NALPASEN TI PANNAKIRANGET DAGITI BETERANO?

MAYSA a ladawan iti maysa a pagiwarnak ti nangibuksil iti nasakit a kinapudno iti kasasaad dagiti appotayo a beterano. Makita ti maysa a nakasarukod, tammi ken ayukosen iti kinalakayna, a no di gapu iti asul a beret ken puraw a polo a namarkaan iti nakaikappenganna nga organisasion, awan pangilasinan a maingel a mannakigubat daytoy idi kabambannuaganna. Sarsarunuen daytoy a beterano ti nangisit ken napno ti sabsabong a karro nga as-assibayen met dagiti kakaduana a nakigubat kontra kadagiti Hapon idi panawenda.

Pumpon daytoy ni Andres Cruz, ti beterano a taga-Bulacan a natay iti kaaldawan a mismo ti panangaprobar ti Kongreso ti Estados Unidos ti linteg a mangipaay iti benepisio kadagiti beterano a Filipino. Nairagpin daytoy iti American Recovery and Reinvestment Act a pinirmaan ni Presidente Barack Obama idi Pebrero 17 (18 ditoy Filipinas). Nangipaay ti linteg iti $787 a bilion a kadagupan a gatad para iti gobierno ni Obama tapno usarenna a mangalaw iti tumamtamnay nga ekonomiada.

Ni Cruz ti kaudian laeng kadagiti adun a beterano a Filipino a saanen a nakauray ti kapkapnekanda a parabur manipud iti Amerika, kaaduanna kadagitoy ti natay iti sakit, ken nakaron a kinalakay.

Iti naudi a datos ti Department of Foreign Affairs, sumurok-kumurang a 18,000 laengen ti sibibiag pay manipud iti orihinal a bilangda a 250,000, a kualipikado nga umawat koma iti kaudian ken kadakkelanen a bayad iti serbisioda. Kadagiti sibibiag pay, 6,000 ti addan iti America a kas makipagili metten iti pagilian a nagserbianda idi Maikadua a Gubat ti Lubong.

$198 MILION

Babaen ti maysa a probision ti kabarbaro a linteg, maipaayan iti sangkatupakan a gatad a $198 a milion a kas bayad ti serbisio dagiti beterano a Filipino, wenno iti bingay a $15,000 iti kada beterano a nagbalinen a US citizen ken $9000 (mapan a P434,000 ti katukadna iti kuartatayo) iti kada beterano a nabati ditoy Filipinas.

Kamaudiananna, impaay met laeng ti America ti subad ti serbisio dagiti beterano a Filipino a nagkameng iti United States Armed Forces of the Far East (USAFFE), Philippine Scouts wenno ania man a grupo dagiti gerilia a kimmappeng kadakuada idi Maikadua a Gubat. Ngem nasken pay a pinalabasda ti nasurok nga innem a dekada manipud iti panagkari ti gobierno ti Estados Unidos a bayadan ti serbisioda, wenno 40 a tawen manipud inrugi dagiti beterano nga ipinget ti karbenganda iti kari ni Presidente Franklin Roosevelt a tinalikudanna met laeng babaen ti Rescission Act, wenno linteg nga inaprobaran ti Kongreso ti Amerika idi 1946 a nangibabawi ti karbengan dagiti beterano a Filipino a manggun-od met iti kapadana a benepisio nga aw-awaten dagiti soldado nga Amerikano a nagserbi iti US Armed Forces.

No kasano a nagbunga dayta a benepisio, kasla mayarig iti nakaat-atiddog, narikut ken nadara a Death March iti Bataan a nagpasaran dagiti adu a soldado a Filipino ken Amerikano idi kabarbaraan ti ranget. Adda parabur dagiti nakalasat, idinto a nakakaasi dagiti agur-uray a kasla agpalimos iti rumbeng a maawatda agingga iti kasla naipusingda iti dalan, wenno natayda a nakakurkurapay, maladladingitan ken awanen ti panangrespeto dagiti agdama nga agtuturay iti gapuananda.

