AGANNAD KADAGITI CYBER BULLY!

NAPADASAMON ti natsismis, wenno naibaddek ti dayawna iti text wenno iti Internet? Naaddaanka kadin ti adu a karanget, am-ammom wenno saan, gapu met laeng iti daytoy?

No wen, kunam, maysaka laeng ngarud kadagiti adun a nasilian iti daytoy a nalidem a rupa ti teknolohia—ti mangdadael iti tao, imbes a mangtulong iti daytoy. Adu ken umad-adu pay dagiti mabalin a biktima, ta ti kabaruan a teknolohia nga agiwaras iti impormasion, babaen ti selpon ken ti Internet, nagbalinen a napateg a gamigam, nangruna kadagiti agtutubo, ket ditoy metten ti kasla pagtarayan ti komunikasion iti aginaldaw a panagbiagtayo.

Idi, kunada, no daytay nalabid ket agiwaras iti naalas a tsismis maipanggep iti kaarrubana, pengngetenna la ketdi daytoy no masalawna ti nalabid iti kalsada. Pudno man dayta a tsismis wenno saan, banag nga inwarasna ken pinagpiestaan dagiti padana a nagsanga ti dilana, madadael latta met ti kinatao dayta a kaarruba.

Dagiti dadduma a matsistsismis, agkumogda lattan ket ibaindan ti agparang kadagiti tattao, wenno saan, panawanda ti purokda no kabaelanda.

Ngem kasanon no ti nagiwaras iti tsismis ket dina maasitgan ta adayo iti yanna, wenno dino pay ketdi am-ammo daytoy? Ken kasanon no ti nangiwarasanna ket saan laeng iti purok, no di pay ket iti interon a lubong. Pagkamanganna pay a mangyabut iti tengngedna?

TI LUBONG TI MYSPACE KEN DADDUMA PAY

Babaen ti text, e-mail ken babaen dagiti social networking a website a kas iti MySpace, Friendster, ken Facebook, ken uray pay kadagiti online chat room wenno forum kadagiti website, uray ania la ditan dagiti maisursurat ken maiwarwaras wenno maibaskag iti publiko, ket no pakadadaelan daytoy ti maysa a tao, nadakdakes pay ngem ti matsismis iti sangakarubaan ta malaksid a naramaram daytoy, narigat a sangduen ti pangen dagiti nalabid nga agus-usar iti teknolohia. Ken ti dakesna unay, tungpal biag nga agbalinen a dokumento ti dakes nga impormasion.

Adda met dagiti makabael a mangsaranget wenno nalaka a maawat ti bagida dagiti kastoy a pammerperdi, ta no di man mangiwaras wenno mangiposte da met kadagiti mensahe a mangilibak iti isyu ken mangsalknib iti dayawda, liklikanda laengen ti mangtutop kadagitoy a pammerperdi nga impormasion. Kas pagarigan laengen kadagiti artista, kas koma kadagiti adda sex videona, pudno man wenno saan. No kabaelanda a paglibakan ti isyu, babaen dagiti nasiglat a manedierda, awan ti epekto ti kastoy a pammerperdi iti ayatda a mangged iti industria a nastrekda.

Ngem ti dakesna, adda dagiti agtunglab no di man malmes kadagitoy a makadadael nga impormasion. Kinapudnona, adun dagiti damag a nagpakamatay gapu iti naiwaras a damag, pudno man wenno saan, iti Internet. Sumagmamano ditoy dagiti artista a Koreano, kas iti kaso ni Choi Jin-Sil, ti bida a babai iti “My Rosy Life” a naipabuya iti GMA-7 itay napan a tawen. Segun kadagiti report, dinan a naibturan dagiti adu a pammerperdi wenno panangiladditda kenkuana iti isyu a maysa daytoy a loan shark, wenno agipapautang iti dakkel ti interesna, ket maysa a biktimana ditoy ti aktor nga immun-unan a nagpakamatay gapu iti dinan pannakabayad kadagiti utangna. Uray saan a pudno, kunana ni Choi idi sibibiag pay, adun dagiti pammerperdida kenkuana kadagiti chat room wenno forum agingga a nagbalin payen a delikado ti seguridadna.

Ket no dagiti manakman, dida kabaelan ti dakes nga epekto ti teknolohia, anianto laengen dagiti agtutubo a kangrunaan nga agar-aramat iti Internet ken selpon?

ANIA TI CYBER BULLYING?

