DOLPHY, NATIONAL ARTIST?

PIMMUSAY ni Comedy King Dolphy, Rodolfo Vera Quizon iti pudno a biag, iti edadna nga 83, idi Hulio 10 kalpasan iti makabulan a pannakirangetna iti sakitna a pulmonia ken dadduma pay a komplikasion.

Awan ngaruden ti nabatbati pay nga ari ti pelikula a Filipino. Immun-unan a nagpakada ni Action King Fernando Poe, Jr. idi a pimmusay daytoy kalpasan a maatake iti utek (stroke) idi 2004.

Ket no napasurotan ti ipapatay ni FPJ iti kontrobersia ti pannakasuitikna iti eleksion idi 2004, adda met kabuyogna a nabara nga isyu iti ipapatay ni Dolphy. Isu daytoy ti ibagbagada man a panangipaidamda kenkuana iti Order of National Artist nga idi kano pay laeng 2009 a maipaay koma kenkuana.

Nadekket nga aggayyem da FPJ ken Dolphy. Agpada dagitoy a higante iti pelikula a Filipino. Ngem agingga laeng ditan ti pagpadaanda. No simrek iti politika ni FPJ kalpasan a mauyotan ti kampo ni napadisi a Presidente Erap Estrada nga agkandidato a para presidente, awan a pulos ti panggep ni Dolphy a sumrek iti politika iti laksid ti adu a pananguyotda kenkuana.

Nagbalinen a klasiko a linia tunggal eleksion dagiti inibbatan ni Dolphy iti maysa nga interbiu a nagkunaanna, a no mangabak iti eleksion—a dayta dayta ti pagamkanna unay—ania ngarud ti aramidenna kalpasanna? Nagpintas a pagadalan dagiti padana nga artista wenno dagiti nalatak a personalidad sakbay a sumrek dagitoy iti politika.

Ken idinto a naipaayen ken ni FPJ ti National Artist Award (posthumous) idi 2006, dua a tawen kalpasan a pimmusay, adda pay laeng ngarud ita nga agur-uray ni Dolphy iti gundawayna a maipaayan met iti dayta a pammadayaw.

Sumangkadullit ti adu a sektor, nangruna ddagiti gagayyem, mangisaksakit ken mangraraem ken ni Dolphy apaman a naitaray daytoy iti ICU iti Makati Medical Center gapu iti sakitna ti pannakaipaay koman kenkuana ti pammadayaw. No mabalin, kunada, yawatdan ti pammadayaw agingga a sibibiag pay daytoy.

Ania, Aya, ti National Artist Award?

Inrusat ni Presidente Ferdinand Marcos ti National Artist Award, babaen ti Proclamation No. 1001 a pinirmaanna idi 1972. Kangatuan daytoy a pammadayaw nga ipapaay ti gobierno kadagiti Filipino nga adipen ti arte iti nadumaduma a kategoria, a kas pangbigbig iti gapuanan dagitoy a mangibagbagi iti katatan-okan a pagbatayan ti artistiko a panangyebkas iti karirikna ken kararua ti pagilian.

Ngem aguraykayo ta adda met proseso a masurot, kasla dayta met ti ibagbaga ni Edwin Lacierda, maysa kadagiti pannakangiwat ti Malakanyang, kadagiti agpilit a maipaayan iti pammadayaw ni Dolphy. Nupay ti Presidente ti kaudian a mangibaga iti panagbalin a National Artist ti maysa nga indibidual, aglasat pay nga umuna dagiti nominado iti screening committee a buklen ti National Commission on Culture and the Arts (NCCA) ken ti Cultural Center of the Philippines (CCP).

No mabalin, saan a kayat ti administrasion a maulit ti napasamak idi 2009, wenno ti kaudian a pannakaipaay ti National Artist Award kadagiti sumagmamano a tao a pinili lattan ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo a saan a naglasat iti umisu a proseso, ken adda dagiti saan a kualipikado.

Nakadanon ti isyu iti Korte Suprema babaen ti petision ti grupo nga idauluan dagiti sibibiag pay a National Artist. Dinillaw dagiti nagpetision ti pannakapili dagiti sumaganad: architect Francisco Mañosa, fashion designer Jose Moreno, theater artist Cecile Guidote-Alvarez, ken direktor ken nobelista iti komiks Carlo J. Caparas. Saan kano nga inrekomenda dagitoy ti screening committee, kayatna a sawen nagdisnudo lattan ni Arroyo a nangiselel iti naganda idinto nga addan uppat nga immun-una a nairekomenda. Dagitoyda: Ramon Santos, Lazaro Francisco, Federico Aguilar Alcuaz, ken director-aktor Manuel Conde. Inikkat ni Arroyo ti nagan ni Santos, ket inselselna dagiti uppat.

