AM-AMMUENTAYO MAN DAGITI KANDIDATO A PRESIDENTE

NABATI laengen ti walo a kandidato a para presidente ken walo met para iti bise presidente. Inruar ti Commission on Elections (Comelec) idi Disiembre 15 ti listaan dagiti opisial a kandidato kalpasan ti panangarisitda iti certificates of candidacy ti 99 nga aplikante para iti kangatuan a posision iti pagilian ken 20 ti para iti maikadua a puesto.

Nalpasen ti arigna makatawen a panagparparikna, panagpospostura, ken panagsisinnumar dagiti agpangpanggep, serioso man wenno saan, a mangituray kadatayo iti sumaruno nga innem a tawen.

Awanen iti listaan da Senador Francis Chiz Escudero ken Bise Presidente Noli de Castro ta didan a nangidatag kadagiti kandidaturada. Nagpababa laengen iti kina-bise presidente da Senador Mar Roxas ken Loren Legarda, ken MMDA Chairman Bayani Fernando. Idinto a gobernador ti Zambales ti kayat met a sukdalen ni Hermogenes Ebdane, dati a Sektretario ti Public Works and Highways.

Iti panangrugitayo ngarud a mangamiris kadagiti nabati a walo iti listaan, awan met ti makita a pagdudumaan ti platapormada. Padapada met laeng ti ibagbagada, ken nawayada nga agkari iti kaykayatda.

Saan met a napateg ti naggapuan a pamilia, trabaho wenno partido politikal dagitoy a personalidad. Kas iti adun a padastayo iti eleksion, nababa laeng a porsiento dagiti botante ti mangkita iti kababalin ken prinsipio dagiti kandidato wenno iti partidoda iti panagbutosda. Malimitaran laengen ti panagpilida iti ania la ditan a maiduol kadakuada a pagpilian. Ken gapu iti kinalaing dagiti kandidato, wenno dagiti mangiturturong kadakuda, nga agpalabra ken mangilemmeng iti kinapudno, karamanen ditoy ti panagpipinniltakda tapno malilibeg met ti panagkita ti publiko kadagiti karibalda, lalo a mapatpaturay ngarud ti panagkitada kadagiti kandidato a pilienda iti kaaldawan ti eleksion.

Dagitoy man dagiti agtaltalinaed a panagkita ti publiko iti tunggal kandidato. Aggapu daytoy iti kaaduanna a komentario dagiti umili ken sumagmamano nga eksperto iti politika ti pagilian a nailanaden kadagiti diario, wenno mangmangngeg kadagiti patangan.

1. BENIGNO “Noynoy” AQUINO III, Liberal Party

Apay nga Ibutosda?: Manipud idi natay ni dati a Presidente Cory Aquino itay Agosto, nariing kadagiti umili ti naisangsangayan a panangipateg iti demokrasia nga ibagbagian ti inana ken ti martir nga amana a ni Senador Ninoy Aquino Jr. Ni Noynoy ti manamnama a mangituloy iti dayta a segged ti prinsipio dagiti dadakkelna. Nadalus ti naganna iti politika, ta kas iti inana idi 1986, awan ti panangipagarup ni Noynoy nga isu ti maipatudon nga standard bearer ti partido. Kayatna a sawen, awan ti inusarna a sabali a tao, ken ilemlemmengna nga agenda iti panagserbina iti gobierno tapno isagana ti bagbagina. Isu ti nakaala iti kangatuan a puesto iti gradona a 59% iti naudi a surbey ti SWS.

Apay a dida ibutos?: Awan ti maipagpampannakkelna a gapuananna idi adda daytoy iti Kamara iti siam a tawen. No saan laeng a gapu iti naganna, ken ni Kris Aquino a nalatak nga aktres a kabsatna, saan a nangabak daytoy a senador idi 2007. Maysa pay a mangguyod iti naganna ti Hacienda Luisita a kukua ti pamiliana, mangiladladawan pay laeng iti panangipingpinget dagiti marigrigat a mannalon para iti karbenganda a daga a talonenda.

Ti Bisena: Addaan met ti nadalus a nagan iti politika ni Mar Roxas a katiketna. Awan met ti milat iti rekordna iti panagtakemna iti gobierno iti nadumaduma a posision, manipud nag-Sekretario iti Trade and Industry ken iti Finance, nag-diputado ken senador (topnotcher idi 2004). No adda Kris Aquino ni Noynoy, adda met Korina Sanchez ni Roxas, ti asawana a nalatak a brodkaster iti ABS-CBN a mangtulong iti panagkampaniana.

Ti Partidona: Maysa ti Liberal Party kadagiti bumilbileg a partido iti agdama. Adun ti lokal a lider a nagkamang ditoy manipud iti agturturay a partido ti administrasion.

2. MANUEL “Manny” VILLAR, Nacionalista Party

Apay nga Ibutosda?: Kas makita iti adu nga infomercial nga iparparangna iti telebision, mannakitulong daytoy ken nalaka a pakikadduaan. Nalaing a mangilawlawag kadagiti panggepna iti gobierno, kangrunaan ditoy ti panangtamingna dagiti kasapulan dagiti OFW, ken ti panangipangpangrunana iti negosio para iti idudur-as ti ekonomia. Napintas a ramen ti drama ti nangrugianna a narigat a biag iti Tondo agingga a nagbalin a kababaknangan a Filipino, babaen ti panagballigina iti negosio. Ipakpakitana a kabaelanna ti tumakder iti bukbukodna nga awan ti impluwensia ti ania man a grupo.

Apay a dida ibutos?: Agpayso a naggapu iti marigrigat a pamilia, ngem sipapasaw met a mangiparparang iti laingna iti negosio a nakakimaranna iti adu a pirak. Ti agdama a kinabaknanga ti gasgastuenna tapno magun-odna ti kangatuan nga ambisionna. Gapu ngarud iti kuartana, kabaelanna a gatangen ti kinapudno dagiti tattao a mausarna para iti panggepna. Agparparang ngarud a trapo ta uray la asino ditan, aktibista man, anak ti diktador, wenno nangirurumen kenkuana iti napalabas, basta maaramatna, awidenna ditoy iti partidona. Dakkel a pakapilawanna ti pannakiramanna iti kontrobersia iti C5 Extension Road, ta isu ti maitudtudo nga akin-utek ti double allocation para iti maymaysa a proyekto ti gobierno. Gapu iti kadakkelen a nagastosna iti informercial, anianto ngata ti aramidenna tapno mapasublina dagitoy. Kas negosiante, di rumbeng a mangiruar ti kuarta no awan ti maawidna a ganansia.

Ti Bisena: Nadalus met ti nagan ni Loren Legarda ta awan pay met nakairamananna a kaso iti kurapsion ti gobierno. Nalatak a pro-environment, nasirib, napintas, ken popular iti masa, kas makita iti duan a daras a panagbalinna a topnotcher iti eleksion iti Senado. Ngem agpatingga laengen dita ti makuna a nasayaat a maibaga kenkuana. Ibagianna ti kunkunada a “political butterfly,” wenno “balimbing” iti Tagalog. Masukatsukat iti pakikappenganna, uray pay kanenna dagiti saona wenno ibabawina dagiti luana, tapno laeng makapuesto. Maipalagip a maysa idi ni Legarda kadagiti nangiladdet ken ni Erap iti impeachment trial a nangrugian ti pannakakugtarna iti Malakanyang idi 2001. Ngem idi eleksion nasional idi 2004, immakar ni Loren iti sidong ti oposision, kas kameng ti Nationalist People’s Coalition (NPC) ni Danding Cojuangco, ken kas katiket ni Fernando Poe Jr., a gayyem ni Erap. Sakbay a kimmappeng ken ni Villar, maysa ni Legarda kadagiti mayat a maimbestigar ni Villar iti isyu iti C5.

Ti Partidona: Kas ti LP, maysa met ti Nacionalista Party kadagiti bumilbileg a partido iti agdama. Adun ti lokal a lider a nagkamang met ditoy manipud iti agturturay a partido ti administrasion. Uray pay dagiti makakannigid a grupo a kas iti Makabayan, naawidna metten iti partidona.

