APAY NGA ITI MAYO TI ELEKSION?

AMMOYO kadi no apay nga iti Mayo, a panawen ti kalgaw, a maang-angay ti eleksion iti Filipinas?

Segun ken ni Senador Miriam Defensor Santiago, iti kapudot ti tiempona a maamuan no ania a klase dagiti politiko nga agkamkampania. No matunaw dagiti kandidato, kayatna a sawen a plastik dagitoy. No sumgedda iti darang ti init, pumappapel laeng dagitoy. No pagayaatda ti agkainaran, sigurado a buaya met dagitoy.

Angaw laeng daytoy ti senadora nga impasaksakna idi maawis nga agsao kadagiti agturpos iti Our Lady of Fatima University itay napan a bulan. Agpayso a naayat daytoy kadagiti kakastoy a pick-up lines a pangriingna kadagiti dumdumngeg. Panangsairna metten kadagiti pagaayatna nga uyawen a politiko, ngem adda met maregmeg ti kinapudno kadagiti angawna.

Plastik, wenno agpampammarang laeng iti kaaduanna a politiko iti ipakpakitada a kinapasnekda nga agserbi wenno iti panagkarida kadagiti dumdumngeg. Ken pudno nga adu kadagitoy ti pumappapel (wenno epal) nga awan met ti ammoda iti serkenda nga opisina. Kasta met a nabayagen a buaya ti awagtayo kadagiti politiko, puera de los buenos, gapu iti panangagumda iti turay wenno ania man a grasia ti gobierno nga ibolsada.

Ngem puera angaw, mapaspasamak ti eleksion iti Mayo ta dayta ti ibilbilin ti linteg. Segun iti Seksion 4, Artikulo VII iti agdama a Konstitusiontayo, a no awan la ketdi ti sabali a linteg a mangibaga a mapasamak ti eleksion iti sabali nga aldaw, maisayangkat ti regular nga eleksion iti Presidente ken Bise-Presidente iti tunggal maikadua a Lunes ti Mayo.

Ken dayta met ti ibilbilin ti Akta Republika Blg. 7056 a nangirugi met idi 1992 ti pannakaipakat ti synchronized election wenno panaggigiddan a panangibotostayo iti Presidente, Bise-Presidente ken dagiti kameng ti Kongreso. Ken manipud iti eleksion idi 1995, nangrugi metten a naigiddan ti panangibotostayo kadagiti lokal a posision (saan a karaman dagiti opisial ti barangay). Kayatna a sawen, manipud iti 1995, mapasamak ti synchronized election iti kada tallo a tawen, wenno iti tunggal maikadua a Lunes ti Mayo, malaksid iti eleksion ti Presidente ken Bise-Presidente a mapasamak laeng iti kada innem a tawen. Iti eleksion a saan a pabotosan dagiti dua a kangngatuan a posision ti pagilian, maawagan daytoy iti midterm elections a kas iti eleksion iti daytoy a tawen.

Ngem no subliantayo ti pakasaritaan, Nobiembre ketdi a napasamak dagiti eleksion manipud idi 1947 agingga idi 1971. Kadagidi a panawen, kada dua a tawen nga adda eleksion iti pagilian, ket kada uppat a tawen a mapasamak ti panangibotostayo iti Presidente ken Bise-Presidente. Gapu ngamin ta dagiti Americano ti nangisuro kadatayo iti demokrasia ken nangituray kadatayo iti nabayag a panawen, nagbalin a modelotayo ti Estados Unidos para iti proseso ti eleksion ken panangipataray iti gobierno, ken uray pay ti maikeddeng nga aldaw a panagbobotos, kinopiatayo daytoy kadakuada.

Idi masurat ti Konstitusion ti 1935, nupay saan a nailanad ti eksakto nga aldaw ken bulan, nalaka ketdi a maawatan a Nobiembre a maaramid ti eleksion ta mangrugi ti panagtakem dagiti mabutosan iti maika-30 ti Disiembre iti dayta a tawen ti eleksion. Nabaliwan laeng ti aldaw ti eleksion, wenno nayakar iti Mayo, babaen ti Konstitusion ti 1973 a nangsukat iti Konstitusion ti 1935.

Innakeman ni Presidente Ferdinand Marcos ti pannakaisurat ti Konstitusion ti 1973 babaen ti maysa a Constitusional Commision a binukelna kalpasan a maideklarana ti Martial Law. Ditoy nga immuna a naisurat iti maysa a linteg a maaramid laeng ti regular nga eleksion iti maikadua a Lunes ti Mayo. Gapu ta parliamentario ti sistema ti gobierno, maysa laeng ti lehislatura wenno unicameral daytoy, ti laeng eleksion para kadagiti kameng ti National Assembly (Batasang Pambansa) ti masasao a regular ken nasional nga eleksion. Kadagiti kameng ti Batasang Pambansa a mapili ti agbalin a Presidente ken Bise-Presidente (a mabalin pay nga agkameng iti gabinete wenno madutokan a Prime Minister).

