AGKAKABAGIAN DA NOYNOY KEN MAR?

ITA ta nagdeklaran ni Senador Benigno “Noynoy” Aquino III ti panagkandidatona a presidente inton 2010, mariing manen dagiti sao-sao nga isu latta nga isu ti nagan dagiti politiko a butbutosantayo.

Wenno kaskasdi a bukbukodandan latta ti sumagmamano a pamilia ti turay.

Wen, ta no mangabak ni Noynoy iti eleksion, isunton ti maikadua nga anak ti presidente a simmublat a nagturay iti Malakanyang, kalpasan ken ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo. Nanang ni Noynoy ni dati a Presidente Corazon Aquino, mabigbig a nangisubi iti demokrasia ti pagilian kalpasan ti diktadoria ni Marcos.

Ket no matuloy ni Senador Mar Roxas a katiket ni Noynoy Aquino iti Liberal Party, ken mangabak met daytoy a bise presidente, kapadana met laeng ni Noynoy nga aggapu iti kaamaan ti nagbalin a Presidente ti pagilian. Apong a lakay ni Mar ni Presidente Manuel Roxas.

Ken saan laeng dayta ti pagpadaan da Noynoy ken Mar, ta adda pay koneksionda iti tunggal maysa, no di man agkabagian dagitoy babaen ti panagaassawa dagiti kaamaanda iti immun-una a henerasionda. Wenno karamanda kadagiti adu a kaamaan ti politiko nga agsisinnublat laeng a mangrienda iti turay ti pagilian.

AGKAKABAGIANDA AMIN?

Iti maysa nga artikulo iti internet a napauluan Iti “RP Politics: Family Affair,” maadawtayo daytoy a pagrikusan ti adu a kaamaan manipud ken ni Mar Roxas.

Ni Mar Roxas ket putot ni Gerardo “Gerry” Roxas ken Judy Araneta, manipud iti kaamaan ti nabaknang nga Araneta. Kasinsin ni Judy ni Liza Cacho Araneta nga asawa ni Gob. Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr. Nanang ni Bongbong ni dati a First Lady Imelda Marcos. Kasinsin met ni Imelda ni nag-House Speaker Daniel Romualdez nga asawa ni Pacita Gueco a taga-Tarlac. Kasinsin ni Pacita ni Senador Benigno “Ninoy” Aquino nga ama ni Noynoy.

Asawa ni Ninoy ni Cory Cojuangco Aquino a kasinsin ni nag-Ambassador Danding Cojuangco. Maysa a kabsat ni Danding, ni Isabel Cojuangco ti naasawa ni Emilio Aguinaldo Suntay nga apoko ni Presidente Emilio Aguinaldo. Kabsat met ni Don Emilio ni Baldomero Aguinaldo nga apong iti tumeng ni dati a Prime Minister Cesar Virata.

Kakabagian dagiti Virata ti pamilia Acuña a naggapuan ni Rosario Acuña nga asawa ni Gerardo Roxas, ama ni Presidente Manuel Roxas ken apo iti tumeng ni Mar Roxas. Ni Gerardo Roxas ti anak ni Antonio Roxas ken Lucina Arroyo, nga apong met a baket ni Jose Miguel Arroyo, ti asawa ni Gloria Macapagal Arroyo. Agkapidua ngarud da First Gentleman Arroyo ken ni Judy Araneta nga ina ni Mar Roxas.

Adu pay ti nagsasangaan ti pamilia, kas koma ti pannakairaman ni Presidente Erap Estrada wenno ni Fidel Ramos iti naisangsangayan a “family tree.” Manugang ni Erap ni Beaver Lopez nga apoko daydi Don Eugenio “Geny” Lopez, ti pundador ti ABS-CBN ken Meralco. Asawa ni Don Geny ni Chita La’O Lopez nga ikit ni Tommy Manotoc a nagbalin met nga asawa ni Imee Marcos, ti inaunaan nga anak ni Presidente Marcos. Kabsat ni Imee ni Bongbong ken ni Irene Marcos nga asawa ni Greggy Araneta (a kabagian met laeng ti asawa ni Bongbong). Apong a lakay ni Greggy ni Don Gregorio Soriano Araneta. Asawa ni Don Gregorio ni Carmen Roxas Zaragoza a kasinsin ni Presidente Roxas nga apong ni Mar.