3. GILBERT “Gibo” TEODORO, Lakas-Kampi-CMD

Apay nga Ibutosda?: Bar topnotcher idi 1985, ken nagadal iti Harvard Law. Adda galadna a nalaing a lider, ken ibagianna dagiti naubing pay a politiko a masirib, saan pay a namilatan iti narugit a politika ken adda ikarkarina a panagbalbaliw. Gapu iti kredensialna, umuna, kas diputado ti Tarlac, ken Sekretario ti National Defense, adda ngarud kredibilidadna a mangiturong iti gobierno iti nasayaat. Iti naudi a surbey, adda ngimmatuan ti gradona, gapu daytoy iti nabagas a panangilawlawagna iti palatapormana, iti laksid dagiti kontrobersia ti agdama nga administrasion a naggapuanna. No agpangato pay ti gradona, ken ti kaadda ti dakkel a makinaria ti administrasiona, adda pangatiwna kadagiti nalatlatak ngem isuna a kabalubalna.

Apay a dida ibutos?: Maysa a dagensenna iti kaaddana iti partido ti situtugaw a Presidente a kaaduanna kadagiti umili iti saanen a mangay-ayat iti daytoy. Ti pangibutosda ken ni Teodoro, kasla ipakpakitana metten a panuynoyanda dagiti naalas nga aramid ti Presidente. Iti naudi a surbey ti Pulse Asia, uppat iti lima a Filipino ti nagkuna a dida ibutos ti asino man a yendorso ti Presidente. Amangan no maipada laeng daytoy ken ni Senador John MacCain iti Estados Unidos a nagbalin a dagensen iti kandidaturana ti kinababa met ti popularidad ni George Bush nga amona.

Ti Bisena: Nalatak nga artista, aktor ken nalaing nga host iti telebision ni Edu Manzano. Ken di met nga awan ti padasna iti gobierno, ta nagbalin daytoy a bise mayor iti Makati City, presidente ti Vice Mayor’s League of the Philippines, ken chairman ti Optical Media Board. Ngem no agbasartayo iti napalabas nga eleksion, saan a garantia iti kinaartista wenno kinalatak ti kandidato iti panangabakna. Makatulong laeng ni Edu a mangparegta ken mangparimat ti tiket ti administrasion.

Ti Partidona: Uray pay agdinamag ti panagakar dagiti dati a taga-Lakas-Kampi-CMD iti LP wenno NP, sitatalinaed a nabileg latta ti nabatbati a bilang dagiti lokal a lider a mangkankanunong iti adminsitrasion. Malaksid pay nga iggemda iti kadakkelan a makinaria iti politika, ken ti napateg a panagkari manen dagiti lider ti Cebu a panangsolido ti sibubukel a probinsia para kenkuana, kas iti inaramidda ken ni GMA idi 2004.

4. JOSEPH “Erap” ESTRADA, Pwersa ng Masang Pilipino –United Oposision

Apay nga Ibutosda?: Nalatak daytoy nga artista ken adun ti padasna a kas lider. Ibagianna ti masa nga agtultuloy a mangid-idolo kenkuana agingga ita. Kadagiti kandidato nga aggapu iti Oposision, ni Erap ti kasayaatan a pangkontra ken ni GMA.

Apay a dida ibutos?: Adu ti rason no apay a di mabalin nga agpresidente manen. Umuna ti legalidad. Iparparit ti Konstitusion ti releeksion dagiti nagbalinen a presidente, ken adda pay met kuestion mainaig iti presidential pardon a naipaay kenkuana no sakup daytoy ti pannakaisubli kenkuana ti karbenganna nga agkandidato manen. Maikadua, ti moralidad. Kasano nga ilawlawagna ti plataporma a panagbalbaliw no iti naminsan a panagtakemna, inabusona ti posisionna babaen ti pannakiramanna iti ilegal a sugal. Nasentensiaan daytoy iti Sandiganbayan iti kaso a plunder. Maysa laeng a panagibales iti politika ti kangrunaan a panggepna nga agsubli iti posision.

Ti Bisena: Napintas ti gapuanan ni Jejomar Binay iti Makati a kas mayor iti napaut a panawen. Nalaka a mayasidegna ti bagbagina iti masa wenno dagiti ordinario nga umili gapu iti langana. Mayannatup laeng daytoy ti kayat ni Erap a tema ti partidona. Ngem iti Makati laeng a nalatak ni Binay, awan ti ania a makaam-ammo kenkuana iti adu a paset ti Mindanao ken Visayas. Awan ngarud ti maitulongna iti agngangabit pay laeng a kandidatura ni Erap.

Ti Partidona: Bassit laeng a partido ti PMP-UNO. Mabilbilang ti lokal a lider, no adda man, a kameng ti partido. Ken uray pay ti PDP-Laban ni Binay, arigna a maysa a partido a naisurat laengen iti papel. Nakapsut ti makinariada no maidilig kadagiti tallo a dadakkel a partido iti agdama.

5. RICHARD "Dick" GORDON, Bagumbayan

Apay nga Ibutosda?: Nasiglat a mayor a kas makita iti inaramidna iti Olongapo, nga agingga kadagitoy sitatalinaed a naprogreso ken world-class nga economic zone. Nalaing nga agsao ken nadalus met ti rekordna, a kas senador ken chairman ti Philippine National Red Cross.

Apay a dida ibutos?: Saan a nalawag no kameng daytoy ti oposision wenno administrasion, a napateg koma a sungbatanna tapno maamuan a dagus dagiti umili no ania ti direksion ti ibagbagana a panagbalbaliw.

Ti Bisena: Kapadana ni Bayani Fernando a dati a nagaget ken epektibo a mayor. Dakkel ti panagprogreso ken pannakadalus ti ladawan ti Marikna idi agtakem daytoy a mayor ti siudad. Idi agbalin a chairman iti MMDA, adu met ti nagapuananna tapno madalusan dagiti kalsada ken karayan kadagiti siudad, ngem rason met daytoy iti pananggura dagiti drayber, agtagtagilako ken iskuater a naapektaran kadagiti programana. Saan met a nalatak daytoy iti adu a paset ti pagilian.

Ti Partidona: Kaipaspasngay laeng a partido ti Bagumbayan, awan ti maikarkarina a makinaria ken lokal a lider tapno makaisayangkat iti napasnek a kampania para iti nasional nga eleksion.

6. EDDIE VILLANUEVA, Bangon Pilipinas

Apay nga Ibutosda?: Ibagianna ti baro a politika nga agsadag iti nadiosan a panagserbi. Kasapulan daytoy a galad tapno sibubukel a mabaliwan ti agdama a narugit a sistema ti politika ti pagilian.

Apay a dida ibutos?: Gapu met laeng iti kababalinna a kas tao ti Dios ti rason tapno liklikan ti tao a mabutosan daytoy. No panagserbi met laeng iti ili ti panggepna, maaramidna met dayta babaen ti panagtultuloyna a mangadal kadagiti kameng ti Jesus Is Lord nga idauluanna. Idi 2004, basbassit ti naalana a butos ngem ti ipaspasawna idi a nasurok a dua a milion a kameng ti JIL.

Ti Bisena: Naabak met iti eleksion idi 2004 ni Perfecto Yasay idi agkandidato daytoy a senador. Kasano a mangabak iti nangatngato a posision nga ad-adayo a nalatlatak ngem isu dagiti makabalubalna? Awan la’t maitulongna tapno manayonan ti butos ni Villanueva.

Ti Partidona: Awan ti nabileg a makinaria ti Bangon Pilipinas. Dagiti laeng kameng ti JIL ti kaaduanna a mapatudonna iti kampania.

7. ANA CONSUELO“Jamby” MADRIGAL, Independiente

Apay nga Ibutosda?: Isu laeng ti babai kadagiti kandidato. Ni Jamby man dayta wenno ni Judy Ann Santos, awan met dakesna no kabaelan daytoy a risuten ti parikut ti pagilian.

