PAGTRABAHUAM NGARUD ITA?

GAPU iti agdama a krisis ti ekonomia iti Amerika a nagramaram iti arigna apagkatlo ti lubong, adun dagiti kailiantayo a napukawan iti trabaho—a kaaduanna kadagitoy dagiti naikkat gapu iti panagserra dagiti dadakkel a planta, paktoria ken negosio a sumsumrekanda.

Iti listaan ti Department of Labor and Employment (DOLE), umaboten iti nasurok 23,500 a Filipino dagiti naawanan iti trabaho iti uneg ken ruar ti pagilian sipud pay kimmaro ti krisis ti sangalubongan idi Oktubre itay napan a tawan. Itoy a bilang, 19,443 dagiti adda ditoy Filipinas, kaaduanna, wenno nasurok a 12,000 kadakuada ti aggapu kadagiti sakup ti Philippine Economic Zone Authority (PEZA). Ken sabali pay ditoy ti sumurok-kumurang a 34,000 nga empleado a nupay saan a naikkat kadagiti trabahoda, nakissayan met ti orasda nga agtrabaho, ken uray dagiti sueldo ken benepisioda tapno laeng makapagtalinaedda kadagiti sumsumrekanda.

Kaaduanna ditoy dagiti adda iti sektor ti information technology ken eksport. Idinto a 5,404 nga OFW ti napagawiden manipud kadagiti pagtartrabahuanda iti sabsabali a pagilian, a kaaduanna ti naggapu kadagiti paktoria iti Taiwan.

Segun iti International Labor Organization (ILO), mabalin nga umabot iti 50 a milion ti mapukaw a trabaho iti intero a lubong iti daytoy a tawen. Iti laengen America, umaboten iti 2.6 a milion dagiti naawanan iti trabaho, kadakkelan kanon daytoy iti pakasaritaanda sipud pay idi 1945.

Agpayso a bassit ti naapektaran a Filipino a mangmangged no maidilig kadagiti sabsabali a pagilian, ngem iti kasasaad ti Filipinas nga iti kaano man, pulos a saan a makapnek ti ar-aramiden ti gobierno tapno maipaayan iti naan-anay a panggedan dagiti umad-adu nga umilina, adda rasontayo nga agamak.

Maibatay iti rekord ti National Statistics Office itay Oktubre, mapan a 6.8% ti unemployment rate iti pagilian, wenno nangatngato daytoy ngem iti 6.3% iti napalabas nga Oktubre, wenno mapan a 2.53 milion laeng iti kadagupan a 37 a milion a labor force wenno bilang dagiti mangmangged, ti awanan iti trabaho.

Dakkel ngarud a parikut ita ti gobierno ti umad-adu a Filipino a naawanan iti trabaho. Segun iti National Economic and Development Authority (NEDA), no awan ti nasamay nga addang ti gobierno tapno marisut ti parikut iti unemployment, mabalin nga umabot iti manipud 40,000 agingga iti 200,000 ti maawanan iti trabaho iti daytoy a tawen.

Malaksid iti PEZA ken sumagmamano a multinasional a kompania iti pagilian kas iti Intel ken Microsoft, apektado pay dagiti empleado kadagiti nadumaduma nga ahensia ti gobierno. Iti sumar ti Malakanyang, mapan a 10,000 a regular ken kontraktual nga empleado ti maikkat kadagiti trabahoda gapu iti panggep daytoy a mangirikep kadagiti opisina ken ahensia a saanen a kasapulan wenno awan met magudgudilanna iti sibubukel a programa ti gobierno. Paset daytoy ti panaginut iti gobierno iti tengnga iti marikriknatayo a krisis.

Daytoy ngarud ita ti parikut: Adda kadi madadaan a trabaho para kadagiti agturpos iti kolehio itoy a tawen? No kadagiti napalpalabas a tawen ket nagbassit la ngaruden ti oportunidad dagiti agturpos iti kolehio a makastrek iti trabaho, anianto laengen kadagitoy a panawen ti krisis?

