mangrugi daytoy iti 2011) nga ad-adda laeng a mangirarem kadatayo iti rigat. No maaramat ti nuklear a paggapuan ti enerhia, saan laeng a manayonan ti suplay ti koriente, mabalin nga ibabana pay ti presio daytoy.

Addan dua a gakat a matamtaming ita iti Kongreso mainaig iti pannakaaramat ti planta a nuklear para iti kasapulantayo nga enerhia. Daytoy ti Senate Bill No. 2665 nga indatag ni Sen. Miriam Defensor-Santiago itay napan a tawen ken ti House Bill 4631 nga inrubuat met ni Rep. Mark Cojuangco. Agpada a panggep dagiti gakat ti pannakapagandaren ti BNPP tapno manayonan ti suplay ti koriente ken masalibayan ti krisis ti enerhia. Iti biang ti HB 4631, nakalusoten daytoy iti komite ti enerhia nga idauluan ni Rep. Mikey Arroyo.

REHABILITASION TI KASAPULAN

Segun ken ni Senador Santiago, kasapulan a sublian ti gobierno ti immuna a panggepna a mangaramat iti nuklear gapu iti agtultuloy a panagngina ti presio ti agdama a pagtaudan ti koriente ken ti di mapangnamnamaan a suplay ti koriente manipud kadagiti dadduma pay nga alternatibo a pagtaudan ti enerhia kas iti wind, geothermal, solar energy, ken biofuel energy.

Iti sumar ti gobierno, dua a tawen nga adalenda ti aramidenda para iti nabayagen a naturog a planta, ken lima a tawen met para iti naan-anay a rehabilitasion daytoy. Naparpartak, nalaklaka ken nadardaras kano iti kastoy ngem ti agaramidda iti baro a planta a nuklear a mabalin nga umabot agingga iti 15 a tawen.

Idi laeng Disiembre itay napan a tawen, addan maysa a memorandum of understanding a napirmaan iti nagbaetan ti National Power Corp. ken ti Korea Electric Power Corp., tapno mapalubosan ti kompania manipud iti South Korea a mangisayangkat kadagiti panagadal para iti posible a rehabilitasion ken pannakaaramat a dagus ti BNPP. Kasaruno daytoy ti immun-una nga inspeksion nga inaramid ti International Atomic Energy Agency (IAEA) iti planta, babaen ti imbitasion ti gobierno, sumagmamanon a bulan iti napalabas. Segun iti IAEA, kasapulan ti lima a tawen ken $800 milion a pundo para iti rehabilitasion ti BNPP.

Ngem adu ti di maallukoy iti ibagbaga ti gobierno a pagsayaatan ti planta, wenno ad-adda a patienda nga adda sabali a panggep dagiti opisial iti panangipilitda a maluktan ti planta.

Kangrunaan a mangkonkontra iti pannakalukat ti planta dagiti organisasion para iti pannakataripato ti nakaparsuaan, kas iti Greenpeace ken Kalikasan People’s Network for the Environment. Napasnek met ti Simbaan Katolika, babaen ti CBCP Episcopal Commission on Social Action-Justice and Peace, a mangkonkontra iti daytoy. Segun kadagitoy a grupo, ad-adda laeng nga agpeggad ti masakbayan ti pagiliantayo ti kayat a maaramid ti administrasion. Saan laeng gapu iti dakes nga epekto ti planta a nuklear iti nakaparsuaan no di pay ket ti mabalin a pannakaulit dagiti dakes nga aramid iti napalabas, nangruna iti isyu ti kurapsion.

MATMATUROG A BULKAN

Mismo a dagiti mararaem a sientipiko ken eksperto iti geology ti agkuna a delikado ti nakabangonan ti BNPP. Segun ken ni Dr. Kelvin Rodolfo, maysa a geologist, adda ti planta iti asideg ti maysa a matmaturog a bulkan a mangsakup iti arigna kagudua ti sibubukel a peninsula ti Bataan.

Malaksid iti daytoy, napeggad pay dagiti mabalin nga ipugso ti planta, kas koma iti angin ken likido a basura manipud kadagiti makasabidong wenno radioactive a kemikal; ngarud, saan a pudno ti ibagbaga dagiti mangkankanunong iti HB 4631 a makatulong iti pannakarisut ti parikut iti climate change ti lubong ti maysa a planta a nuklear. Segun iti Philippine Climate Watch Alliance, malaksid a non-renewable ti uranium ore a mausar iti planta, makaipugso latta met daytoy iti adu a carbon babaen met laeng dagiti pangaron dagiti makina a maproseso iti uranium ken tapno mapaandar ti planta.