Apay a dida ibutos?: Imposible ti kayatna a maaramid: ti agtaray nga awan ti partidona. Inusar ni Chiz Escudero iti utekna idi ibagana nga imposible a mangabak no isu laeng ti agkuti tapno agkampania, kalpasan nga immibbet daytoy iti NPC a mangkanunong koma iti kandidaturana. Ken maysa, ania koma ti ipagpannakkel ni Madrigal nga inaramidna iti innem a tawenna iti Senado, no di laeng ti ay-ayatna a sumakay iti ania la ditan nga isyu a kaaduanna, awan met ti nabagas nga ibagbagana. Ni Jamby ti ibagbagada a babai a bersion ni Eddie Gil.

8. JC DE LOS REYES, Ang Kapatiran

Apay nga Ibutosda?: Baro a rupa ti politika. Nasayaat nga alternatibo ti tradisional a politika.

Apay a dida ibutos?: Awan ti ammotayo kenkuana, no di laeng maysa a konsehal ti Olongapo ken kaanakan ni Gordon a a makalabanna iti puesto.

Ti Bisena: Awan ti makaam-ammo iti bisena ni Dominador Chipeco, no di laeng ti pamiliar nga apeliedona.

Ti Partidona: Rimmaman ti Ang Kapatiran Party iti eleksion iti para senador idi 2007. Ngem kas ninamnama, awan ti nakapuesto kadagiti kandidatona. Awan met ti napasamak tapno makuna nga immadu wenno ad-adda a naglatak ti partido tapno makuna a nakasaganan daytoy para iti dakdakkel nga eleksion.

MABALIN nga adu pay ti mapasamak tapno agbaliw dagitoy a persepsion agingga iti eleksion. Irugrugitayo ngaruden nga adalen a nasayaat ti kalidad dagiti kandidato nga ibutostayo, uray pay dagitoy laengen a nagan ti mabalin a pagpiliantayo. No rinuker ngamin ‘tay mapilitayo, awanen ti sabali a mapabasol no di met laeng datayo nga umili.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, December 28, 2009.)

ANIA ITAN TI PUDNO ITI MARTIAL LAW?

NO mangngegtayo ti Martial Law, malagiptayo ti gobierno ni Presidente Ferdinand Marcos. Daytoy ti panagturay ti landok nga ima, ti panagari dagiti militar ken polis. Panawen ti pannakabusal ti ngiwat ti prensa, ti pannakaipakni dagiti tumubngar, ken panangkontrol dagiti nabileg ken pasurotda iti ekonomia ken kinabaknang ti pagilian.

Ita, kalpasan ti nasurok a tallo a dekada, naibulos manen ti naisangsangayan a bileg ti presidente. Idi Disiembre 4, indeklara ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo ti Martial Law iti Maguindanao babaen ti Proclamation 1959. Ngem maigidiat daytoy iti Proclamation 1081 ni Marcos a nangsakup Iti sibubukel a pagilian, ta maysa laeng a probinsia ti sakup ti deklarasion ni Arroyo.

Ken adu pay ti paggidiatanda. Ta dayta ngarud ti napanunot dagiti nagpanday iti agdama a Konstitusyon (naratipikaran idi 1987), a no mabalin, saanen a maaramat daytoy a bileg ti Ehekutibo tapno di maulit pay ti panagabuso ti turay kas iti nasaparantayo iti nalidem a paset ti pakasaritaantayo. Ngem no kasapulan, kas sagudayen ti linteg, ultimo remedio laeng ti Martial Law, wenno maibulos laengen koma no awanan ti sabali pay a wagas tapno madepensaan ti bagbagitayo.

Idi indeklara ni Marcos ti Martial Law idi Setiembre 21, 1972, nagsadag daytoy iti probision ti 1935 Konstitution a maipatpatungpal iti dayta a panawen. Babaen ti Seksion 10 (b), Artikulo VII, adda karbengan ti Presidente a mangideklara iti Martial Law no bilang ta adda panangsakup, insureksion wenno rebelion, wenno ti mabalin a panagpeggad (“imminent danger”) tapno mayalikaka ti karadkad ti publiko.

Uray awan ngarud ti aktual a rebelion wenno insureksion, no la ketdi addan pamalpalatpatan ti gobierno a panagpeggad ti Republika, mabalinen nga ideklara ti Martial Law. Idi ibaga ni Marcos nga agkaykaysan a mangrippuog ti gobierno dagiti rebelde a Muslim a mangisinsina iti Mindanao, dagiti naarmasan a Komunista karamanen dagiti pasurotda kadagiti pagadalan ken sentro ti siudad, ken sumagmamano a sektor a mangkankanunong iti pannakariribuk ti gimongtayo, imbatadnan dagiti rason tapno aramatenna ti sibubukel nga armada ti gobierno nga iturayanna a kas commander-in-chief tapno agtalinaed ti talna iti pagilian.

Winaswasna ti habeas corpus, wenno ti karbengan ti asino man a maaresto a maidatag ti korte tapno masaluadan ti karbenganna. Sinuspendena ti bileg ti Konstitusion babaen ti nasao a proklamasion. Kamaudiananna, imbilinna a dagus ti pannakasurat ti baro a Konstitusion tapno mapatalgedan ti napabaro ken naparegta a bilegna.

“IMMINENT DANGER”

Ngem no agbataytayo iti 1987 Konstitution, naikkat dagiti balikas nga “imminent danger” iti probision mainaig iti Martial Law. Kayatna a sawen, rumbeng nga aktual wenno pudpudno nga adda panangsakup ti pagilian, rebelion wenno insureksion tapno mapilitan ti Presidente a mangideklara iti Martial Law. Ken adu pay a kondision a nailanad iti probision (Seksion 18, Artikulo VII) tapno mabantayan ti panagabuso ti agturay a mangideklara ti Martial Law.

Segun dagiti abogado a nagpetision iti Korte Suprema tapno maisardeng ti Martial Law iti Maguindanao, ti kangrunaan a nagbatayan ti proklamasion a masaker iti probinsia ket maysa a kaso a rumbeng a dagiti laeng polis ti mangrisut. Tangay nangideklara metten ti Presidente iti State of Emergency iti probinsia sumagmamano nga aldaw kalpasan a namasaker ditoy ti 57 a tao idi Nobiembre 23, makaanayen a pagsadagan daytoy dagiti opisial tapno maipakatda dagiti addang a mangrisut iti nakaam-ames a krimen.

No agbataytayo ngamin iti probision ti agdama a Konstitusion, adda karbengan ti Presidente a mangideklara iti State of Emergency ken ti kasilpo daytoy a panagpatulongna iti sibubukel nga armada ti pagilian, no mapasamak ti nakaro a kinadangkok (“lawless violence”) iti pagilian wenno paset daytoy. Malimitaran laeng ti pagbatayan ti Martial Law iti aktual a panangsakup, rebelion ken insureksion.

Segun ken ni Justice Secretary Agnes Devanadera, adda kano dagiti grupo nga agpangpanggep a mangsaranget iti puersa ti gobierno a naibaon iti probinsia tapno mapaulimek ti lugar. Irugrugi kano dagitoy a grupo, partikular dagiti mangsupsuporta ken ti sumurok-kumurang a 2,500 a kameng ti private army dagiti Ampatuan, ti nangurnongen kadagiti puersada para iti maysa a dakkel a panagatake kontra iti AFP. Maysa laeng ngarud daytoy a panangako ti gobierno nga awan pay laeng ti aktual a rebelion. Plano pay laeng dagiti kriminal (saan a rebelde). Pattapatta laeng wenno posible a mapasamak.

Dita a naperdi ti rason ti gobierno. No subliantayo ti probision ti Konstitusion, awanen dagiti balikas nga “imminent danger” a pagbatayan iti deklarasion ti Martial Law.

“FACTUAL BASIS”

Iti Martial Law ni Marcos, nabatad dagiti inlanadna a rason wenno “factual basis” para iti proklamasionna. Uray pagbutbutngan pay laeng a mapasamak dagiti inlanadna a panangriribuk iti pagilian, adda karbenganna a mangibulos iti bileg ti sibubukel nga armada. Maipalagip nga idi mataming iti Korte Suprema ti petision tapno makontra ti proklamasion ni Marcos, inkeddeng dagiti mahistrado a ti laeng Ehekutibo, babaen ti bileg ken ramit daytoy iti panagespia wenno intelehensia, ti makaammo kadagiti umno a pasamak mainaig iti seguridad ti pagilian. Adda laeng ngarud kadagiti opisial ti karbengan a mangrisut ti parikut.