No idi damo ket maysa a milion ti target ti gobierno nga inayon iti bilang dagiti adda pagsapulanna iti tinawen (mapan pay a tallo a milion no imasenda ti agsao), ita, mismo a ni NEDA Chief Ralph Recto ti nangako a kagudua milion laeng ti kabaelanda a partuaten a trabaho iti daytoy a tawen. Saan ngarud nga umanay daytoy para iti sumurok-kumurang a 900,000 nga aggapu iti kolehio, nagturpos wenno saan pay, nga agpangpanggep a sumrek iti trabaho.

Ngem no iti biang ni Benjamin Diokno, maysa nga ekonomista ken propesor iti Unibersidad iti Filipinas, amangan no umabot iti 8% ti unemployment rate, saan ket a 6.3% laeng a kas ibagbaga ti administrasion. Ken mabalin a 1.5 a milion ti manamnama nga agdudupodop manen nga agaplay kadagiti sumrekanda a trabaho. Kritikal kano ti innem a bulan iti daytoy a tawen, ta kadagitoy a panawen a narigat pay laeng nga agmata dagiti addang ti gobierno tapno masalikbayanna ti krisis.

Nupay kasta, kaaduanna kadagiti ekonomista ti mangibagbaga a saan pay met a nakaro unay ti situasiontayo no maidilig kadagiti sabsabali a pagilian. Ngem saan met a panangipasaw dayta ta narigat latta ti kasasaadtayo, kas met laeng idi.

Saan ngarud a rumbeng ti panangipaspasaw ti gobierno a saantayo unay a maapektaran wenno nalusotantayon ti krisis. Segun pay ken ni Diokno, ti krisis iti Amerika ken sabsabali pay a pagilian, uray addan dagiti remedio nga impakatda, ket agtultuloy agingga iti panagserra ti tawen, wenno mabalin nga agballasiw pay iti 2010. Saan ngarud a mabalin nga un-unaantayo ti Amerika a maysa a nabileg a pagilian ken nagdakkelan ti maipapaayna para iti ekonomiatayo. Ta agingga kano nga adda panatengda, sitatalinaed nga adda sagubanittayo.

No adda man dakkel a pangnamnamaantayo ita, isu daytoy ti ipatpatulod a doliar dagiti OFW iti pagilian. Agasem ta immabot daytoy iti $17 a bilion idi napan a tawen. Nupay kasta, saan unayen a mangnamnama ti gobierno a dumakkel pay ngem iti dayta a gatad ti sumrek a doliar iti daytoy a tawen.

Segun iti DOLE, awan ti makuna a krisis wenno nakaro a panagbaba iti bilang dagiti OFW iti laksid iti agdama a sagubanit ti ekonomia ti lubong. Nupay addan dagiti napagawid, kaaduanna pay laeng dagiti nabati iti pagob-obraanda a pagilian. Ken kaaduanna kadagitoy nga OFW iti adda kadagiti sektor a saan nga apektado iti recession, kas koma iti edukasion ken medical healthcare. Segun pay iti DOLE, agtultuloy a dakkel latta ti pagkasapulan dagiti sabsabali a pagilian kadagiti mangisursuro ken caregiver wenno nurse uray pay adda krisis iti ekonomia dagiti pagilian.

Saan ngarud nga agsarday ti gobiernotayo a mangibirbirok latta iti panggedan dagiti kailiantayo iti sabali a pagilian. No dumngegtayo iti Presidente wenno kadagiti opisial ti DOLE, nabuslon latta ti oportunidad para kadagiti Filipino nga agtrabaho iti sabali a pagilian. Ken karamanen ditoy ti panangipatpatalgedda a saan nga apektado iti krisis ti trabaho ti kaadda dagiti business process outsourcing (BPO) kas kadagiti call center. Kinapudnona, ad-adda ketdi a kasapulan dagiti nababaknang a pagilian kas iti Amerika nga ibato ditoy dagiti trabahoda ta nalaklaka ti bayad ditoy ngem iti mangsueldoda kadagiti taoda iti lugarda. Segun dagiti mangipatpataray kadagiti call center iti pagilian, arigna 4,000 a trabaho iti binulan ti ipapaayda kadagiti mayat a sumrek iti industria ti call center.