Apay a kinaykayat ni Marcos a Mayo ti eleksion idinto a nakapudpudot ta kabara pay ti kalgaw? Saan kadi a nasaysayaat koma no Nobiembre met laeng a kas kadagiti immun-una nga eleksion ta nalamiis ti paniempona? Segun ken ni Nelson Navarro, autor ti sumagmamano a libro ken kolumnista iti diario, nangrugi ti amin iti pagayatan ni Marcos a matengngel uray iti pannakaipagna ti eleksion, iti kasta naregta latta ti ania man a panggepna nga agtakem iti napaut ken nabileg.

Gapu ta diktador daytoy babaen ti bileg ti Martial Law, masurot amin a kayatna. Ket imbes a Mayo ti eleksion a kas iti nailanad iti Konstitusion, insayangkatna ketdi iti umuna nga eleksion ti Batasang Pambansa idi Abril 7, 1978.

No patientayo ti mito a naayat ni Marcos iti numero a 7, pinilina ti petsa 7 ta nasuerte kenkuana dayta, ken ti tawen a 1978 ta maikapito dayta a tawen kalpasan ti naudi nga eleksion idi 1971. Ngem no pagraemantayo met ti kinasirib ni Marcos, impakatna ketdi ti maysa a nabileg nga estratehia ti politika. Insapsapana ti eleksion iti maysa a bulan, saan laeng a gapu iti naiget a panangpuersa kenkuana ti gobierno ni Presidente Jimmy Carter ti Estados Unidos nga agipakat koma metten kadagiti programa para iti demokrasia ta napalalo unayen idi ti panangkritikar dagiti agiwarwarnak iti America iti aramid ti gayyem ti gobiernoda a diktador, no di pay ket naanag ni Marcos nga awan ti madadaan ken nabileg a partido dagiti kalabanna. Isu a tapno masiguradona iti pannakaabak dagitoy, insapsapanan ti eleksion tapno saan a makapagkuti a nasayaat dagitoy.

Idi laeng maikadua nga eleksion ti Batasang Pambansa a nasurot ti nailanad ti Konstitusion, ta napasamak daytoy idi Mayo 14, 1984.

Mabalin a kasayaatan ti Mayo a nakita ni Marcos ta bakasion daytoy iti eskuela. Saan ngarud unay a makumikom dagiti mangisursuro a dutdutokan latta ti Comelec a tumulong a manggamulo iti panagbobotos. Isu a bay-am, kunada, uray karikut dagiti botante ti kapudot ti tiempona a makilinia nga agbotos kadagiti bukodda a presinto; bay-am dagiti politiko ken dagiti suporterda nga agkainaran nga agkampania ta adda met kuartada nga igatangda iti nalamiis a mainum.

Ngem ti pudno ketdi, segun kadagiti agpalpaliiw iti politika, kayat ni Marcos a maibatog ti petsa ti eleksion iti panawen ti bakasion, tapno awan dagiti aktibista kadagiti unibersidad ken kolehio. Ammotayo met a dagiti nangiwat ken natured nga agad-adal ti nangirubuat kadagiti adu a riribuk iti panagturay ni Marcos sakbay nga impaulogna ti Martial Law ken sumagmamano a tawen kalpasanna. Mangnamnama nga agawid dagitoy nga agtutubo kadagiti lugarda nga agbakasion imbes nga addada laeng kadagiti kampusda ken kadagiti kalsada iti siudad a mangriribuk laeng iti panawen ti panagkampania. Panawen pay ti piesta ti Mayo, ket uray kaskasano, adda sabali a pangiturongan pay dagiti agtutubo iti atension ken orasda.

Ngem ti saan a nakita ni Marcos, iti kapudot ti tiempona ti rason no nadaras nga agpudot met ti ulo dagiti tattao. Isu nga adu dagiti agkalaban iti eleksion a mairubo iti nabara a komprontasion, ken no maminsan agtinnag iti nadara nga engkuentro. Naimbag pay idi Nobiembre ti eleksion ta babaen ti espiritu ti panagkakappia nga ibuybuyog ti panawen ti Paskua, nalaklaka a maawis dagiti nangabak a kandidato dagiti inatiwda iti eleksion. Ket apaman a makapagsapata dagitoy iti panagtapus ti Disiembre, mangrugi metten ti baro a tawen ken pangabaruanan iti panagkaykaysa dagiti umili.