Nangipaulog ngarud ti Korte Suprema iti maysa a temporary restraining order (TRO) nga agingga ita, kalpasan ti nasurok a dua a tawen, saan pay a nagargaraw ti kaso.

Ngem inlawlawag ni Trixie Angeles, abogado dagiti nagpetision, a maipaay laeng ti TRO kadagiti nainaganan iti petision, a kas kada Alvarez ken dagiti kakaduana, saan ket a para iti CCP ken NCCA wenno iti Malakanyang. Mabalinda latta ngarud ti agkuti tapno mangpilida manen iti sumaruno a grupo dagiti National Artist. Kinapudnona, nangrugin ti proseso. Kadawyan a maileppas daytoy kalpasan ti dua wenno nasursurok pay a tawen.

Maysa idi kadagiti nominado ni Dolphy a para National Artist for Film, manipud iti rekomendasion ni Senador Manny Villar. Ngem saan a nairaman ni Dolphy ti maikadua a deliberasion ti screening committee. Adda ngarud mangibagbaga a ti puesto a para koma ken ni Dolphy iti napan ken ni Caparas, ta saan kano met a kualipikado daytoy para iti baro a kategoria a National Artist for Visual Arts and Film, (saan met kano nga isu ti nagdodrowing dagiti nobelana a komiks); wenno ken ni Alvarez a naipaayan ti National Artist for Theater, ta nagalas a kitaen nga isu ti pinili ti NCAA idinto a bukodda nga opisial daytoy.

Nominado Manen ni Dolphy

Manipud ngarud idin, nagbalinen a kasilpo ti isyu ti National Artist Award iti tartaraudi a paset ti biag ni Dolphy.  

Ngem saan met a nagkurang ti administrasion a nangbigbig kadagiti gapuanan ni Dolphy iti agpang ti pelikula ken telebision. Idi 2010, inyukkor ni Presidente Benigno “Noynoy” Aquino III ken ni Dolphy ti Grand Collar of the Order of the Golden Heart, maysa kadagiti kangatuan a pammadayaw a para iti maysa a Filipino nga ipapaay ti Malakanyang. 

Ti napateg, naawat daytoy ni Dolphy idi sibibiag pay. Ngem sabalin a saritaan no National Artist Award ti kayatda nga ipaay a dagus kenkuana.

Kinapudnona, nainominar manen ni Dolphy para kadagiti mapili a baro a National Artist a manamnama a maiproklamar inton umay a tawen. Adu payen ti naawat daytoy a rekomendasion, a kas kadagiti aggapu iti Kongreso, sumagmamano nga obispo, ken entertainment. Ngem kas iti nadakamaten, adda proseso a masurot. Di ngarud rumbeng a dardarasenda lattan nga ipaay kenkuana gapu laeng ta dakkel a simpatiatayo ti maysa a tao a pimmusay.

Rumbeng met a saluadan ti komite ti integridad ti nasao a pammadayaw a naminsanen a naibaddek gapu laeng ti pinnadrino ken politika iti napalabas nga administrasion. Daytoy ti rason a dida mapilit ti Malakanyang nga agkuti a dagus. No mabalin di kayat ni PNoy a malaokan iti politika ti proseso, ta adda met kano ti komite a mangadal iti kualipikasion dagiti nominado, a buklen dagiti mararaem nga eskolar, akademiko, researcher, kritiko, ken dadduma pay nga indibidual a nalawa ti ammoda kadagiti kategoria ti arte a pakaseknanda. 

Kualipikasion ni Dolphy

Ngem ti saludod ditoy: Kualipikado kadi ni Dolphy a National Artist?

Subliantayo a pagdasigen ni Comedy King ken ti Action King, mainaig kadagiti gapuananda. Naipaay ken ni FPJ ti pammadayaw babaen ti naballigi a gapuananna, saan laeng a kas aktor no di pay a kas prodiuser ken direktor, babaen ti screen name daytoy a Ronwaldo Reyes.

