NO kasano ti panangipategtayo iti maysa a tao idi sibibiag pay, kasta met ti panangipategtayo itan ta addan iti sabali a biag. Pagtaengentayo daytoy iti lagiptayo, ken no mabalin surotentayo dagiti pagayatanna no sibibiag koma pay.
Ken maysa a panangdayawtayo iti natay ti naurnos a pannakaidulinna. Kaaduanna ti mamati a no di maidulin a nasayaat ti natay wenno di aglasat kadagiti ritual ti komunidad, tribu wenno simbaan, maitawtaw laeng ti kararuana no di man agnanayonto a mangiparparikna iti sakit ti nakemna kadagiti sibibiag.
Ngem no maminsan, uray ti kiddaw ti natay maipapan iti pannakaidulinna ket ditay’ matungpal.
Sakbay a matay iti heatstroke ti maysa nga abiratko idi Abril iti edadna a 50, kayat daytoy a mapadapo ti bangkayna no isu ti matay. Ngem di tinungpal ti ipagko (kabsat ni baket) gapu ta nangina kano ti cremation. Kas iti kaaduanna a Filipino, pulos a di simken iti panunot ti ipagko a mapuoran ti bangkay ti ingungotenna. Naidulin ngarud ti abiratko iti sidong dagiti minatay ti pamiliada iti maysa a kamposanto iti Makati City. Mamati ti ipagko a maawatan ti asawana iti inaramidna.
Kapada laeng unay daytoy iti kaso met ni dati a Presidente Cory Aquino idi matay daytoy gapu iti colon cancer, iti edadna a 76, idi Agosto. Kayta kano daytoy a mapadapo met ngem di sinurot dagiti annakna ti kayatna. Nasaysayaat kano ngamin no maipada iti asawana, ni Senador Ninoy Aquino Jr., a naidulin ti bangkayna iti mausoleo ti pamilia Aquino iti Parañaque.
Dua ngarud ti konsiderasion ditoy ti pannakadulin dagiti pimmusay: ti kasasaad iti biag ti nagminatay ken ti tradision ti pamilia a mayataday iti kulturatayo.
NAPAUT KEN NARIRI A SEREMONIA
Kunada man, no nagastos ti mangbiag iti tao, kaskasdi a nagastos iti mangipumpon kenkuana. Agpayso laeng daytoy iti pagiliantayo a dominante kadagiti Kristiano.
Napaut ti panagleddaang dagiti agminatay, nangruna kadagitoy a panawen nga arigna amin a pamilia ket adda kamengna iti ballasiw-taaw nga agtrabtrabaho wenno imigrante ta yurayda ti isasangpet manipud iti sadino ditan a suli ti lubong dayta a kabagian ti natay, santo maituding ti pumpon. Kasla piesta pay no maminsan ti kaadu dagiti kakabagian a tumabuno iti natayan, ken agduduma ti wagas a panangipeksada iti pannakipagladingitda kadagiti nagminatay. Usarenda daytoy a panawen nga agre-reunion. No maminsan, ti kaadu ti tao, no di man ket ti klase ti lungon ti natay wenno dagiti makan a maiserbi kadagiti bisita, ti pagrukodan ti pagtaktakderan ti pamilia iti gimongtayo.
No idiligtayo iti kultura iti Lumaud, awan iti kastoy a nariri ken napaut a panagminatay. Ipangpangruna ti adu a puli iti Europa ti kinaulimek ken kinasagrado ti ritual wenno seremonia para kadagiti pimmusay. Napateg kadakuada ti kinapribado ti panagladingit ti nagminatay. Dida ngarud mapanunot dagiti material a banag, a kas iti kuarta ken makan, a mangriribuk iti panawenda nga agladingit. Kas iti maysa a pamilia a Briton a binaybay-anda ti minatayda iti mortuario iti dua a lawas agingga a maipumpon daytoy. Ken pulos a dida tinan-awan ti minatayda iti lungonna. Segun iti ina ti natay, saanen kano nga ti anakna iti adda iti lungon no di ket maysa laengen a banag; ta ti kararua daytoy, nakadanonen iti langit.
