Panagbaliw ti klima wenno ingangato ti temperatura ti lubong. Panagdakkel ti danum kadagiti baybay gapu iti pannakatunaw dagiti yelo iti taaw babaen ti napalalon a bara iti lubong. Yiingpis no di man nalussoken nga ozone layer, wenno ti kasla nayaplag nga abungot wenno saripda a mangsalsalaknib iti Daga manipud iti direkta a darang ti init.
Gapu daytoy kadagiti maipugpugso iti law-ang a greenhouse gas, kas iti carbon dioxide, a makadadael iti ozone layer. Kaaduanna dagiti nababaknang a pagilian kas iti Estados Unidos ti paggapuan dagiti makasabidong a gas nga aggapu kadagiti adu a pabrika, lugan ken adu a basura kadagiti sakupda.
Segun kadagiti sientipiko, no di makissayan iti agingga iti 40 a porsiento ti maipugpugso a greenhouse gas iti law-ang agingga iti 2020, saanen a maigawid pay ti nakaro nga idadagaang ti taaw, wenno agtultuloy a ngumato agingga iti 6 a degrees Centigrade ti temperatura iti intero a lubong. Resulta? Matunawto amin a yelo iti Greenland, ket ngumato aginga iti 13 a metro ti kaadalem ti baybay a pakalnedanto metten dagiti babassit wenno ababa a paset dagiti isla iti Taaw Pasipiko.
Ngem kadagiti adu a pagilian, saan laeng a parikut iti nakaparsuaan ti climate change no di pay ket iti sibubukel a seguridad ken kappia iti lubong. Segun iti United Nations, nakarkaro pay ngem iti epekto ti Maikadua a Gubat, ti terorismo ti lubong wenno panagsuek ti ekonomia dagiti dadakkel a pagilian, ta sibubukel a planeta ti maseknan ditoy.
Saan laeng ngarud a parikut daytoy iti nagbabaetan dagiti natuso a pagilian, ta uray pay dagiti awan pakabasbasolanna iti parikut, kas kadagiti babassit nga isla ti Palau ken Maldives, mairamanda latta no di man isuda ti umuna a madangran. No sobraan ti agsao, amangan no daytoyen ti pangrugian ti kadaksan a didigra iti sibubukel a pakarasitaan ti tao.
DANUM, TARAON KEN DIDIGRA
No matikagan dagiti bubon, ubbog ken irigasion, apektado ti paggapuan a taraon kadagiti umili. No kumirang ti maapit para iti tinawen a dumakdakkel a populasion, tumayok ti presio dagiti magatgatang. Amangan no mairasion laengen dagitoy kadagiti umili, a mapaspasamak laeng idi no panawen ti gubat.
Iti mapagbutbutngan a panagmaga ti lubong, ad-adda nga agsagaba dagiti pagilian iti Middle East a nakirang ti pagtaudan ti danumda. Kadagiti pagilian a Lebanon, Syria, Jordan, Israel ken ti saksakupen a teritorio dagiti Palestino, ad-adda nga igetan dagiti pagilian ti depensa wenno militarisasion kadagiti lugar iti sakupda a pagtaudan dagiti ubbog ken karayan a pangawidanda iti usarenda nga inumen ken irigasion. Dakkel ti epektona daytoy iti katulagan ti panagkakappia iti rehion, nangruna ta pulos a dida maurnos ti susikda kadagiti teritorio a pagiinnagawanda.
Ken kas iti nabayagen nga ipadpadto dagiti sientipiko, no matunaw dagiti higante a yelo iti North Pole, malayus dagiti adu a komunidad iti asideg iti baybay. Ken gapu ta napno ti makasabidong a carbon ti nadagaang la ngaruden a sang-aw ti taaw, madadael dagiti korales a nangnangruna a pagnanaedan dagiti adu a klase ti lames. Ania pay, nakirangton ti makalapan ti agarup 100 a milion a mangngalap iti lubong a mangnamnama iti panagbiagda iti parabur ti taaw.