Nangrugi ti makuna a naisangsangayan a ranget dagiti beterano idi 1946 wenno tawen a naipakat ti Rescission Act.

TI NANGRUGIAN TI PUDNO A RANGET

Ngem maipalagip a sakbay ti pannakaibabawi ti karbengan dagiti Filipino, addan maipakpakat a linteg a nangrugi idi 1940 a nangipaay iti karbengan dagiti Filipino a kameng ti USAFFE nga agbalin a makipagili ti America babaen ti proseso ti naturalisasion. Ngem uray pay daytoy, imbabawi met laeng ni Presidente Roosevelt babaen ti panangibilinna iti embahadada ditoy Manila a mangisardeng iti nasao a proseso.

Kalpasanna, awanen ti napasamak nga addang ti gobierno ti Filipinas tapno mawaswas ti Rescission Act wenno tulongan man laeng dagiti beterano a Filipino a manggun-od iti karbenganda nga agbalin a makipagili iti America, kas naikari kadakuada. Segun ken ni Rodel Rodis, babaen ti sinuratna a rimmuar iti maysa a website idi 2007, no adda man pasamak a nangirubuat iti panagkuti dagiti beterano a mangipinget ti karbengan nga imbabawi ti America kadakuada, isu daytoy ti kaso ni Marciano Haw Hibi, maysa a beterano a simmangpet iti San Francisco, California idi 1964. Dati a kameng ni Haw Hibi iti Philippine Scouts nga iggem ti puersa dagiti Amerikano idi panawen ti gubat. Babaen ti maysa nga abogado ti imigrasion, nagaplikar ni Haw Hibi para iti naturalisasion, kas maibatay ti linteg idi 1940.

Ngem segun iti gobierno ti America, babaen ti enmienda ti linteg idi 1942, nangrugi laeng ti proseso ti naturalisasion kadagiti beterano a Filipino nga aktibo iti serbisio idi panawen a luktanda ti aplikasion idi 1946. Saan ngarud a sakup ditoy ni Haw Hibi ta immikkat iti serbisio idi 1945. Imbasura ngarud ti District Court ti aplikasion ni Haw Habi, ken uray pay ti Ninth Circuit Court of Appeals idi agapela daytoy. Idi mayuli ti kaso ni Haw Hibi iti Korte Suprema ti Amerika idi 1973, kaskasdi a naibasura daytoy. Ngem tallo kadagiti mahistrado ti saan a pabor iti pangeddeng ti Korte a pagkamenganda ta segun kadakuada, nagbalin a bulsek ti mayoria iti panangigagara ti Ehekutibo ti gobierno ti America a tallikudan ti pagrebbenganna kadagiti beterano a Filipino, a sumiasi la unay iti ibagbaga ti linteg idi 1940 a nagtaud iti Lehislatibo, idinto nga awan met ti inar-aramid a maikaniwas dagiti beterano tapno maibabawi kadakuada ti inkarkarida a benepisio. Ta no di man a naikkan iti gundaway ni Haw Hibi a nagaplikar iti umisu a panawen, gapu daytoy iti panangisardeng ti administrasion ni Roosevelt iti pannakaproseso dagiti aplikasion iti naturalisasion para kadagiti beterano a Filipino iti embahadada iti Manila.

ADU PAY A PETISION

Gapu iti opinion ti minoria iti Korte Suprema, naikkan ti namnama dagiti dadduma pay a beterano a Filipino a mangidatag met ti kapadana a petision, babaen ti panangiramanda iti argumento a napaidamanda iti napateg a karbengan nga ipapaay kadakuada ti Konstitusion ti America, kas koma ti due process ken equal protection. Idi 1976, nangipila met ti 68 a beterano a Filipino iti kapadana a petision iti korte kalpasan nga imbasura ti Immigration and Naturalization Services (INS) dagiti aplikasionda para iti naturalisasion. Ngem iti daytoy a gundaway, pabor kadakuada ti nagbalin a desision ni Judge Charles Renfrew iti District Court ti San Francisco. Ket uray pay nangyuli iti apela ti gobierno ti America, dagus nga imbabawi daytoy ni Presidente Jimmy Carter ket pinalubosanna dagiti 68 a Filipino nga agsapata a kas US citizen.