Ngem ania koma ti “factual basis” ni Presidente Arroyo iti bukodna a proklamasion? Nakaro a kinadangkok ti nabatad a rason, a saan met nga aktual a rebelion. Sakbay a naideklara ti Martial Law, natengngelen ti Department of Interior and Local Government (DILG) ti sibubukel a lokal a gobierno ti Maguindanao ken ti Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) a pagkamengan daytoy. Nakapupoken iti Manila ni Datu Unsay Mayor Andal Ampatuan Jr., kangrunaan a suspek iti masaker. Umaboten iti 4,000 dagiti soldado ken polis, karamanen dagiti tangke ken eroplano ti armada, a naibaon sadiay tapno matengngel ti posible a panagbibinnales dagiti apektado a pamilia. Nasuspende metten ti kaaduanna nga opisial iti PNP iti probinsia tapno maliklikan ti komplikasion iti imbestigasion. Ken kalpasan ti apagbiit nga operasion iti lugar, agsasaruno ti pannakaduktalda kadagiti adu ken agduduma a nangngato ti kalibrena nga armas. Naalada dagitoy kadagiti pagtaengan dagiti Ampatuan. Sabali pay dagiti nakalida nga armas ken bala (namarkaan ti DND ken AFP ti kahon dagitoy) iti sumagmamano a paset ti probinsia, a patienda a naaramat ti kaaduanna kadagitoy nga armas iti nisayangkat a masaker.

Adda kadi pay ngarud mababaelan ti ania man a grupo, kas iti private army ni Ampatuan, no awan metten dagiti armasda wenno reserbada nga armas ken bala, ta naapput metten dagitoy ti militar? Kasano a makapaggarawda no naiwarasen ti sibubukel a puersa ti gobierno iti probinsia?

Ken maysa, uray pudpudno a saan a pasakup dagitoy a grupo, wenno makiinnibusda iti pannakilabanda kontra iti puersa ti gobierno no pudno man ti karkarna a kinaturedda, saan a katukad daytoy ti makunkuna a panagalsa dagiti umili tapno marippuog ti sentro ti gobierno, a maysa koma nga elemento ti rebelion.

Inrason pay ti Malakanyang ti saanen a panagtulid ti hustisia gapu ta agbutengen dagiti korte iti probinsia a mangakem kadagiti pagrebbenganda gapu iti madama a riribuk. Ngem kinontra daytoy ti Korte Suprema ta iti laksid ti napasamak, kunana a silulukat latta dagiti korte iti probinsia.

“ALL-OUT WAR”

Idi 2001, babaen ti administrasion ni Presidente Erap Estrada, naibilin ti “all-out war” kontra kadagiti rebelde a Muslim. Resulta daytoy ti nakaro a pananggulo ti Abu Sayyaf iti kinatalinaay ken seguridad ti Mindanao, ken ti panagsukir ti MILF ken MNLF iti bilin ti gobiernotayo nga ibabada dagiti armasda ken tumulongda iti parikut ti Abu Sayyaf. Nakarkaro ti giera nga intuyang ni Erap ngem ti napasamak iti Maguindanao ta dakdakkel ti sakupen ken epekto ti riribuk a parparnuayen dagiti rebelde a Muslim. Ngem saan a nangideklara ni Erap iti Martial Law.

Ken uray iti agdama nga administrasion ni Arroyo, mapaspasamak met ti dadakkel a panangriribuk dagiti rebelde a Muslim. Adda met dagiti masaker a napaspasamak. No kayatna met laeng ngarud a risuten ti parikut, mas nga adda ketdi rason ti Presidente a mangideklara iti Martial Law iti sumagmamano a paset ti Mindanao ta aktual a rebelion wenno insureksion ti ipatpaturay dagiti kameng ti MILF ken MNLF, nga ad-adayo nabilbilegda ngem dagiti Ampatuan iti Maguindanao.

Saan a kinasapulan ni Marcos ti pammalubos ti Kongreso idi ideklarana ti Martial Law ta awan iti kasta a naisurat iti 1935 Konstitusion. Inkandadona ketdi ti Kongreso tapno maliklikan ti ania man a panangkontra ti Lehislatibo iti addangna. Maipalagip nga idi maipakat ti kaunaan a Martial Law iti pagilian idi 1944, babaen ti Proclamation 29 ni Jose P. Laurel, panawen idi ti panangsakup dagiti Hapon iti pagilian ket kasapulan daytoy tapno maisardeng met ti insureksion kontra iti sinsinan a gobierno ni Laurel.

Ngem sabali ti kaso ni Presidente Arroyo ta sibibiag ti Kongreso ken adda bileg daytoy a mangibabawi ti Martial Law nga indeklarana. Saan a kas iti 1935 ken 1973 a Konstitusion, a saggaysa laeng a parapo ti nailatang para iti probision iti Martial Law ta iti 1987 Konstitusion, adda innem a parapo. Maysa ditoy ti panagbutos dagiti amin a kameng ti Kongreso (joint voting ti Kamara ken Senado) no ibabawida wenno saan ti deklarasion ti Martial Law, no di man ipapautda pay daytoy, no iti panagkita ti mayoria ket kiddawen iti agdama a kasasaad ti pagilian wenno probinsia.

Nagpaut iti arigna maysa dekada (manipud 1972 agingga iti 1981) ti Martial Law ni Marcos. Manamnama a 60 laeng met nga aldaw ti Martial Law ni Presidente Arroyo iti Maguindanao, kas sagudayen ti Konstitusion. Malaksid no kayat ti Kongreso nga ipapaut pay ngem iti naituding nga aldaw. Madama a matamtaming babaen ti joint session ti Kongreso ti Proclamation 1959, ket adda kadakuadan no ibasurada ti proklamasion ti Presidente wenno patalgedan ken pagpautenda pay daytoy ngem iti 60 nga aldaw.

Limitado ngarud ti garaw ni Presidente Arroyo. Awan ti bilegna a mangsuspende ti Konstitusion, mangirikep ti Kongreso, wenno mangisardeng ti panagtulid ti hustisia iti sadino man a paset ti pagilian. Saan a kas idi panawen ni Marcos nga iti laeng agpidut ti kalaban ti gobierno ti inaramid dagiti Metrocom sada ibalud, no di man iwalang dagitoy iti rangrangat, adda dagiti pagalagadan nga inlatang ti agdama a Konstitusion ken dadduma pay a paglintegan tapno agtultuloy a mapaturay ken masalakniban ti karbengan ti asino man nga umili a mapabasol iti rebelion, insureksion ken kapadana nga aramid a mangipaay ti dakkel a riribuk iti gimong

“OVERREACTION”

Ti ababa a pannao, nasurat dagiti probision ti Konstitusion tapno saanen a mariing pay ti Martial Law, malaksid iti karkarna a pasamak, kas iti panangsakup ken nasaknap a rebelion wenno rebolusion, a makasapul iti bileg ti sibubukel nga aramada ti gobierno. Ngem ti dakkel a saludsod ditoy: Apay a kinasapulan ti Presidente nga aramaten daytoy no adda met dagiti mabalin pay a remedio. Inutil kadi ti AFP a mangipakat iti pagrebbenganna no awan ti Martial Law? Maysa ketdi nga “overreaction” wenno panagsobsobra ngem ti rumbeng a solusion ti panangiladawan ni dati a Presidente Fidel Ramos iti Proclamation 1959.

Nalaka laeng a mapugtuan no ania ti adda iti panunot wenno pudpudno a motibo ti Malakanyang iti naudi nga addangna. No maminsan ngamin, a kas masansan a mapaspasamak no amirisentayo dagiti addang ti Presidente, adda mabukeltayo a posible a senario, pudno man wenno saan, ngem nasayaaten a mangriing kadatayo a manganag iti dakdakkel nga isyu iti Martial Law.

Umuna, mabalin nga adda ilemlemmeng a sekreto ti administrasion ni Arroyo a dagiti laeng Ampatuan a nagturay manipud pay idi 2001 ti makaammo. Kangrunaan ditoy dagiti kaso ti panagsuitik iti eleksion idi 2004 ken 2007. Adda kano dagiti ebidensia a dagiti laeng militar ti makabael a mangipakni sakbay a maduktalan ti media.