Tuduen pay dagiti sientipiko ti nakaro a panagbara ti taaw a gapu iti irurungsot dagiti bagyo a mangsapsaplit kadagiti pagilian iti asideg dagiti taaw. Daytoy ken ti permanente a panagdakkel ti danum, ti manglamlamuten kadagiti adu a komunidad iti asideg ti baybay. Makissayanto ngarud ti teritorio dagiti pagilian, wenno dagiti daga a mabalinda koma a talonen. Ti pagilian ti Maldives, nga addaan iti 1,200 nga isla ken katangriban iti Indian Ocean, ti maysa kadagiti 40 nga isla iti Pasipiko nga agngangabiten a maibusan iti teritorio iti nakabasbassit la ngaruden a pagilianda.
Kadagiti pagilian ti Bangladesh, India ken Pakistan, agngangabit met ti panagbaba ti suplayda iti danum ken ti pannakalayus ti lugarda gapu iti pannakatunaw ti glacier (yelo a kimpet kadagiti bambantay) iti Himalayas. Wen, ta kalpasan ti mamimpinsan a dakkel a layus, agtikagton ti masakupanda a lugar ta napukawto metten ti dati a pagtaudan ti danum iti kabambantayan a mangbibiag kadagiti karayanda.
Ti tikag ken kinakirang nga apit ken inumen a danum ti mangpadpadagsen ti kasasaad dagiti agrigrigat la ngaruden a pagilian iti Somalia ken Chad iti Afrika, wenno ti mangpakaro iti gubat iti Niger ken Sudan gapu iti panangipatpatangkenda iti bukodda a karbengan kadagiti suplay iti danum ken teritorio iti sakupda.
NARUNGRUNGSOT KEN NADAWDAWEL
Kinapudnona, sagsagabaentayo itan ditoy Filipinas dagitoy a parikut iti nakaparsuaan, kas iti irurungsot dagiti bagyo sumangbay iti pagilian, ti pannakalayus dagiti dati a di malaylayus a siudad, ken ti nakaro a pudotna no tiempo ti kalgaw.
Segun iti Oxfam International, bumaba iti 10 a porsiento ti apit iti agrikultura iti Filipinas ken sumagmamano a pagilian iti Asia iti kada 1 degree Centigrade nga ingangato ti temperatura ti lubong. Awan papananna ngarud daytoy no di ti nakaro ken napaut a panagbisin. Iti balikas ti Oxfam international, daytoy ti kadakkelanen a trahedia kadagiti agindeg iti lubong iti daytoy a siglo. No awan ngaminen ti maapit kadagiti mataltalon a daga wenno makalapan kadagiti taaw, agparagapagen dagiti umili a mangrengreng iti tulong kadagiti gobiernoda.
Maysa a solusion ti panangbirokda ti nayon a daga a talonenda iti sabali a disso, wenno ti panangagumda iti lumasat a danum iti sakupda ngem mabaddekanda met ti karbengan ti kaarrubada a pagilian. Tumpuarto ngarud ti susik kadagiti agkakaarruba a pagilian.
Ken gapu ta nakirangto metten ti pagtaudan ti lana ken gas para iti kasapulan iti industrialisasion dagiti nababaknang a pagilian, ad-addanton a naiget ti kompetision tapno matengngel dagiti paset ti Artktiko a nabaknang iti natural a gas ken lana, wenno ti Spratly Islands iti asidegtayo a nabaknang met iti lana. Amangan no ditoy a mapasgedan ti mapagbutbutngan a Maikatlo a Gubat iti Sangalubongan no agkibaltang dagiti maseknan a pagilian.