Ken bassit laeng met ti paggastuan dagiti Muslim a mangidulin kadagiti minatayda ta ipumponda iti kaaldawan met laeng ti ipapatay daytoy, babaen ti simple laeng a seremonia.
DAGITI PAGDAWATAN TI TULONG
Uray iti ordinario laeng a serbisio iti puneraria, mapan latta a P12,000 ti magastos. No awan ngaruden ti tumulong kadagiti nagminatay, babaen ti donasion wenno pannaranay dagiti kakaarruba ken kakabagian dagitoy, saan a kabaelan, nangruna dagiti marigrigat, nga idulin a naurnos ti minatayda.
Kadagiti middle-class a pamilia, mapan a P50,000 agingga iti P100,000 ti magastosda para kadagiti minatayda, karaman aminen nga usarenda a mangsurot iti kulturatayo mainaig iti pannakaidulin kadagiti natay. Ngem no nabakbaknang pay ti pimmusay, doble-doble ti gastuen ti pamiliana. Lungon laengen, umaboten daytoy iti manipud P300,000 agingga iti maysa a milion.
Pagsayaatanna no adda kakabagian iti abrod ti agminatay ta dakkel ti maitulong dagitoy kadakuada. Wenno adda benepisio ti pimmusay manipud iti trabahona, seguro, wenno iti ahensia ti gobierno a nagkamenganna a kas iti SSS ken GSIS (wenno OWWA no aggapu daytoy iti abrod), a mangipaay kenkuana iti burial ken funeral benefits.
Kaaduanna kadagiti lokal a gobierno ti adda metten nailatang a pundoda para iti libre a funeral ken burial services para kadagiti marigrigat a kakailianda a natayan. No biktima iti didigra dagitoy, usaren ti lokal a gobierno ti calamity fund nga itulong kadagiti pamilia a mangidulin iti naurnos kadagiti minatayda.
Malaksid kadagiti lokal a gobierno, mabalin met a dumawatan iti saranay ti Philippine Charity Sweepstakes Office (PCSO). Ken kangrunaanna, adu dagiti politiko a madadaan a mangbayad iti magastos ti agminatay. Aglalo la unay no adu ti kakabagian ken gagayyem ti natay a pangnamnamaan dagiti politiko a mangibutosto kadakuada inton eleksion.
AGTULTULOY A GASTOS
Sabali pay a paggastuan ti pamilia ti panangalada iti lote a pangipumponanda iti minatayda. Iti maysa nga “apartment” wenno kasla abit iti napagtutuon a babassit a panteon, kadagiti kamposanto iti Metro Manila, mapan a P1,200 ti bayadanda; idinto a P4,500 met no agsolsolo ti panteon iti nagdissuanna a lote. Kadagiti memorial park, mangrugi iti P25,000 agingga iti P75,000 ti bayad ti maysa a lote (kaaduanna ti agrukod iti 2.44 metro kuadrado).
Ngem no kinatalinaay ti birbirokentayo para kadagiti minataytayo, awan la ketdi maganabda kadagiti nakipet ken napunnon a kamposanto. No maminsan, awanen ti bakante kadagiti adu a kamposanto. Dagiti dadduma a kamposanto, yalisonda iti maymaysa nga abot wenno bakante a panteon dagiti tultulang dagiti minatay a saanen a mabisbisita, iti kasta adda bakante para kadagiti baro a maipumpon. (Idinto a dagiti babaknang, nakalawlawa ken nagdadakkel ti panteon ken mausoleo dagiti minatayda. Pudno la unay ti pammaliiw nga uray iti patay, maikuskuspil latta dagiti marigrigat.)