Maikadua, adda kano met ilemlemmeng dagiti militar, kangrunaanna dagiti nangngato nga opisial nga adda pakainaiganna iti pannakayismagel dagiti armas ken bala manipud iti armory ti gobierno tapno maibunong kadagiti kankanunonganda a warlord iti adu a paset ti Mindanao. Ngem sakbay nga agtulid iti imbestigasion, nadalusen dagiti dalan a mangiturong kadagiti rumbeng a mababalaw.

Maikatlo, maysa a pangpadasan a kaso, wenno test case, ti Proclamation 1959 tapno makita ti Malakanyang ti posibilidad a maipakat met ti Martial Law iti sibubukel a pagilian. Babaen ti Maguindanao, masiripda ti epekto ti pannakapabileg manen ti militar, wenno pagpatinggaan dayta a bileg nga agbatay iti agdama a paglintegan. No ania man ita ti panangkontra ti adu a sektor iti agdama a Martial Law, no malusotan daytoy ti gobierno, ad-addan a nalaklaka no kua nga ipakatda ti sumaruno ta masullatandanton ti ania man nga abut iti legal a pannakaipakatna.

Ken maikapat, a kasilpo ti maikatlo a rason, panagsagana ti Malakanyang daytoy no bilang ta adda “failure of election,” kas pagarigan maperdi ti dagiti kompiuter para iti automated election, wenno mapaturay manen ti pinnatay kadagiti agkakalaban iti politika, madadaanen ti Martial Law a maibulos. Maysa laeng ngarud manen daytoy kadagiti adu a plano ni Presidente Arroyo gapu iti kinadesperadona a kumpet iti turay.Ala, pattapatta laeng kunatayo, ngem awan met naisurat a linteg a mangiparit kadatayo tapno agamak, agsagana ken agridam. Narigaten no pagam-ammuan ta agsublitayo manen iti 1972.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, December 21, 2009.)

AGBALINTON NGA SPEAKER NI GLORIA MACAPAGAL ARROYO?

APAY ketdin a saan?

Kas itay kunadan, adu ti mabalin a mapasamak no kastoy a lumidlidemen ti kasasaad ti politika iti pagilian. Ket no maminsan, ad-adda a mapasamak dagiti mapagbutbutngan, wenno uray dagiti pugpugtuantayo laeng.

Saan met nga iparit ti Konstitusion ken ania pay a paglintegan iti eleksion ti panagkandidato ni Presidente Arroyo a kas diputado iti Maikadua a Distrito ti Pampanga, kalpasan ti terminona iti Malakanyang.

No ania man ti pudno a panggepna iti karkarna nga addangna, dayta ngarud ti pagtaudan ti nabara a debate. Ngem ketdi, saanen a nakakaskasdaaw ti yiingar ken panagamak dagiti adu a kritiko ti Presidente. Ta adda kadin nasayaat a makitada iti administrasion kalpasan ti mapagduaduaan a balligina iti eleksion idi 2004, ken dagiti dadduma pay nga addangna tapno kumpet iti puestona? Kadakuada, ti panagpaso ti termino ti Presidente, wenno ti yiibbetna a dagus iti puesto, ti kasayaatan koma a maipaayna iti publiko. Ngem no yatiddogna pay ti bilegna iti ania man a wagas, saanen a makatulong dayta iti pagilian.

Iti agwalo a tawenen a panagturay ni Arroyo iti Malakanyang, natibnokan daytoy kadagiti naalas nga addang tapno mabaliwan ti Konstitusiontayo, ngem padapada nga awan ti nagturongan dagitoy. Umuna, ti people’s initiative idi 2006 nga intuyang ti Sigaw ng Bayan a buklen dagiti kaaliadona a lokal a lider ngem imbasura ti Korte Suprema ti petisionda; ken maikadua, ti constituent assembly a naggagatelan nga inrubuat dagiti kapartidona iti Kamara ngem di met kinayat ti Senano ti makikooperar kadakuada.

Ken iti dayta a kapaut iti takem ni Arroyo, adun a daras a pinabpabus-oyanna amin a kayat dagiti diputado, kaaliadona man wenno saan (karamanen dagiti lokal nga opisial kas kadagiti Ampatuan iti Maguindanao) iti kasta saan nga agkuti dagitoy kadagiti agsasaruno nga impeachment complaint kontra.

SPEAKER NGA UMUNA SA PRIME MINISTER?

Agparparang ngarud a Plan B ti Presidente ti panagbalinna a diputado, tapno iti kasta maipatugaw daytoy nga Speaker. Ket no bilang ta agballiginto a mangiduron iti charter change iti Kamara (ken no bilang pay ta matuloy nga agbalin a Parliamentario ti gobiernotayo), isunto met laeng ti agbalin a Prime Minister, ken nabilbilegto ngem iti Presidente (a maysa laeng a “ceremonial leader” iti kastoy a klase ti gobierno).

Ken di met narigat a magun-od ni President Arroyo dagiti kayatna. Gapu iti iggemna a bileg a kas presidente ti pagilian, ken ti kinalatakna metten iti bukodna a probinsia, kasla umanges laeng iti angin ti kinalaka ti panangabakna. Tallo ti makasangona iti puesto, ngem padapada a di met nalatak ken agdadamo laeng dagitoy iti politika.

Iti agdama a komposision ti Kongreso, kabaelan dagiti kaaliadona ti mangipatugaw iti kayatda nga Speaker. Ket no agtultuloy dayta a balligi dagiti kapartidona iti Lakas-Kampi-CMD ken kaaliadona a partido inton 2010, saanen a mapagduaduaan ti panangipatugawda kenkuana nga Speaker ti Kamara. Ta kas man nakasigsigurado metten daytoy a mangabak ni Gilbert Teodoro a kandidato ti administrasion a katulongananto kadagiti addangna iti politika. Sabagay, no agsolido manen ti Maguindanao ken Cebu para iti partido, wenno mapasamak dagiti dati nga aramid ti administrasion kadagiti napalabas nga eleksion, mabalin a pumudno dayta a sumar ni Arroyo.

Saan ngarud a ti legalidad iti panagkandidato ni Presidente Arroyo a kas diputado iti isyu ditoy, no di ket ti isyu iti moralidad. Maiparbeng kadi nga agkandidato iti nababbaba a puesto iti gobierno ti situtugaw a presidente?

No ni dati a Presidente Fidel V. Ramos ti masurot, kaykayatna nga aglusulos nga umuna ti Presidente iti puestona. Gapu kano iti kaadda ni Arroyo iti posision, mangipaay laeng daytoy iti dakkel a bentahe kontra kadagiti kalabanna. Awan la’t makita ni Ramos a kinapatas iti laban no ti maysa a Commander in Chief iti Armed Forces, kangatuan iti Ehekutibo, nga addaan iti bileg a mangdutok ken mangikkat kadagiti opisial, addaan iti kontrol iti magastos ti gobierno, ket sumango kadagiti babassit a kandidato. .

INSULTO ITI OPISINA TI PRESIDENTE

Segun pay ken ni Ramos, kasla bassit laeng ti panagkita ni Arroyo iti kababalin ken pateg ti Opisina ti Presidente gapu iti panangtutopna iti nababbaba a posision. Pananginsulto ketdi iti sagrado nga opisina, dayta met ti kayat nga inayon ni dati a Presidente Joseph “Erap” Estrada. Segun kenkuana, di rumbeng nga agpababa iti posision ti asino man a nagbalinen a presidente. Gapu ngarud iti daytoy, intuloy ni Erap iti panagtarayna manen a kas presidente, saan ket a bise wenno senador a kas isingsingasing dagiti kaaliadona, uray pay kuestionarenda ti legalidad ti panagkandidatona, umuna gapu iti probision iti Konstitusion a mangiparparit iti reeleksion kadagiti nagbalin a presidente, ken iti bileg ken sakup ti presidential pardon a naipaay kenkuana kalpasan a masentensiaan ken mabalud gapu iti kaso a plunder.