Ngem bassit laeng daytoy a pangpalag-an iti nadagsenen a sasaaden dagiti mangmangged iti Filipinas. Ta uray adda dakkel a dollar remitance manipud kadagiti OFW, wenno binilbilion ti mapaspastrek ti sektor ti BPO, simmayaat kadin ti kasasaad ti tunggal maysa a mangmangged a Filipino? ‘Sino ti nagganar kadagitoy? No simmayaat ti ekonomiatayo iti napalabas a dua a tawen sakbay ti agdama a krisis, naipaay kadi kadagiti empleado ti nabayagen a dawdawatenda a rumbeng a mainayon iti sueldoda. Kas kadawyan a mapaspasamak, mas a dagiti negosiante wenno kompania ti kanayon a pabpaboran ti gobiernotayo. Makita la unay ditoy ti dagus a panangipaay ti gobiero kadakuada iti tax break wenno panangkissay no di man panangitantan iti panagbayadda iti buis tapno laeng makaabrotda iti negosioda, iti kasta adda pagbayadda kadagiti empleadoda. Ngem no dagiti mangmangged ti agkiddaw, agintutuleng laeng dagiti agtuturay.

Ita, kidkiddawen ti Malakanyang ti Kongreso a mangiruar iti P330 bilion nga stimulus fund tapno adda pangsarapa ti administrasion iti agdama a krisis nga aggapu iti ruar ti pagilian. Segun ken ni Recto, aggapu ti dadduma a gatad iti P1.415 a trilion a badyet ti gobierno iti daytoy a tawen, idinto nga aggapu ti dadduma iti mapagkaysanto a pundo nga aggapu iti publiko ken pribado a kompania a mangipapaay iti kapital kadagiti proyekto ti gobierno, ken aggapu ti dadduma iti investment ti Social Security System ken ti Government Service Insurance System.

Ngem uray iti daytoy nga addang ti gobierno, adu ti saan nga agtalek. Asidegen ti eleksion, kunada, ket amangan no maipada daytoy iti napasamak iti fertilizer fund ken iti road user’s tax idi 2004 a napan laeng iti bolsa dagiti politiko idi panawen ti eleksion. Usarenda laeng ti krisis iti ekonomia tapno adda maiggamanda manen a dakkel a pundo.

Saan nga agtalek uray ti mismo nga International Monetary Fund (IMF) iti kabaelan ti gobiernotayo a mangimaton kadagiti maiggamanna a pundo, kas iti padasdan kadatayo iti napalpalabas. Ta segun kadagiti opisial iti IMF, agkurangtayo kadagiti matalek a tao wenno ahensia a sipupudno a mangipaay iti naan-anay a serbisio kadagiti umili. Ken iramanmo pay dita ti nakaal-alasen a panagkita kadatayo dagiti opisial ti World Bank, a nagkuna a nagpuniponanen iti kurapsion dagiti proyekto ti gobierno a nangipautanganda iti dakkel a pundo, ta uray dagiti dadakkel nga opisial ti gobierno ket kumitkittab met iti dakkel a kickback babaen ti pannakikumplotda kadagiti pribado a kontratista.

No napudno met laeng ti gobierno a mangtulong kadagiti mangmangged wenno mangipaay iti ad-adu pay a gundaway dagiti Filipino a mangged iti bukodda pagilian, saan laeng koma a ti kasla pangtakup iti abut ti panangrisutna iti parikut. Umuna, kas iti kanayonen nga ibagbaga dagiti adun a sektor iti pagilian, pungtilen koman a mamimpinsan ti gobierno dagiti dadakkel a kurapsion iti paraanganna.

Ammo daytoy dagiti situtugaw nga opisial, a gapu iti kurapsion iti gobierno, adu dagiti kompania manipud iti sabsabali a pagilian ti mabutengen nga agpuonan ditoy, wenno no adda man sumrek, nagdakkel ti kittaben a kickback wenno komision dagiti opisial manipud kadakuada; pagayanganna, ngumina ti proyekto wenno industria, ket tapno makaabrot dagitoy nga agpupuonan, bassit laengen ti pangpasueldoda kadagiti Filipino nga empleadoda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Pebrero 23, 2009.)