BARO NGA EKSODUS
Ngem ti kadakkelan a parikut ita ket ti isyu ti migrasion wenno ti panangpanaw dagiti umili iti lugarda tapno agbirokda iti nasaysayaat a pagtaengan wenno pagsapulan. Mapaspasamaken daytoy saan laeng kadagiti lugar iti Afrika ken sumagmamano a nakurapay a pagilian iti Asia nga umad-adun ti bilang dagiti umilida nga agsapsapul iti pagnaedan ken pagsapulanda kadagiti nababaknang a pagilian, nangruna iti Europa.
Segun ken ni Jeffrey Mazo, maysa nga eksperto iti klima ken seguridad iti International Institute for Strategic Studies iti London, saan a kabaelan a sarapaen dagiti nakurapay a pagilian ti epekto ti climate change gapu ta awan ti nasiken nga istruktura ti ekonomiada. Awanen ti namnamaenda kadagiti nababaknang a pagilian a pagdawdawatanda iti tulong ta kapadada metten a mangir-irut iti barikes dagitoy.
Ngem ti rigatna, ad-adda laeng a kumaro ti parikut no saan a matengngel ti eksodus dagiti makunkuna a “climate change refugee” kadagiti pagkamanganda a lugar. Gapu ta ad-adunton ti agdudupudop kadagiti nababaknang a siudad, marigatanton ti gobierno ti siudad wenno pagilian a nangawat kadakuada ta saanton nga umanay ti serbisio sibil para kadagiti amin nga umili.
Kunada awan duma daytoy iti napasamak nga eksodus dagiti tattao iti naudi a gubat iti lubong a nangpanaw kadagiti lugarda tapno maliklikanda ti kinarungsot ni Hitler ken ti Alemania. Ngem nakarkaro ti mapaspasamak ita, ta awanto metten ti sublian a pagtaengan dagiti nagbalinen a refugee, ta no saan a limned dagiti isla a naggapuanda, awanen ti danum wenno maganabda pay kadagiti natikaganen a daga kadagiti lugarda.
Iti sumar ti International Organization for Migration, mapan a 200 milion a katao (700 a milion, kuna dagiti dadduma a panagadal) ti mapukawan iti pagtaengan gapu iti climate change inton madanon ti tawen 2050.
BAKNANG KONTRA NAKURAPAY
Babalawen ngarud ita dagiti babassit a pagilian dagiti nababaknang a pagilian iti Lumaud gapu iti panaglang-ayda nga agipugso kadagiti makasabidong a gas iti law-ang gapu iti ay-ayatda nga agnam-ay. Maysa daytoy nga aramid dagiti babaknang a mangibaddek kadagiti marigrigat, kas kuna ni Presidente Yoweri Museveni ti Uganda. Gapu ngarud daytoy a sentimiento, agtultuloy ti pananggurada ti ania man a Lumaud a pagilian. Maipalagip a maysa kadagiti dakkel nga ipabpabasol ni Osama Bin Laden kadagiti taga-Lumaud nangruna iti Estados Unidos ti panangdangdangranda ti nakaparsuaan gapu iti panagabusoda nga agaramat kadagiti makasabidong a kemikal iti nagan ti komersialisasion ken militarisasion dagiti gobiernoda.
Maysa ngarud met nga isyu iti human rights, wenno ti panangilaban ti tao iti karbenganna nga agbiag ken agnam-ay, ti climate change. Rumbeng laeng ngarud ti panangiladawan ti Greenpeace iti climate change a kas “weather of mass destruction.” Isu a kasapulan laeng a pagkaduaenda ti seguridad ken panangsalaknibda iti nakaparsuaan kadagiti panagpapatang dagiti pagilian mainaig iti parikut climate change.
Mismo a dagiti dadaulo dagiti pagilian, presidente ken prime minister, ti addan iti lamisaan nga agpapatang tapno marisut ti parikut. Kangrunaan a napagpapatangan iti panagtataripnong ti G8 wenno grupo dagiti walo a nababaknang a pagilian, iti umuna a lawas ti Hulio, ti mainaig iti climate change. Ditoy a nabukel ti katulagan nga irugidan ti agpanunot kadagiti nasamay nga addang tapno matengngel ti itatayok ti temperatura ti lubong, ken ti panangidauloda kadagitoy nga addang.