Di kinayat ni Erap nga agbalin laengen a mamagbaga wenno “kingmaker” iti bukodna a partido, a kas iti inaramid ni FVR. Kalpasan ngamin ti termino ni Ramos, saanen a nagsubili daytoy iti ania man a posision, pabutosan man wenno madutokan. Nagbalin laengen a mamagbaga ni FVR iti Lakas-NUCD, ti partido a binuangayna idi 1991, ken nagbalin a kangrunaan a partido ti situtugaw a presidente idi tumaray daytoy a bise idi 1998 ken presidente idi 2004. Gapu iti pannakiraman ni FVR iti partido, dakkel latta met ti akemna kadagiti panaggaraw ti politika iti pagilian, kangrunaan ditoy ti EDSA Dos a nakakugtaran ni Erap idi 2001, ken ti panangsalbarna ken ni GMA a maikkat iti puestona babaen ti sabali koma manen a People Power idi 2006. Iti agdama, nagsinan ti dalan da GMA ken FVR kalpasan a naikkat ni Jose de Venecia, kangrunaan a kaaliadona iti politika, a kas Speaker itay napan a tawen.

Ken kas ken ni Ramos, saanen a pinanggep pay ni dati a Presidente Cory Aquino ti agsubli iti turay. Ngem saan a kas ken ni Ramos a bimiang daytoy iti ania man nga addang ti partido a nangkanunong kenkuana iti kaaddana iti Malakanyang. Rummuar laeng daytoy iti publiko no mariknana nga maipangpangta ti demokrasiatayo ken ti kinatakneng ti Opisina ti Presidente. Maysa ni Cory kadagiti kangrunaan a personalidad ti EDSA Dos ken ti panagkiddaw met ti adu a sektor iti panaglusulos ni GMA gapu iti alegasion iti kurapsion ken panagsuitik iti eleksion.

TI NAGBANAGAN DAGITI DATI A PRESIDENTE

No subliantayo ngarud ti pakasaritaantayo, agduduma ti nagbanagan dagiti nagbalin a presidente ti pagilian kalpasan ti terminoda, malaksid kada Manuel L. Quezon, Manuel Roxas ken Ramon Magsaysay a natay bayat ti panagtakemda. Ngem awan kadakuada ti nagsubli iti turay a kas diputado wenno ania man a lokal ken nababbaba a posision.

Agpapada da Emilio Aguinaldo, Jose P. Laure, ken Sergio Osmeña a saan a nabutosan a presidente, ngem padapada a napaay dagitoy iti panagpanggepda a pabutosan a presidente kalpasan dagiti bukodda a termino.

Nagbalin a presidente ni Aguinaldo gapu iti panangidaulona iti gobierno a rebolusionario kadagiti maudi a tawen dagiti Kastila ken iti panangrugi ti panangsakup dagiti Amerikano iti pagilian. Nagulimek daytoy idi masakupen ti Amerika ti Filipinas. Ngem idi marugian ti gobierno a Commonwealth, nagkandidato daytoy a presidente, ngem inluges laeng daytoy ti naub-ubing ken nalatlatak a lider politikal, ni Manuel L. Quezon.

Nagbalin a presidente ni Osmeña kalpasan ti ipupusay ni Quezon gapu iti sarut idi 1944. Ngem idi agkandidato daytoy a presidente para iti umuna a Republika ti Filipinas, inabak daytoy ni Manuel Roxas. Kalpasanna, nagretiro laengen daytoy iti Cebu. Intuloy ketdi dagiti kaputotanna ti ania man a bileg iti politika a nairubuatna iti probinsia ken iti pagilian.

Nagbalin met a presidente ni Laurel idi sakupen dagiti Hapon ti pagilian. Ngem idi nagkandidato daytoy a presidente idi 1949, inatiw daytoy ni Elpidio Quirino a nangsublat iti turay kalpasan ti ipupusay ni Roxas. Ngem ti pakaigidiatanna kada Osmeña ken Aguinaldo, nabutosan a senador ni Laurel idi 1951. Ngem kalpasan iti terminona iti Senado, nagretiron daytoy iti politika.

Kasta met a nagretiro iti politika da Quirino, Carlos P. Garcia ken Diosdado Macapagal a padapada a saanen a nagsubli iti turay kalpasan a naabakda iti panggepda a panagpailayon iti maikadua a termino.

Nagretiro ni Quirino iti pagtaenganda iti Quezon City, ken dua laeng a tawen kalpasan ti pannakaabakna, natay daytoy iti atake iti puso. Idi maabak ni Garcia iti eleksion idi 1959, nagretiro met daytoy iti pagtaenganna iti Bohol, ngem idi maluktan ti eleksion para iti Constitutional Convention nga intuyang ni Presidente Ferdinand Marcos idi 1971, nangabak ni Garcia a delegado iti probinsiada. Nadutokan daytoy a Presidente ti Convention, ngem awan pay makatawen idi matay iti atake iti puso. Ni Macapagal ti nangsukat kenkuana iti posision.

Saan met a nakasubli iti ania a posision ni Marcos iti pagilian kalpasan a mapatakias iti umuna a People Power idi 1986. Natay iti sakit a lupus iti Hawaii a nakaipaknianna.

LEGAL, NGEM MORAL KADI?

Ngem ania koma ti pagrikutanyo? Dayta ti kasla kayat nga ipaawat dagiti opisial ti Malakanyang kadagiti kritiko ti Presidente. Segun ken ni Atty. Romeo Makalintal, abogado ti Presidente, awan ti linteg a mangibagbaga a maiparit ti agbalin a diputado ti maysa a dati a presidente. Segun met ken ni Executive Secretary Eduardo Ermita, saan a gapu ta naisabsabali ti addang ti Presidente ngem dagiti immun-una kenkuana, pagrasonanda daytoyen tapno babalawenda ti Presidente, nga arigna diktaranda iti kayatna nga aramiden.

Ngem dakdakkel nga isyu ti moralidad, segun dagiti kritiko ti Presidente. Kas kuna ni Bayan Muna Rep. Teodoro Casiño, ti panangiggem manen ti Presidente iti maysa a nabileg a posision kalpasan ti terminona, ipakitana laeng ditoy ti maysa a lider a naagum iti bileg. Namansaan iti adu a kurapsion ken panagabuso iti turay, ania pay ngarud ti karbenganna a moral tapno mangiggem iti ania man a posision para iti pagimbagan ti publiko, dayta met ti kayat nga ipaawat ti Bagong Alyansang Makabayan.

Ken wen, patien pay dagiti kritiko ti gobierno a panggep nga aramatento ni Arroyo ti bileg ken prebilihiona a kas kameng ti Kamara tapno masarapana amin a mabalin a panangidarumda kenkuana mainaig iti kurapsion iti kaaddana iti Malakanyang. Nupay mabalin latta met a tiliwen ti korte no bilang ta maidarum daytoy gapu iti dadakkel a kaso kas iti plunder, makatulong kenkuana iti dakkel ti kaaddana a personal iti Kamara tapno makapagmaniobra.

Kunada man a ti kinapaut ti maysa a posision ket ababa laeng para iti maysa a nalaing ken naimbag a lider, ngem atiddog unay no dakes daytoy. Ammotayo ngaruden no apay a matubngar ti addang ti manamnama nga Speaker inton 2010.

Ken no bilang ta mangabak a Presidente ti asino man kadagiti kalabanna iti politika, maaramatna ti posisionna iti Kamara tapno masalaknibanna ti bagbagina, no di man tapno adda paggarawanna a bumales met iti baro nga administrasion.

Segun ken ni CBCP spokesperson Monsignor Pedro Quitorio III, malaksid iti isyu iti moralidad, rumbeng met a makita ditoy no mayannatup wenno kasayaatan ti addang ti Presidente para kadagiti kasapulan dagiti umili. Segun iti padi, no kayat met laeng ti Presidente ti agserbi kalpasan ti terminona, awan ti dakkel a rason daytoy tapno mangiggem manen iti sabali a puesto. Ta ditay’ maaluadan a saludsoden ditoy, no asino ti ad-adda nga agganar iti panagpababa iti posision ti Presidente, wenno no asino ti kayatna a salakniban—ti publiko kadi wenno ti bukodna a bagi ken pamilia?