Ket no kitaentayo dagiti nagbalinen a National Artists for Cinema, amin dagitoy ket direktor: Lamberto Avellana, Gerardo de Leon, Lino Brocka, Ishmael Bernal ken Eddie Romero. Tallo pay laeng met dagiti aktor ti nagbalin a National Artist for Film: Atang de la Rama (teatro), Manuel Conde (direktor pay daytoy), ken FPJ.

Saan pay met a nalawag no ania a kategoria ti pangilugaranda ken ni Dolphy, no iti Film wenno Cinema. Ngem no kualipikado met laeng daytoy, rumbeng nga agsadag iti patas nga ebalasion dagiti gapuananna a mailinia wenno maragpatna ti kalidad ti trabaho nga impakita metten dagiti immun-unan a naipaayan iti pammadayaw.

Ket no saan man a kualipikado iti Film wenno Cinema ni Dolphy, mabalin met nga ipaayda kenkuana ti National Artist for the Broadcast Arts. Segun ken ni Lito Zulueta, dati a kameng ti second panel ti komite nga agpili kadagiti National Artist, naglatak met ni Dolphy iti telebision babaen dagiti sitcom daytoy a nagpaut iti sumagmamano a tawen: “John en Marsha” ken “Home Along Da Riles.” Awan pay ti naipaayan iti pammadayaw iti daytoy a kategoria, ket mabalin a ni Dolphy ti umuna.

Ngem no surotentayo ti pakasaritaan ti National Artist Award, nabileg unay ti adda a nakatugaw iti Malakanyang. Idi 1997, nanglukat ni Presidente Fidel Ramos ti maysa a kategoria ti “Historical Literature” tapno mairaman a National Artist iti dayta a tawen ni Carlos Quirino a padana a taga-Pangasinan. Saan met a nagpangadua ni Erap Estrada a nangipaay idi 1999 ti National Artist for Music ken ni Ernani Cuenco a nangar-aramid iti musical score kadagiti pelikula ni Erap. Ngem ti rigatna, naglablabes met ni Arroyo a nangaramat iti imet daytoy a presidential prerogative, wenno ti wayawayana nga agpili iti kayatna babaen ti panangiselselna dagiti uppat a nagan, a kaaduanna iti di met kualipikado, a di naglasat iti proseso. 

Ilisida iti Politika

Nasayaat ngarud unay ti ibagbaga ni PNoy a dina kayat a biangan ti pannakapili dagiti maital-o a National Artist, ta adda met napusgan nga agakem iti dayta. Panangsurotna metten daytoy iti agdama a  prinsipio ti administrasionna a di mangulit ti ania man a nagkibaltangan ti napalabas nga administrasion. Rumbeng laeng ngarud a dina denggen dagiti panangkariarda kenkuana nga ipaayna a dagus ken ni Dolphy ti nasao a pammadayaw. No aramidenna dayta, mapasugkian la ketdi manen ti rikna dagiti pudpudno nga adipen iti arte a napusgan nga agpili kadagiti kapatadanda a maipaayan iti katatan-okan a pammadayaw.

No masurot ti umisu a proseso, a dagiti laeng pudpudno nga adda ammona kadagiti pakasekanda a kategoria iti arte ti agpili iti ital-oda iti pedestal, awanton ti pakababalawan pay ti Malakanyang. Saan koman a maulit pay ti napasamak idi 2009.

Ti napateg, dida koma ipadardaras a maileppas ti proseso. Narigat no ti laeng emosion wenno ti kayat laeng ti kaaduan ti mapaturay nga awanen ti panangipangpangrunada iti kinasagrado ken kinapateg ti pammadayaw para iti sapasap a Filipino. Awan met diperensiana no natayen ni Dolphy, ta adu metten ti naipaayan iti pammadayaw kalpasan a natayda. Ti napateg, agsadag iti legalidad ken moralidad ti panangpadayawda ken ni Dolphy.

Iti biang ti pamilia ni Dolphy, awan met ti pagdardarasanda, wenno dida ketdi namnamaen unay daytoy. Segun ken ni Eric Quizon, anak ni Dolphy ken tumaktakder a pannakangiwat ti pamilia, nagun-oden ni Dolphy ti kadadakkelan a panagraem ken pammadayaw manipud kadagiti Filipino nga agay-ayat kenkuana, wenno kadagiti naparagsakna iti uneg ti innem a dekada a kaaddana iti showbiz.

Ket uray a mismo ni Dolphy, mayaten kanon kenkuana ti “National Arthritis Award.” Ngem  wen met, agang-angaw laeng ti Comedy King idi imbagana daytoy.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Hulio 23, 2012.)