No agsublitayo ken Greggy Araneta, ni Presidente Marcos ti ama ni Irene nga asawana. Kapidua met ni Marcos ni Presidente Fidel V. Ramos ta agkasinsin ni Mariano nga ama ni FM, ken ni Angela Valdez nga ina ni Fidel. Idi mabiudo ni Narciso Ramos nga ama ni Fidel, inkasarna ni Alfonsita Lucero a kakabagian dagiti Almendras iti Cebu. Kabsat ni Senador Alejandro Almendras ni Josefino nga asawa ni Rosita Dimataga. Kabsat ni Rosita ni Leonila Dimataga a nagbalin a First Lady ni Presidente Carlos P. Garcia.

Kasta met nga adda koneksion ni Presidente Roxas ken ni Presidente Manuel L. Quezon ta ni Trinidad de Leon nga asawa ni Roxas ket anak ni Senador Ceferino De Leon a kabsat ni Jose De Leon a naikamang iti pamilia Buencamino. Kaanakan ni Doña Narcisa Buencamino ni Felipe Buencamino III a nagbalin nga asawa ni Nini Quezon nga anak ni Presidente Quezon.

Dayta, makitamon ti paset ti maysa a ladawan no kasano nga agsisilpo dagiti kaamaan, a kaaduanna dagiti nabibileg iti politika ken negosio ken uray iti showbiz. Kasla man ngarud nagbassit laeng ti pagiliantayo. Ipakitana pay ditoy a ti panagaassawa dagiti nalatak ken nabibileg a kaamaan ti maysa kadagiti kasamayan a wagas tapno agtultuloy ti pangatengngel dagitoy iti politika iti pagilian.

LEGAL, NGEM MORAL KADI MET?

Kas ‘tay kunadan, ti panangbukbukod dagiti adu a kaamaan iti politika iti pagilian ti maysa a mangirarrarem kadatayo iti nakaro a kinakurapay, wen, ta sumagmamano laeng a paset ti populasion ti pakaipapaayan ti bileg ken pirak ti gobierno. Ken maysa, panangilupitlupit iti pudpudno a kaipapanan ti demokrasia no agpatingga laengen kadagiti nabibileg a kaamaan ti maiduldol kadagiti umili a pagpilian a kandidato.

Ngem segun ken ni Senador Joker Arroyo, awan met dakesna ti kaadda ti dinastia ti politika iti pagilian. Ta uray pay dagiti nabibileg ken demokratiko a pagilian a kas iti Estados Unidos, mapamnpanuynoyan met daytoy. Kas iti kaso da agama a George H. Bush ken George W. Bush a nagbalin a Presidente, wenno ti pamilia Kennedy. Idi nagbalin a presidente ni John F. Kennedy, nadutokan nga attorney-general ni Robert a kabsatna, idinto a senador ni Edward a maysa pay a kabsatna.

Ti laeng ngamin paggidiatantayo iti Estados Unidos wenno kadagiti dadduma pay a pagilian nga iturturayan met dagiti politiko a kaamaan, arigna amin a paset ti Filipinas, kadagiti ili, siudad wennno probinsia, tengngel ti maysa a nabileg a kaamaan, kaaduanna iti nagramuten sipud pay idi punganay ti republikatayo. Adda met dagiti naglaned a dinastia ngem sinukatan met laeng daytoy dagiti baro a kaamaan a mangtengtengngel ita kadagiti adu a lokal a gobiero a kasla ketdin bukoddan a pagarian dagitoy.

Nagbalinen a paset ti kulturatayo ti panagdedekket dagiti amin a kameng ti kaamaan, nangruna ti panangsalaknibda iti iggemda a bileg ti politika, negosio ken ti ipagtangtangsitda a nagan. No ania ti inrugi ti ama, rumbeng nga ituloy ti anak, wenno ti apoko. Wenno no awan ti ama, adda met ti asawa ken dagiti kakabsat daytoy a tumulong.