Gapu itoy, nagdudupudopen dagiti dadduma pay a beterano a napan iti INS ti Estados Unidos tapno agaplikar met para iti naturalisasion. Ngem nagbalaw ti administrasion ni Carter iti epekto ti inaramidna ket inrugi manen ngarud ti INS ti agibasura kadagiti aplikasion a maidatag kadakuada.

Ngem ti kaso ni Dr. Sergio Mendoza, maysa a beterano a nangipila met iti petisionna iti korte kalpasan a naibasura ti papelesna iti INS, ti nakadanon iti Korte Suprema ti Estados Unidos. Ket ditoy, pinatalgedan ti Korte ti immun-una a panggeddengna nga awan ti makalapped iti Ehekutibo a mangipakat iti bukod na a pagalagadanna para iti naturalisasion dagiti beterano.

ADDAN ITI DAKULAP TI KONGRESO

Ngem di a nalpas dita ti yar-arungaing dagiti apongtayo a beterano. Idi 1988, nangidatag manen ti 16 a beterano iti maysa a kapadana a petision iti Korte Suprema. Ibagbagada ditoy a rumbeng nga aturen ti Korte, kas pagkamangan dagiti napaidaman iti hustisia, nga aturen ti immun-una a biddutna a nangkanunong ti panangibabawi ti Ehekutibo iti pannakataming ti proseso ti naturalisasion iti embahadada iti Manila. Sumiasi kano daytoy iti ibilbilin ti linteg idi 1940. Ngem kaskasdi a saan a dinengngeg ti Korte ti argumento dagiti Filipino. Iti daytoy a gundaway, narikna dagiti Filipino nga awanen ti labanda iti Korte. Napanunotda ngarud ti agkamang laengen iti Kongreso.

Nangesponsor ni US Senator Daniel Inouye, ken dua pay a diputado iti California (maysa kadagiti estado a paggapuan iti kaaduanna a bilang dagiti Filipino), iti maysa a linteg tapno maipaayan iti naturalisasion dagiti beterano a Filipino. Idi 1990, nagballigida a nangiserrek iti gakatda iti Omnibus Immigration Act a naipatungpal idi 1990. Ngem tapno maiserrek laeng daytoy, saan a nairaman ti kidkiddawan dagiti Filipino a benepisio kas iti health care, disability pension, ken burial expenses a kapada koma dagiti maaw-awat dagiti Amerikano a beterano. Kasla ngarud nagtalinaed dagiti probision ti Rescission Act a nagtaudan ti diskriminasion no mainaig iti karbengan dagiti beterano a Filipino a bayad ti serbisioda uray nagbalindan a makipagili.

Ngem nagpinget latta dagiti beterano uray kaaduanna kadakuada ti sumagpaten iti edad a 90. Maysa a grupo dagiti beterano ken sumagmanao a mangisaksakit kadakuada ti nangikadena iti bagbagida iti estatua ni Gen. Douglas MacArthur iti parke a naipanagan met laeng kenkuana. Iti kastan madlaw ti gobierno ti America ti yar-arungaingda.

Pagsayaataanna, nangipasa ti Kongreso ti Filipinas ti linteg a nangibilin iti pannakaitultuloy latta ti pension dagiti beterano a Filipino ken kameng ti pamiliada, uray addanto maipaay a benepisio wenno bayad ti serbisioda manipud iti gobierno ti America. Segun iti Philippine Veterans Affairs Office (PVAO), umaw-awat ti kada beterano wenno dagiti kameng ti pamiliada iti pension a P5,000 iti binulan.

DAKKEL TI NAINUTDA

Sakbay ngamin a napirmaan ni Obama ti kaudian a linteg, addan gakat iti Senado ken Kamara iti America a mangipaay koma iti binulan a pension manipud iti $300 (P12,534) agingga iti $600 (P25,068) iti kada beterano.