Wen, ta adu metten dagiti naipatli a biag dagiti agtutubo gapu laeng iti dakes a pannakaaramat ti selpon ken Internet. Maysa ditoy ti kaso ni Ryan Halligan, iti Estados Unidos a nagpakamatay iti tawenna a 13 idi 2003 gapu iti panagwaras ti damag a maysa a bakla daytoy. Nangrugi daytoy iti panangiruanganna iti problemana iti maysa a gayyemna iti online chat, ngem gayam inwaras ti nasao a gayyemna ti insursuratna iti chat kadagiti dadduma pay a gagayyemda. Ket dayta, naibulgaren ti sikretona.

Maysa a rupa ti cyber bullying ti kastoy a panangiwaras iti makadadael nga impormasion tapno pagpiestaan ti asino la ditan. Cyber bullying ti awagda iti wagas a panangdusa, panangbutbuteng, panangidadanes ken panangibabain iti maysa a tao babaen ti Internet wenno dadduma pay nga interactive ken digital a teknolohia. Mapaspasamak daytoy babaen ti instant messaging kas iti text, blog, websites, internet polling, interactive gaming wenno panagtakaw iti password, panagiwaras iti ladawan nga awan ti pammalubos ti akinkukua babaen ti e-mail ken selpon, panangiposte iti video nga awan ti pammalubos ti maseknan kadagiti sharing sites, panangipatulod iti porno wenno basura nga email, wenno panagpammarang a sabali a tao tapno dadaelem wenno butbutngem ti maysa a tao.

Iti cyber bully, ti biktima ket dagiti ubbing wenno agtutubo. Cyber-harassment wenno cyber-stalking met ti awagda no dagiti addaanen iti husto nga edad ti biktima.

Apay nga adda cyber bully? Dagiti ngamin ubbing, no kasta a masuronda la unay, wenno kasapulanda ti bumales wenno agbagsungot gapu iti dida pannakagun-od kadagiti kayatda, narigat a pugtuan no ania dagiti aramidenda. Napintas ngarud a wagas ti Internet kadakuada tapno maipeksada ti ir-irukenda, wenno makabalesda kadagiti tao a nangpasakit iti riknada, a dida maaramid iti sangon-sango.

Adu ngarud dagiti agtutubo, wenno dagiti naubing pay unay kas kadagiti agtawen iti 12, nga agriringgor wenno agbibinnales iti nasakit a balikas gapu iti maiposte a mensahe wenno ladawan kadagiti blog, chatroom, ken e-mail, nangruna no mainaig kadagiti kursonada a gagayyemda, wenno panagiinnayatda ken dadduma pay a paginteresanda.

Aramiden pay dagitoy nga agtutubo ti Internet tapno mabalesda met dagiti mangisursuro a mabalin a nangpabain kadakuada kadagiti klaseda wenno nangted kadakuada iti nababa a grado. Bukitkitanda ti sikreto ti maysa a mangisursuro a dida kayat, kas koma no adda durugista nga asawa daytoy wenno naalas ti dati a trabahona, sadanto iruar daytoy kadagiti social networking a website, wenno saan, punnuanda kadagiti arigna di malamot ti aso a mensahe ti inbox ti nasao a mangisursuro, wenno kadagiti makaam-ammo iti daytoy, babaen ti nailemmeng a kinatao dagitoy nga ubbing.

Ken saan laeng a ti kaso ti cyber bullying ti mapadpadasan dagiti agtutubo, ta daytoy pay ti pakaisagsagmakanda met. Kas koma iti kaso ti maysa nga agtutubo a babai iti Estados Unidos a narames iti bukodna a pagtaengan, ta sinerrek daytoy ti maysa kadagiti ka-chatna iti balayda idi ibaga ti babai nga agmaymaysa daytoy iti dayta nga oras. Wenno ti kasla aglatlatak ita a cyber suicide, wenno ti panagpakamatay dagiti agtutubo iti sanguanan iti web cam tapno mabuya dagiti naka-online iti computer.

SAAN A PAUDI NI PINOY

Awan pay met ti mapagtalkan nga estatistika mainaig iti cyber bullying kadagiti agarup 24 milion nga agus-usar iti Internet iti Filipinas. Ngem nalawag ketdi a saan met a papaudi dagiti agtutubo ditoy a mangpespes iti ania man a bentahe ti teknolohia, kas iti online communication, tapno makigayyemda iti asino la ditan, ken mangaramid kadagiti banag a dida maaramid iti pudpudno a biag.