Di met rumbeng nga irasonna a para iti pagimbagan ti Pampanga, ta kasla imbagana metten nga inutil wenno awan ti serbi ti anakna, ni Juan Miguel “Mikey” Arroyo, a stitutugaw ita a diputado iti maikadua a terminona, iti distritoda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, December 14, 2009.)

APAY A NAPASAMAK TI MASSACRE IDIAY MINDANAO?

“HINDI naman ho masyadong problema sa Maguindanao!”

Dayta ti nakalalagip a balikas ni Virgilio “Hello Garci?”Garcillano iti kotrobersial a pannakipatangna iti telepono ken ni Presidente Glora Macapagal Arroyo idi Hunio 6, 2004.

Mainaig daytoy iti panangkumbinsina iti Presidente a nairemedionan dagiti election forms tapno di madlaw ti milagro nga inaramidda iti resulta iti eleksion iti Maguindanao. Nagangayana, tallo nga ili iti probinsia ti awan man laeng naawid a butos ni Fernando Poe Jr. iti laksid ti kinalatakna (malaksid pay ti kaadda ti “dagdag-bawas” iti resulta ti dadduma pay nga ili).

Kas iti eleksion idi 2007, napasamak manen iti Maguindanao ti karkarna a resulta ti eleksion. Dagiti kandidato ti administrasion ti nakaala iti umuna a 12 a puesto, ngem di mailawlawag ti Comelec no apay nga ad-adu ti bilang dagiti balota ngem ti pudno a nagbutos.

Kadagitoy nga eleksion, ni Andal Ampatuan Sr., a kapartido ti Presidente, ti gobernador ti probinsia.

Ita nagsubli manen ti Maguindanao ken ni Ampatuan iti panunottayo, saan a gapu ta panawen manen ti eleksion no di pay ket maysa a pasamak a nakarkaro pay ngem iti panagsuitik.

Isu daytoy ti “massacre” a napasamak iti probinsia idi Nobiembre 23.

“SAANDA A GARAWAN DAGITI BABBAI”

Eleksion man ngaminen. Uray adda ibagbaga ti kalabanna a tadtadenda no ituloyna ti panggepna, saan a napabutngan ni Vice Mayor Ismail “Tito” Mangudadatu ti Buluan, Maguindanao tapno kalabanenna iti kinagobernador ti Maguindanao para iti eleksion iti 2010 ti anak ti situtugaw a gobernador.

Manipud pay idi 2001, iggemen ti kaamaan dagiti Ampatuan ti sibubukel a probinsia. Idi 2007, nangabak nga awan ti kalabanna ni Gob. Ampatuan Sr. Malaksid pay a kaaduanna dagiti annak ken kakabagian daytoy ti nagbalin a mayor, konsehal iti ili, wenno bokal iti probinsia, malaksid pay kadagiti nangangato a posision iti ARMM a pagkamengan ti probinsia. Awan duaduana a didiosen ida dagiti adu nga umili, ken saan a magaraw uray dagiti agtuturay.

Napanunot ngarud ni Mangudadatu nga isun ti mangirugi iti panagbalbaliw iti lugarda para kadagiti Bangsamoro a kas kenkuana. Ngem dina malipatan ti death threat kenkuana. Iti kaaldawan ti panangidatagna iti bukodna a certificate of candidacy (CoC) iti Comelec, ni Genalyn nga asawana ti imbaonna a mangipila iti daytoy iti Shariff Aguak, kabesera ti probinsia. Kinuyog daytoy ti kabsat ni Tito a mayor iti sabali nga ili, ken sumagmamano a kakabagianda a babbai. Uray dagiti abogado a kinapatangna tapno mangasistir dagitoy, babbaida met.

Mamati ni Mangudadatu a di garawen dagiti kalabanna dagiti babbai gapu ta iti tradisionda a Muslim, saan a mabalin a dangran dagiti babai a kas met laeng dagiti ubbing wenno lallakay ken babbaket iti ania man a susik dagiti adu a pamilia wenno tribu. Dakkel ngamin ti bayadan iti asino man a mangdangran iti babai isu a no mabalin, uray iti paggugubatan dida saktan dagiti babbai.

Pinaay ti police director ti ARRM ti kiddaw ni Mangudadatu a security escort. Kasta met nga awan ti naganabna idi immasideg kadagiti military iti lugarda. Segun kadagiti opisial iti AFP, saan nga akem ti militar ti mangipaay iti security escort kadagiti politiko. Ngem impatalgedda met ketdi a natalinaay ti kalsada a pagnaanda ken awan ti rumbeng a pagbutnganda.

Ken gapu ta patienna ti bileg ti media, napanunot ni Mangudadatu nga umasideg kadagiti kameng ti media. Immuna nga inasitganna ti maysa a reporter iti DZRH tapno mangayab kadagiti padana a journalist tapno adda mangimatang iti pannakaidatag ti kandidaturana. Immabot ngarud iti 37 nga agiwararnak nga aggapu pay iti General Santos, Tacurong ken Koronadal ti naawis ti mayor a kumuyog iti convoy iti lima a lugan a napan iti kapitolio.

Ngem gayam iti dalanda iti ili ti Ampatuan, adda agur-urayen kadakuada a peggad. Mapan a 100 a katao, karamanen ti sumagmamano a kameng ti PNP ken dagiti civilian volunteer organizations (CVO) a nangawit kadagiti nabibileg nga armas ti nangbangen kadakuada iti highway.

URAY LUGAN INKALIDA

Pinaisardeng dagiti nagtagi-armas a grupo ti convoy iti igid ti highway. Tinungpa-tungpada dagiti babbai, imapakanda kadakuada dagiti iggemda nga election form, sada rinames dagiti dadduma ken pinaltogan dagitoy. Adda pay dagiti pinilidanda. Ken dida pay napnek, uray pay dagiti inosente a sibilian a nairana lumaslasat iti lugar ti pinatuduanda iti bala. Dagitoy dagiti bangkay a nasarakanda a naiwaras iti aglawlaw ti convoy.

Sabali pay dagiti bangkay a nakagalut dagiti imada a naikali iti narabaw a tanem. Agasem, pati lugan dagitoy, inramanda nga inkali babaen ti inusar dagiti grupo a backhoe a kukua ti lokal a gobierno ti Maguindanao. Adda pay dagiti naputolan iti ulo.

Iti kadagupan, 57 ti natay, karamanen ti 25 a kameng ti media, dua nga abogado, ken dagiti dadduma pay nga inosente a nairana laeng iti lugar. Malaksid ken ni Genalyn ken ni Mayor Bai Eden Mangudadatu, nairaman a natay ni Bai Farinah Mangudadatu a kabsat pay ni Ismail, ken da Atty. Cynthia Oquindo-Ayon ken Atty. Connie Bresuela, nga agpada nga abogado ti pamilia. Ni Mayor Andal Ampatuan Jr., mayor ti Datu Unsay, ti maitudtudo nga akin-utek ti pasamak. Wen, panggep daytoy ti agtaray a gobernador ti Maguindanao a kas sukat ti amana nga aggibusen ti panagtakemna ket manamnama ti panagsangoda ken Bise Mayor Ismail Mangudadatu.

Kasla nagrigat a patien a mapasamak iti kastoy a wagas ti panangpatay kadagiti kalaban iti politika. Mangrugrugi pay laeng iti eleksion, ngem adda daytoyen a pasamak a pangpanunotantayo iti dakkel no kabaelan ti agdama a gobierno a matengngel ti panagdakkel pay iti parikut.

Adayo a nadangdangkok daytoy ngem ti panangpuor ni Vincent “Bingbong” Crisologo, anak ti sitatakem idi a gobernador ken diputado, iti dua a purok iti Bantay, Ilocos Sur gapu iti politika idi dekada 70. Wenno ti pannakabomba iti Plaza Miranda iti Quiapo, Manila a nakatayan iti sumagmamano a katao ken nakasugatan dagiti kandidato ti Partido Liberal. Wenno dagiti kaso iti panagpipinnaltog kadagiti kalsada wenno plasa dagiti agkakalaban a partido iti sumagmamano a probinsia. Awan ti ubbing, wenno adu a babbai ken iti kaadu ti kameng ti media a natay, saan a kas iti naudi a pasamak iti Maguindanao.