Ngem saan a nagmata daytoy gapu iti naiget a panangkontra dagiti dadduma a diputado a kas ken ni Republican Senator Richard Burr a nagkuna a kasla tulong laeng para kadagiti ganggannaet (kayatna a sawen, dagiti beterano nga adda iti Filipinas) ti dawdawaten ti gakat a benepisio manipud iti gobiernoda.

Agingga nga inabotan ti nasao a gakat ti krisis ti ekonomia iti America ken ti napasamak nga eleksion idi Nobiembre. Nagkari ni Obama idi panawen ti kampania a tamingenna dagiti kasapulan dagiti duduoganen a beterano inton makadanon iti White House. Dayta ngarud ti inaramidna, kas makita ti pinirmaanna nga American Recovery and Reinvestment Act.

Masaludsodtayo ngarud: Maikanatad kadi ti gatad para iti serbisio dagiti Filipino a beterano idi panawen ti gubat? Maiparbeng kadi daytoy iti panagan-anus ken pannakaikuskuspilda a nagur-uray iti nabayag? Wenno masao kadi a naipangabaken dagiti beterano ti inrubuatda a ranget kalpasan ti gubat?

Segun ken ni Senador Joker Arroyo, baria laeng ti $198 a milion nga impaay ti gobierno ni Obama kadagiti beterano. No kano sumarenda ti umabot iti nasurok nga innem a dekada a panagur-urayda, kasla naikkan laeng iti P7,000 iti tinawen wenno P600 iti binulan a pension dagiti beterano nga adda iti Filipinas, wenno P12,000 iti tinawen wenno P1,000 iti binulan kadagiti adda iti America, iti uneg ti 63 a tawen. Malaksid pay nga arigna 10 a porsiento lengen kadagiti 250,000 a rumbeng koma nga agawat iti benepisio ti sibibiag pay a manamnama a makaganar ti kaudian a benepisio. Nagdakkel ngarud ti nainut a gatad ti gobierno ti America gapu iti naunday a panawen a panangitungtungkuada iti panangtungpalda iti karida.

NASAYSAYAAT NGEM ‘TAY AWAN

Segun iti maysa nga opisial ti Office of US Veterans Affairs iti Washington, no tinungpal koma a dagus ti America ti karina, mapan a $3.2 a bilion, saan ket a $198 a milion laeng, ti rumbeng a maawat dagiti beterano a Filipino. Ngem no dagiti dadduma a beterano ti matungpal, kaykayatda iti tungpal biag a pension ken dagiti kameng ti pamiliada, ngem ti sangkatupakan a $9,000 nga awatenda.

Agpayso a nabayag a nagurayda, kuna met ti maysa a diputado iti Cavite, ngem saan a nasayang ti bannogda ken dagiti pamiliada ta adda met laengen maipapetpet kadakudada. “Nasaysayaat ngem ‘tay awan,” kas kuna ti Malakanyang. Ngarud, awanen ti karbengantayo a mangdillaw pay daytoy, kuna met ni Speaker Prospero Nograles.

Agpayso nga awanen ti maaramidan ti Malakanyang, agingga a kastoy ti mentalidad ti kaaduanna nga agtuturay. Ngem ti naalas ditoy isu ti panangipasaw ti Press Secretary a dakkel ti naitulong ti naudi nga ipapan ni Presidente Arroyo iti America tapno maiserrek ti napateg a probision a mangipaay iti benepisio kadagiti beterano a Filipino. Napintas kano ti nagbanagan ti pannakipatangna kadagiti opisial iti America, uray saanna a naasitgan ni Obana. Ngem no indulinna koma ti umabot iti P123 a milion a kunada a ginastosna a napan idiay America, isu pay koma nga intulongna kadagiti beterano.

Maawatantayon no apay a dagiti ladawan dagiti beterano a naala iti pumpon ni Andres Cruz ket kasta la unay ti ladingitda, saan laeng iti napasamak iti kaduada no di pay ket iti panagduduada no ti naudi a gatad a naawatda ti mangirikepen ti pakasaritaan ti pannakirangetda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Marso 2, 2009.)