Mabalin a dumtengto ti aldaw nga awanton ti bakante a lote a pangbangonanda kadagiti baro a kamposanto. Ken saan a maibalakad ti pannakalukat ti sabali pay publiko a kamposanto ta makadadael iti buya wenno rupa ti nadur-as a siudad ti adu a kamposanto. No adda man maluktan, isu daytoy dagiti memorial park, a nakangingnina ti balor dagiti lote a mailako ditoy.
Ken uray naipumponen dagiti minatay, addanto latta paggastuan dagiti pamilia a manglagip kadakuada. Malaksid iti tradisional a waksi wenno manipud siam nga aldaw agingga iti 40 nga aldaw a panaglualo wenno misa agingga iti panangiwaksi (makatawen kalpasan ti ipupusay), nga atendaran manen dagiti kakabagian ken gagayyem ti nagminatay, adda pay dagiti tradision a mangiladawan no apay nga iti ipapatay ti tao ket maysa nga agtultuloy a paggastuan dagiti naulila. Kas koma no Piesta Dagiti Sasanto (Nob. 1) ken Piesta Dagiti Natay wenno Kararua (Nob. 2), kaskadi nga aggastos ti pamilia iti pannakadalus kadagiti tanem wenno pannakapintura kadagiti panteon. Sabali pay dagiti gatangenda a sasabbong ken adu a kandela nga idatonda kadagitoy.
CREMATION TI SOLUSION?
Mangrugrugi pay laeng iti kulturatayo ti cremation, isu nga adu pay laeng a Filipino ti agduadua no awatenda daytoy a wagas a panangidulin kadagiti minatay. Ngarud, mapatpaturay latta ti natawtawidda a pammati, kas iti paniriganda iti pannakapuor ti bangkay. Kunada, nagrigat la ngaruden ti natay iti panagbiagna, ad-addan a kasla maparigat pay daytoy no mapuoran.
Ken maysa, sumagmamano pay laeng a paset ti pagilian, kangrunaanna kadagiti dadakkel a siudad, ti addaan iti crematorium (pugon wenno pagpuoran) kadagiti sakupda.
Idi damo, kontra ti Simbaan Katoliko iti panangpadapo kadagiti bangkay. Idi laeng dekada 80 a binaliwan ti Vatican ti pagtaktakderanna iti daytoy a wagas babaen ti baro a Canon Law. Nupay palubosan ti simbaan ti cremation, kaykayat pay laeng dagiti obispo a ti tradisional a wagas pay laeng ti pilien dagiti mamati no isuda ti mapaturay.
Mapan a P22,000 agingga iti P28,000 laeng ti bayadan ti aktual a pannakapuor ti bangkay, ngem no iraman ti sibubukel a serbisio kas iti funeral ken transportation services, umabot daytoy iti P130,000. Nalaklaka ketdi daytoy ngem iti kababaanen a P160,000 a magastos ti middle class a pamilia iti serbisio ti puneraria, karamanen ti bayad iti lungon, no surotenda ti tradisional a sistema ti pannakaidulin dagiti bangkay kadagiti kamposanto. Sabali pay ti magastosda a gumatang iti lote kadagiti memorial park a mapan a P100,000 ti kalakaan.
Gapu ngarud panangpalubos ti simbaan, ken ti pannakaawaten ti adu a Filipino iti bentahe ti cremation, umad-adun dagiti mangpadapo kadagiti minatayda iti tinawen. Maysa ngarud a dumurdur-as nga industria daytoy. Adda payen dagiti mangipapaay iti nalaklaka a presio iti cremation, kababaanen ti P8,000 no adda pangpunno a bayad nga aggapu kadagiti lokal a gobierno nga akinsakup iti pimmusay.