Maikapat ti Filipinas iti listaan ti Committee to Protect Journalists a nakabase iti New York, kadagiti pagilian a karirisguan a pagbasakan dagiti agiwarwarnak. Ngem kalpasan ti Nobiembre 23, inatiwtayon ti Somalia, Iraq ken Pakistan a nakatayan metten ti adu a kameng iti media. Ngem adda gubat wenno dadakkel a susik iti politika ken ideolohia kadagitoy a pagilian, idinto a ti Filipinas a demokratiko a pagilian, maysa laeng a susik iti lokal nga eleksion ti makaigapu ti pannakaipatli ti adu a kameng ti media.

Ken napasamak daytoy iti panawen nga irugitayon iti automation, wenno moderno a wagas iti panagbutos iti pagilian, ken ti kaadda dagiti social networking iti Internet a makatulong pay iti panagpili dagiti botante iti ibutosda

.

ADDA KAYATDA NGA IBAGA?

Saan laeng ngarud a sinsinan a panangtambang daytoy tapno mangipakni iti maysa a kalaban ti politika. Gapu iti naisangsangayan a pannakaipakatna, adda ibagbagana daytoy para iti pagilian. Tallo ti mabalin a maadawtayo ditoy.

Umuna, awan latta ti pagbaliwan ti sistema ti politika ti pagilian gapu iti kaadda latta dagiti warlord wenno private army a pampanuynoyan dagiti agtuturay, saan laeng iti Maguindanao, no di pay kadagiti nadumaduma a paset ti Filipinas, manipud Abra agingga iti Basilan. Dagitoy dagiti dadakkel a pamilia a didiosen kadagiti lugarda gapu iti kaaddada iti posision, ken kaaduanna ti nadekket iti Malakanyang. Umagek ken agkurno dagitoy a lokal a didiosen kadagiti agtuturay a pagay-ayat met nga awaten dagitoy dagiti nangangato nga opisial iti kasta adda maawidda a dadakkel a pabor nangruna iti panawen ti eleksion.

Ti napasamak iti Maguindanao, ipakitana laeng nga awan man laeng ti panagbuteng dagiti Ampatuan no maduktalan ti aramidda ta ammoda nga awan ti makaitured a manggaraw kadakuada. Gapu daytoy iti kaaddada iti posision, ti kadakkel ti puersada, adda agkuna nga umabot iti 500 ti tengngelna a CVO, ket ti kapetda iti AFP ken PNP, ken dagiti gagayyemda iti Kongreso ken ti Malakanyang.

Maikadua, saan a ti kinakapuy ti AFP wenno ti PNP ti isyu ditoy (kinapudnona, kabaelanda a punasen amin a private army no kayatda,). Ti pudno nga isyu ditoy ket isu ti panangipalpalubosda iti kaadda dagitoy a private army, no di man isuda ti mangiturturong tapno maarmasan latta dagitoy. Ken mabalin a dagiti met laeng kameng ti militar wenno polis dagiti nalimed a private army dagitoy a politiko. Saan nga agkuti ti AFP wenno PNP, wenno dida kayat a garawen dagitoy a private army agingga nga awan ti mapasamak a pakaisagmakan ti adda a nakatugaw.

Segun iti Newsbreak, dagiti kaamaan ti Ampatuan ti sumagmamano laeng a lider iti Mindanao nga awan iti koneksionda iti MILF wenno sabali pay a grupo dagiti rebelde a Muslim. Nabanglo ngarud ti naganda kadagiti militar, ken uray pay iti Malakanyang. Gapu iti daytoy, agtintinnulong ti Malakanyang ken dagiti Ampatuan tapno mapagtalinaed dayta a puesto ken natalinaay a panangipatarayda iti turay. Kas itay alibut a kumagat no malipit, kasta met ti aramidenna no adda mangkarit iti puestoda.

Maikatlo, mabalin a paset daytoy ti plano tapno mangiwaras iti panagbutbuteng iti Mindanao iti eleksion, tapno awanen ti mabalin pay nga agbasak a kameng ti media wenno asino pay a nalimbong ti panunotna a politiko a mangipatpateg iti karadkadna tapno agkampania ditoy wenno mangbantay ti pannakaipagna ti eleksion. Asino kadi ti agganar no agtalinaed ti kastoy a panagbutbuteng no di met laeng ti agdama nga administrasion? Kameng iti partido ti Lakas-Kampi-CMD dagiti Ampatuan ken dadduma pay a warlord iti rehion. Kabesadodan ti operasion ti ania man a panangkontrolda ti resulta ti eleksion iti rehion, ken ti rumbeng nga aramidenda no maibulgar daytoy iti media.

No kabuteng idi ti administrasion ti kinalatak ni FPJ a kabalubal ti Presidente, pagamkanda met ita ti kinababa ti popularidad ni Defense Secretary Gilbert Teodoro a manok ti administrasion iti 2010. Kasapulan ngarud a matengngelda manen ti Mindanao, nangruna iti Maguindanao nga agsolido para kadakuada. Panangpasiken ti baluarte, dayta ti maysa pay a napateg a ramen iti politika. Ken uray pay inikkatda dagiti Ampatuan iti partido ti administrasion, ken makasuan dagitoy, agtalinaed dayta a panagbutbuteng dagiti umili, ta kas iti adun a padastayon iti gobierno, napatpateg para iti administrasion ti panagkakadua iti politika ngem ti hustisia. Ta mabati nga agawarawara iti probinsia dagiti tao dagiti Ampatuan a mangaramid iti kaykayatda.

MAYSA A KARIT KADAGITI KANDIDATO

Dakkel ngarud a karit para iti Presidente ti panangisardengna a mamimpinsanen iti kastoy a panagabuso iti bileg dagiti gagayyemna a politiko, nangruna iti Mindanao. No napasnek met laeng a mangiyawat Iti turay para iti mabutosan a presidente inton 2010, rumbeng nga aramidenna daytoy iti naurnos, ken awan ti kinadangkok ken sinasaur nga aramid. No natalinaay ti transision ti gobierno, wenno nasurot ti siwawayawaya ken nadalus nga eleksion, ti pudpudno a rikna ken pili dagiti umili iti agturay para iti pagilian.

Dakkel met a karit daytoy kadagiti agpangpanggep nga agbalin a presidente. Ipasnekda koma a suroten ti prinsipio iti partidoda. Di rumbeng nga uray asino la ditan a lider iti bukodda a lugar ti asitganda tapno makaawidda a butos. Pilienda koma a nasayaat ti agbalin a kamengda, saan ket nga uray ‘tay demonio a makatulong kadakuada a mangpaadu ti butosda, awidenda lattan daytoy iti partidoda. Panunotenda koma a no mangabakda, dagitoy met laeng a demonio ti agturay iti bukodda a lugar, ken didanto metten mabalin a garawen agingga a mapasamak ti kas iti napagteng iti Maguindanao. Ipasnek koma ngarud nga ikari dagiti kandidato a pungtilenen ti ania man a panagabuso iti bileg dagiti kaamaan a politiko, nangruna iti Mindanao.

Nagkas-ang laeng a panunoten a kalpasan ti naindaklan a balligi ni Manny Pacquiao iti boksing, ken ti pannakaipaay iti CNN Hero of the Year para ken ni Efren Peñaflorida, napasamak ti maysa a nakaam-ames a pagteng iti pagilian. Kasla napunas ngaruden ti rason tapno agtultuloyen ti pannakaitandudo ti pagilian.

Ta manipud iti Nobiembre 23, maam-ammo itan ti pagilian a kas kadadaksan a lugar kadagiti journalist.

“Hindi naman ho masyadong problema sa Maguindanao!”

Sapay koma ta mangngegtayo dayta a balikas iti pudno a kaipapananna. Aggapu koma daytoy kadagiti umili wenno kadagiti lokal a kameng ti media a mangipaneknek a narisuten ti parikut iti Maguindanao. Wenno saanen a dagensen daytoy para iti masakbayan ti Filipinas.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, December 7, 2009.)