Ken ti nakaam-amak ditoy, kinada nga agbalin a batombalani ti planta kadagiti terorista nga agpangpanggep a mangdadael iti adu a biag tapno mapadso ti agdama a gobiernotayo. Ti saludsodda: adda kadi naan-anay a puersa ti gobierno tapno masalakniban ti planta?

Kinapudnona, mismo a ti IAEA ti nangipalagip iti gobiernotayo nga un-unaenna koma dagiti agtuturay ti pannakasalaknib dagiti umili iti peggad ti nuklear ngem ti komersial a pakaisangratan ti planta.

Segun pay iti Greenpeace, imbes nga intonaran ti gobierno ti napeggad ken nangina a rehabilitasion ti planta, iturongda koma ti imatangda kadagiti posible addang tapno ad-adda pay nga umadu ti produksion iti enerhia manipud kadagiti alternatibo a pagtaudan daytoy, ta saan laeng a nalaka, awan ti peggad ti pannakausarna, ken nabuslon ti pangalaan kadagitoy iti pagiliantayo. No addan dagitoy nga agtultuloy a pagtaudan ti nayon nga enerhia a kasapulantayo, apay pay laeng nga agaramatda iti nuklear?

Ken kayat nga ipalagip ti Simbaan a no ituloyda a biagen ti planta a nagpupuniponan ti kurapsion idi panawen ni Marcos, ipakitana laeng ti agtultuloy a kultura ti gobierno a nalaka a makaliplipatda kadagit naalas nga aramid dagiti opisial ti gobierno.

Adu ngarud ti mamati a binilbilion a kuarta ti pagpapatangan ditoy isu a kasta la unayen ti regget ti administrasion a mangpalukat ti BNPP. Dakkel dayta a gatad a mabalin a maaramat iti eleksion. Ta iti maysa a multibilion a proyekto a kas iti manamnama a pannakalukat ti BNPP, dakkel met ti maipapetpet kadakuada a komision wenno porsiento manipud kadagiti koporasion a sumrek iti kontrata iti gobierno wenno dagiti internasional a grupo nga agpapautang tapno makateggedda iti dakkel nga interes.

PANGUARTAANDA LAENG?

Iti padastayon iti agdama a gobierno, gapu met laeng iti pannakairamanna kadagiti dadakkel nga isyu ti kurapsion, saanen a mapagduduaan a kastoy ti mapasamak. Mabalin ngamin nga agiinnunan a sumrek iti proyekto dagiti korporasion, a kaaduanna babaen ti nalimed a transaksion kadagiti opisial ti gobierno.

Pagsayaatanna, saan nga umanamong ti kaaduanna a senador iti kasla panagkarkarintar ti administrasion a mangituloy iti panggepna a mangbiag iti BNPP. Maysa ditoy ni Senador Pia Cayetano a nangibilin payen iti Department of Energy nga iruarna iti publiko dagiti balabala iti pannakalukat ti BNPP; iti kasta maamiris a nasayaat ken mataming dagiti pakaseknan dagiti umili iti maysa a forum.

Segun iti senador, nupay adda met dagiti pagilian a nalaka a mangarakup iti potensial ti enerhia nga agtaud iti nuklear, adda met dagiti nangisardengen kadagitoy. Iti biang ngarud ti Filipinas, rumbeng a kitaen a nasayaat ti gobierno no mayannatup met laeng ti panagkasapulantayo iti nayon nga enerhia iti napateg a pagrebbenganda a mangtaming ti karadkad dagiti umili.

Sayang laeng no maulit ti pannakaipakni ti planta, kalpasan a gastuan ti gobierno iti dakkel, gapu iti saan manen a naurnos a pannakaipakat ti proyekto. Idinto nga agargarakgakto manen dagiti napuruakan iti grasia.

Kunada: ti panagduadua, kasinsin laeng ti panagannad. Ket agpapanunot koma nga umuna dagiti opisialtayo sakbay a tumapuakda. Ta narigaten no matakuatantayo a naikaranukontayo gayamen ngem awan metten ti agdan a paguliantayo.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Pebrero 9, 2009.)