Segun pay kadagiti panagadal, nakarkaro ti epekto ti cyber bullying iti biang dagiti biktima, ngem iti epekto ti ordinario a panag-bully dagiti miron nga ubbing kadagiti kaadalan wenno kaay-ayamda iti komunidad idi un-unana a panawen. Ta idi, no makaawid ti biktima nga ubing iti balayda kalpasan ti pannakisangona iti miron a kaadalanna, malipatannan daytoy, wenno maaddaan met laengen iti naulimek nga oras. Ngem iti cyber world a makunkuna, awan ti masnop a pagkamangan a lugar ti ubing ta ti cyber bully ket agtultuloy a mangirikrikus iti panangdadaelna iti biktimana iti Internet. Ken no mabilbilang idi dagiti miron nga ubbing, ad-aduda itan, a kas cyber bully, ta nalaklakan ti panagaramidda iti kaykayatda gapu ta mailemmengda ti kinataoda iti Internet. Ken nadangdangkokda pay ta awan ngarud ti makagaraw kadakuada.

Dagitoy ngarud nga isyu ita ti ad-adalen dagiti autoridad ken dagiti akin-iggem kadagiti social networking tapno maisardengen dagiti kastoy a kaso ti cyber bullying.

ANIA TI MAARAMIDANTAYO?

Kasano ngarud a malappedantayo iti cyber bullying?

Umuna, irugi daytoy dagiti nagannak kadagiti pagtaenganda. Adun dagiti website a mangiyad-adal kadagiti rumbeng nga aramiden dagiti nagannak. Maysa ditoy ti panangbagbagada koma kadagiti annakda a liklikan ti agipatulod kadagiti gagayyemda kadagiti retratoda a mabalin a makaperdi kadakuada wenno kadagiti sabsabali a tao no maiwaras dagitoy. Ken bagbagaanda dagitoy nga ubbing no ania ti aramidenda no agbalinda met a biktima ti cyber bullying. Nangruna unay nga maipangpangruna ti personal a komunikasion koma dagiti nagannak kadagiti annakda tapno iti ania man nga oras, madlaw wenno mariknada a dagus no adda man parikut dagitoy nga ubbing kadagiti gagayyemda wenno kadagiti sabsabali a tao.

Iti biang dagiti pagadalan, rumbeng a tumulong koma met dagiti dadaulo kadagitoy tapno madisplinaan dagiti maduktalan a cyber bully, wenno mangaramidda koma kadagiti pamuspusan tapno maliklikan ti panagwaras dagiti makaperdi nga impormasion, kas koma iti naiget a regulasion iti pannakaaramat dagiti kompiuter kadagiti pagadalan. Rumbeng pay a maipaanag kadagiti ubbing nga agpatingga ti karbenganda nga agsao a siwawayawaya iti kanito a mangrugi daytoyen a baddekan ti karbengan ti sabali a tao.

Adda met dagiti ipakpakat nga addang dagiti dadduma a sektor tapno mayadal kadagiti agus-usar iti Internet dagiti pagrebbenganda. Maysa ditoy ti website a linuktan ti Business Software Alliance (BSA) itay napan a tawen tapno maisuro dagiti nagannak ken dagiti agtutubo, nangruna iti edad 10 agingga iti 18, tapno mapasingkedan ti disiplinado a pannakaaramat ti Internet ken selpon, ken mangipaay metten iti naan-anay a pannakasalaknibda kontra kadagiti masasao a kriminal iti cyber world. Dagiti kastoy ngarud a panaggaraw dagiti sektor ti kasapulan tapno matulongan met ti gobiernotayo a mangpungtilen a mamimpinsan ti naalas a kaso ti cyber bullying.

Ala, ditay koma itulok a rumaba pay ti cyber bullying, wenno cyber harassment kadagiti addaan iti husto nga edad. Ta iti ania man a kanito, kas iti parikut ti droga, mabalin a datayo, wenno ti asino man a kameng ti pamiliatayo, ti agbalin met a biktima.

Ngem ti kapatgan ditoy, no saan a datayo ti mangirugrugi iti dakes nga aramid, saantayo koma nga agbalin met nga instrumento tapno maiwaras ti ania man nga impormasion—ladawan, sursurat wenno ania man a balikas—a makadadael iti sabali a tao.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Enero, 19, 2009.)