Ken saan met nga iparit ti linteg iti kastoy a sistema ti politikatayo. Agpayso a nailanad iti Seksion 26, Artikulo 2 iti Konstitusiontayo ti pannakaiparit ti dinastia iti politika, ngem rumbeng a lawlawagan nga umuna ti kaipapanan daytoy babaen ti maysa a linteg.
Ngem kalpasan ti nasurok dua a dekada sipud naipakat ti Konstitusiontayo idi 1987, awan pay met dayta a linteg tapno mangilawlawag no ania ti dakes wenno maiparit a dinastia iti politika. Nupay addan dagiti gakat a naidatag iti Kongreso, awan met nagturturongan pay dagitoy ta dagiti diputado ken senador a rumbeng a mangpanday iti linteg, kaaduanna kadagitoy ti naggapu met iti kaamaan a politiko. Ta no aprobranda ti gakat, kasla pinirmaanda metten ti bukodda nga ipapatay.

DUA A KLASE TI DINASTIA

Adda dua a klase ti dinastia iti pagilian. Ti umuna, isu ti panagsisinnublat dagiti nagannak ken dagiti annakda, wenno uray dagiti nadekket a kakabagianda, iti maymaysa a posision. Daytoy ti kaso dagiti agama a Diosdado Macapagal ken GMA, wenno dagiti agama a Bush. Ti maikadua, isu ti panaggigiddan nga agtakem dagiti kameng ti maymaysa a pamilia, malaksidto pay a pagsisinnublatenda met laeng ti turay, iti nadumaduma a posision iti gobierno. Kas koma no mayor ti ili ti ama, bise-mayor ti asawana, konsehal wenno bokal dagiti anak, Kongresman ti maysa nga uliteg ken kabagianda ti gobernador.

Iti depenision ti maiparit a dinastia kas maibatay iti gakat ni Senador Juan Flavier, isu daytoy ti pannakataginayon ti takem ti gobierno ken ti bileg iti politika dagiti agkakabagian wenno aggapu iti maymaysa a kaamaan. Daytoy ti ibagbaga ti maikadua a situasion ti dinastia a nabatad a panangipakita iti naalas a panagimbubukod iti takem. Kangrunaan a mapaspasamak daytoy iti lokal nga agpang iti politikatayo.

Ngem asino ti politiko a mayat a mangisardeng ti pagbibiaganna ken ti pamiliana? Ibagana ketdi ti kastoy: Dinastiakami ngem nasayaat met ti ar-aramidenmi para kadagiti umili. Wenno: No dakes a dinastia ti kaamaanmi, apay a palpalubosandakami latta dagiti umili nga agturay.
Segun ken ni Noynoy idi mainterbiu daytoy idi adda pay laeng iti Kamara, no agtultuloy man ti maysa a politiko a kaamaan a mangrienda iti turay agingga iti anianto a henerasion, gapu laeng daytoy iti panangipalubos dagiti umili. Ket iti ungto ti dalan, dagiti met laeng umili ti agsagaba no adda pagkibaltangan ti pinilida a mangituray.

Kitaem man laengen idi mapatakias ti diktadoria idi 1986. Sinukatan ni Presidente Cory Aquino dagiti situtugaw idi a lokal a lider, kaaduanna dagiti aggapu kadagiti politiko a kaamaan, babaen dagiti dinutokanna nga OIC. Ngem idi maisayangkat ti sumaruno nga eleksion, dagiti met laeng inikkat ni Cory nga opisial ti imbutos dagiti umili.

Ken uray kunada a narigrigat nga ikonektar ti dinastia iti politika kadagiti nangangato a takem kas iti presidente, bise presidente ken senador, adda latta met dagiti mapalpalubosan iti agdama, kas kadagiti agkakabagian a senador: dagiti agina a Loi ken Jinggoy Estrada (nagsenador ni Erap sakbay a nagbalin a presidente), dagiti agkabsat a senador a Pia ken Alan Cayetano (senador met idi ni Compañero Rene Cayetano nga amada), ken ti agkatugangan a Ramon Revilla Sr ken Robert Jaworksi Jr (agdama a senador ni Bong Revilla nga anak ni Ramon Sr), ken da agkasinsin a John ken Sergio III Osmeña (kas met laeng ni Sergio Jr nga anak ni Presidente Osmeña).