DAGITI MANANGGUNDAWAY
Ken adda pay sabali a wagas tapno makategged iti pirak no adda matay. Kas koma ti panagpasugalda kadagiti natayan uray dida kabkabagian wenno estranghero ti pimmusay. Upaanda ti bangkay iti kasta adda rasonda nga agsusugal, ken agurnong kadagiti maitupak a tong. Dakes nga aramid ken awan la’t pagdumaan daytoy iti kaawan puso met dagiti dadduma a mangimatmaton iti puneraria a nangidoble ti bayad ti ordinario a serbisioda para kadagiti biktima iti napalabas a dua a bagyo.
Adda met dagiti makasirip iti oportunidad nga agnegosio, aglalo no nalatak ti natay. Kas pagarigan idi matay ni Cory, nagwaras dagiti mailako a duyaw a badbado, dagiti banderitas ken tarpaulin. Sabali laeng dagiti nayatiddog a TV ken magazine coverage a pangnayon iti ganaren ti media.
Ken numero uno dagiti politiko a mangar-aramat kadagiti umili agingga iti patay. Agparparangda, wen, kadagiti natayan, tapno itandudoda ti itutulongda ken pannakisimpatiada iti nagminatay.
Pupuotentayo, nalukay ita ti ima dagiti politiko a mangipaay iti tulong pinansial kadagiti natayan kadagitoy a panawen nga asidegen ti eleksion. Ngem di rumbeng a makaawidtayo laeng ti tulong manipud kadakuada no adda minataytayo. Rumbeng koma, ken kangrunaan unay, a tamingenda met dagiti sibibiag.
(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 2, 2009.)
Dimon tubngaren ti karayan, ta agayus nga agayus daytoy. Bangenam, aramatem para iti kasapulam, iturongmo iti kayatmo, ngem dikan makidinniskutir kenkuana. - Dean Gooderham Acheson, Secretary of State, Estados Unidos idi 1943 - 1953
MAYSA a pasamak daytoy a ditay’ kayat a maulit iti sadino a lugar ken uray iti tagaineptayo.
Katukad ti makatawen a tudo ti naibuyat iti agpatnag ken agmalem laeng. Kapigsaanen a tudo a di napasimadan uray dagiti weather forecaster. Nadalapus ngamin ti napigsa a bagyo iti panagsukat ti pul-oy ti angin iti rehion. Sakbay nga aglipias ti dam, kayat a dagus ti gobierno nga ibulosen ti danum ngem adu ti madi ta uray dagiti nababa a lugar ket malaylayusen. Naladawen tapno mapengdanda pay ti panagdakkel latta ti danum agingga a di nabaelanen ti dam ti kapasidad ti danum. Nabtak ti paset ti dam; imbuangna tu agarup 701 a milion a tonelada ti a danum iti uneg ti innem laeng nga oras; agpito a metro ti kangato ti dalluyon ken ag-10 a kilometro iti kaakaba ti ayus a nangdungpar kadagiti nababa lugar iti 50 a kilometro kada oras a kapeggesna. Limned ti rinibu a kilometro kuadrado a paset dagiti kabalbalayan ken kataltalon iti adu a lugar. Natay ti sumurok-kumurang a 26,000 wenno arigna kagudua ti populasion kadagiti apektado a lugar.
Iti Tsina ti nakapasamakan daytoy a makuna a kadakkelanen a didigra a gapu iti pannakabettak ti maysa a dam. Daytoy ti Banqiao Dam a nangbangen iti karayan ti Ru iti probinsia ti Henan. Idi maipatakder daytoy idi 1950, siinanama ti gobierno ti Tsina a maibturan ti dam uray ti kapigsaanen a tudo iti uneg iti sangaribu a tawen. Ti rigatna, kapigsaanen iti uneg ti dua a siglo ti 41.7 a pulgada a tudona nga imbuyat ti Super Typhoon Niña iti nasao a lugar idi 1975. Idi nabtak ti dakkel a dam, nagsasaruno metten a naglipias no di man nagidday met dagiti dadduma pay a dam kadagiti karayan a kasilpo dagiti pagayusan ti danum.