Kangrunaan a pakaseknanda ti makunkuna a “tipping point” wenno pangrugian tapno mabalinsuek ti pannakabalanse ti pasamak nga agturong iti dakkel a panagbaliw nga awanen ti pannakaibabawina. Daytoy ti pannakadanon ti 450 ppm (parts per million) a kantidad ti greenhouse gas iti law-ang, manipud iti agdama a 372 ppm. Maanagda itan ti kinapasnek ti kiddaw ti United Nations a pannakaibaba ti greenhouse gas emission iti law-ang iti kadarasan a panawen.
Napasnek ita ni Ban Ki-moon, Secretary-General ti United Nations, a mangal-allukoy kadagiti nababaknang ken nabibileg a pagilian ken amin a kaaliadoda iti komersio ken bileg-militar nga ipatungpaldan ti ania man a balabala wenno planoda tapno marisut ti parikut iti climate change. Targetda a mabukel ti maysa a katulagan iti naitudingen a panagtataripnongda iti Copenhagen, Denmark inton Disiembre. Manamnama a sukatan ti baro a katulagan ti 1997 Kyoto Protocol kalpasan nga agpaso daytoy inton 2012. Babaen ti Kyoto Protocol, napagnunumuan dagiti pagilian a nagpirma iti katulagan nga ibabada ti greenhouse gas emission kadagiti amin nga addangda. Ngem maipalagip a saan a nagpirma ti Estados Unidos babaen ti administrasion ni Presidente George W. Bush, ta imposible laeng kano unay ti kidkiddawenda a kadakkel ti panangkissayda iti carbon dioxide nga ipugso dagiti kasapulanda nga industria.
PANAGKAYKAYSA TI AMIN A PAGILIAN
Ammo dagiti sientista ken eksperto ti nakaparsuaan, ken dagiti advocacy group ti ibagbagada mainaig iti climate change ket awanen ti kasapulan nga ipalawagda, ta laklak-amentayon dagitoy a dakes nga epekto iti kinatangken ti ulotayo. Ket dayta koma ti panunoten a padapada dagiti kameng ti G8 ken aminen a pagilian iti lubong.
Manamnama a babaen ti baro nga administrasion ni Presidente Barack Obama, maysanton ti Estados Unidos a mangidaulo kadagiti addang tapno marisuten ti parikut a dagiti met laeng babaknang a pagilian a kas kadakuada ti nangirugrugi. Maipalagip a maysa kadagiti plataporma ni Obama idi agkandidato daytoy a presidente ti panangkissayna ti carbon dioxide emission iti pagilianda.
Ipapatida latta koma ngarud a salakniban dagiti nabatbati pay a kabakiran iti lubong, ti panangipaayda ti pinansial a tulong kadagiti pagilian a marigatan unay a mangsarapa iti epekto ti climate change, ti pannakaparegta ti industria nga agaramat kadagiti renewable nga enerhia, ken ti kampania ti zero-waste management kadagiti residente iti sadino man a lugar. Kadagitoy nga addang, mabalin a tumulong kadakuada dagiti amin nga umili.
Kas itay kunadan, awanen ti kasayaatan a panawen tapno masalaknibantayo ti kakaisuna a planetatayo no di itan, ken awanen ti patudonentayo no datayo met laeng nga agindeg ditoy. Ket no napasnek ti amin a pagilian para iti nasao a parikut, makitatayonto ti kadakkelanen a panagkaykaysa amin a pagilian iti lubong iti pakasaritaantayo.
Sapay koma ngarud ta sibibiagtayo pay laeng inton mapasamak dayta.
(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Agosto 3, 2009.)
No comments:
Post a Comment