Adda ngarud dagiti agkuna a ti panangbaliwbaliw ni Marcos kadagiti aldaw ti eleksion ti nangrugian ti panagmalasna iti Malakanyang. Kalpasan ti pannakatambang ni Senador Benigno “Ninoy” Aquino Jr iti eropuerto idi 1983, a kasaruno ti panagsuek a nakaro ti ekonomia ti pagilian, pilpiliten ti America ni Marcos nga agipakat kadagiti adu a reporma saan laeng iti agpang ti politika no di pay iti ekonomia. Maysa a solusion ti panangisayangkatna a dagus iti maysa nga eleksion tapno mapasingkedanna nga isu pay laeng ti talken dagiti umili a mangbaliw iti taray ti gobiernotayo.

Pinili ni Marcos ti Pebrero 1985 a pakaaramidan ti snap election ta ammona nga awan ti nabileg a grupo pay dagiti oposisionista iti dayta a panawen. Ta no urayenna pay ti Mayo, amangan no makapagplanonton a nasayaat dagiti kalabanna. Ngem dina impagarup a ti balo ni Ninoy ti ipasangoda kenkuana isu a saanen a kasapulan ti napaut a panagsagana dagiti kalabanna. Nadekket ti risiris, ngem iti panagbilang iti botos, ammo ti kampo ni Cory Aquino a nangabakda iti eleksion, ngem saan a maawat dayta ni Marcos. Nagangayanna, napasamak ti People Power iti EDSA ket napatakias ni Marcos iti Malakanyang.

Ngem idi mapanday ti baro a konstitusion (1987), saanen a ginaraw dagiti kameng ti Constitusional Commission a dinutokan ni Cory ti naikeddeng a petsa ti eleksion ti pagilian. Nagtalinaed a mapasamak daytoy iti maikadua a Lunes ti Mayo. Mabalin a maysa a rason ti dida pananggaraw ti panagdardaras ti ConCom a mangileppas a dagus ti Konstitusion; ken mabalin nga imbilangda a bassit laeng a banag ti petsa ti eleksion tapno pagdidiniskutiranda pay.

Saan ngaruden a kasta ti kadarasna a mabaliwan ti aldaw ti eleksion, ta kasapulan no kua ti enmienda ti Konstitusion. Ngem uray pay matuloy ti charter change, namnamaentayo la ketdi a naingpis laeng ti gundawayna a tamingenda ti petsa ti eleksion ta bassit laeng daytoy nga isyu daytoy no maidilig kadagiti narikut nga isyu ti political dynasty, party-list ken multi-party system, foreign ownership, ken dadduma pay a probision a patien ti sumagmamano a sektor a saanen a kasapulan ti pagilian wenno lallalo a mangparparigat laeng iti kasasaadtayo.

Saan a “big deal,” kunatayo man laengen, ti petsa ti eleksion. Ta uray pay ngata Nobiembre a napasamak ti eleksion idi 2004, aramiden latta amin a kabaelan ni Gloria Macapagal Arroyo tapno maatiwna ti nalatak unay a kalabanna a ni Fernando Poe Jr. Addanto latta tawaganna iti Comelec tapno mangipakat iti nalimed nga operasion ti dagdag-bawas tapno mangabak dagiti kandidatona a senador.

Iti Mayo man wenno Nobiembre ti eleksion, matuloy latta ti pananagabak dagiti opisial a kas ken ni Erap Estrada a nabalud gapu iti kaso ti korupsion iti panangiggemna iti turay, agingga a ti kinalatak dagiti kandidato ti mapatpaturay saan ket koma a dagiti kalidadda a kas lider wenno dagiti plataporma dagiti partido. Mapasamak latta dagiti nakaam-ames a panangtambang a kas iti Maguindanao Massacre idi 2009 agingga a saan a marisut ti parikut kadagiti private army ken korupsion iti AFP a nalimed nga agilaklako iti armas kadagiti politiko tapno adda maibolsa dagiti rinuker nga heneral.

Addanto latta met mayangaw ni Senador Santiago no ania man dayta a bulan a pakaaaramidan ti eleksion. Mabalin a kunananto a nasayaat met ti Disiembre tapno maamuan no sino ti Herodes kadakuada, wenno tapno saan nga ilegal ti panangited dagiti politiko iti sagutda kadagiti botante. No Agosto ti eleksion, wenno ania man a panawen ti panaglayus, ibagananto a nasayaat daytoy a pakakitaan kadagiti nairuruam nga aglanglangoy kadagiti kuartada ta malmesda no pudno metten a danum ti tumapoganda.

Ti napateg, uray ania pay dita a bulan ti eleksion, maisayangkat daytoy iti nadalus, natalinaay, napudno dagiti resultana, ken kangrunaanna, nainsiriban ti panangpili dagiti botante kadagiti kandidato nga ibotosda. Agpayso nga awan ti maaramidantayo iti paniempona; ngem adda la ketdi maaramidantayo para iti kastoy a klase ti eleksion.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Mayo 20, 2013.)