DAGITI ANNAK KEN APPO DAGITI PRESIDENTE
No subliantayo ti kaso ni Ninoy, saanna kayat a sawen a gapu ta anak ti Presidente daytoy, naisuraten ti gasatna a sumukat iti nagannak kenkuana.

Saan met ngamin amin nga anak ken direkta nga apoko ti presidente ket napagasatan a nagbalin met a presidente wenno bise presidente. Naabak ni Sergio Jr., anak ni Presidente Osmeña, idi tumaray daytoy kontra ken ni Marcos idi 1969 (kasta met idi agbise daytoy idi 1961 kontra ken ni Emannuel Pelaez); ken ti apoko ni Presidente Osmeña a ni Lito Osmeña, dati a gobernador ti Cebu, idi tumaray daytoy a presidente idi 1998 (ken uray kas bise presidente idi 1992).

Tallo pay nga annak ti dati a Presidente ti timmaray a bise ngem naabak dagitoy; ni Jose B. Laurel, anak ni Presidente Jose P. Laurel nga inabak ni Diosdado Macapagal idi 1957; ni Gerardo Roxas, anak ni Presidente Roxas nga inabak ni Fernando Lopez idi 1965; ken ni Ramon “Jun” Magsaysay Jr, kakaisuna nga anak a lalaki ni Presidente Magsaysay idi eleksion iti 1992.
Dua laeng nga annak ti presidente ti nagbalin a bise: da Salvador “Doy” Laurel (anak ni Presidente Laurel) idi 1986, ken Gloria Macapagal Arroyo (anak ni Presidente Macapagal) idi 1998. Ngem agsungani ti gasatda idi tumarayda a presidente: naabak ni Laurel idi 1992, idinto a nagbalin a presidente ni Arroyo idi 2001 ken nailayon daytoy idi 2004.

Nalaklaka ketdi a nakastrek iti Senado dagiti annak dagiti Presidente a kas kadagiti sumaganad: Jinggoy Estrada, Sergio Osmeña Jr, Gerardo Roxas, dagiti agkabsat a Salvador ken Sotero Laurel, Jun Magsaysay, Gloria Arroyo ken ni Noynoy Aquino. Nangabak met dagiti appo a kas kadagiti agkasinsin a Sergio III ken John Henry Osmeña, ken ni Mar Roxas.

Ni laeng Bongbong Marcos ti saan a nangabak nga anak ti presidente idi tumaray daytoy a senador idi 1995. Nupay kasta agtultuloy a napigsa ti pamilia Marcos iti Ilocos Norte a naggapuanda. Ken kasta met dagiti dadduma pay a pamilia dagiti nagbalin a presidente. Nupay awan ti nagbalin a senador kadagiti annak ni Presidente Aguinaldo, aktibo met iti lokal nga agpang dagiti appokona. Agdama a Diputado ti Cavite ni Joseph Abaya nga apona iti tumeng. Kasta met a nabileg latta iti lokal a politika iti Cebu dagiti kaamaan ti Osmeña.

Pulos nga awan ti nagbalin nga aktibo iti politika dagiti annak ken appoko da Manuel L. Quezon, Elpidio Quirino, Carlos P. Garcia, ken Fidel Ramos.

ADDA MET LAENG KADATAYO A MANGIPALUBOS

Kas ‘tay kunadan adda met laeng kadatayo, no ipalubostayo ti dinastia ti politika a mangituray kadatayo. Ta dayta ngarud ti pudno a pannakaipataray ti demokrasia, ti karbengan nga agpili ken agpapili, uray asino dita.

No adda manen Aquino, Roxas, Osmena, , Marcos, wenno sabali manen a Macapagal wenno Arroyo a mangituray kadatayo, gapu met iti panangipalubostayo. Ken, wen, awan met dakesna daytoy. Ti panangibutostayo iti maysa a lider, uray ania ti apeliedo daytoy, ket rugi laeng kadagiti addang tapno tamingentayo a nasayaat ti masakbayantayo a kas pagilian, ta dakdekkel ti akem ti mabutosan no ania ti aramidenna kalpasan a makapuesto daytoy.

Ngem dakdakkel ti akemtayo a mangbantay kadagiti nabutosan, ken uray pay kadagiti kaputotanda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Setiembre 21, 2009.)