Ken uray iti Estados Unidos, nakapadas met iti sumagmamano a didigra a pinarnuay ti panaglipias ti dam. Ngem ti napasamak iti Johnstown iti Pennsylvania idi Mayo 30, 1889 ti maysa kadagiti di malipatan dagiti Amerikano. Gapu iti napigsa ken agtultuloy a panagtudona iti lugar, naglipias ti South Fork Dam a nangbangen iti Lake Conemaugh iti saklot ti tanap, 23 a kilometro ti kaadayona manipud iti siudad. Nangitapuak daytoy iti 20 milion a tonelada a danum a nanglapunos iti siudad ken nakatayan iti 2,209 a katao.
SAAN LAENG A GAPU ITI TUDO
Ken saan laeng a gapu iti napigsa a tudo ti rason ti panagbettak wenno panaglipias dagiti dam. Parnuayen met daytoy iti panagidday lattan dagiti pingir ti bantay ken kaawan ti naan-anay a panagsagana kadagiti mabalin a pagnaan ti aglipias a danum. Daytoy ti napasamak iti St. Francis Dam iti Los Angeles, California idi Marso 12, 1908 a nakatayan ti 450 a katao, ken iti Vajont Dam, maysa kadagiti katayagan a dam iti lubong, nga adda iti kabambantayan ti Dolomite iti Venice, Italy idi Oktubre 9, 1963 a nakatayan met iti nasurok a 2,000 a katao.
Adda met dagiti pinarnuay ti aksidente wenno technical error a kas iti napasamak idi laeng Agosto iti Sayano-Shushenskaya, kadakkelan nga hydroelectric power station iti Russia a masarakan iti Yenisei River iti Siberia. Nalmes ti 75 a trabahador ti planta kalpasan a nalayus ti nagsaadan dagiti makina ti dam a tartarimaanen dagitoy.
Ngem iti laksid kadagitoy a didigra, agtultuloy ti panangbangonda kadagiti dam. Iti Tsina, kaudian kadagiti impatakderda ti Three Gorges Dam iti probinsia ti Hubei a nangsiket iti dakkel a paset ti Yangtze River. Daytoy ti makuna a kadakkelanen a hydroelectric plant iti lubong. Iti agdama, umaboten iti 85,000 ti dam iti Tsina. Ngem adda latta dagiti damag manipud iti pagilian maipapan kadagiti madaddadael a dam uray kaipatpatakder pay laeng dagitoy, wenno pannakalaylayus dagiti adu a lugar gapu iti kinakapsut ti kapasidad dagiti dam.
Iti met Estados Unidos, umaboten iti 79,000 a dam ti naipatakder iti pagilian. Ngem sumagmamano ditoy ti agkurang kadagiti pundona tapno maaramatda a mangipakat koma iti naan-anay a safety program. Maysa kadagiti kasla nabaybay-an a dam ti Ka Loko Reservoir iti Kauai, Hawaii. Nabtak iti maysa a paset ti dam kalpasan iti napigsa a tudo idi Marso 14, 2006. Ngem iti panagpulutpot ti gobiernoda manaig iti insidente, naduktalanda a di koma a nadadael ti dam no nainspeksion ken natarimaan a dagus dagiti daanen a pasetna. Mabalin a naadalanen dagiti pagilian a nadidigra, ngem mabati ti saludsod no agingga iti kaano a kabaelanda a tenglen ti bileg ti nakaparsuaan. Ken no agingga iti kaano a masaluadan met ti panagkibaltang ken pagkapuyan ti tao iti akemna a mangsaranget iti nakaparsuaan para iti pagimbaganna.
DELIKADO MET DAGITI DAM ITI PAGILIAN?
Maipalagip dagitoy a dadakkel a didigra iti dam gapu ta iti Filipinas, nabara met ita nga isyu ti panangpabpabasolda kadagiti mangimatmaton iti dam iti pannakalayus ti dakkel a paset ti Luzon nga agsaruno a sinaplit ni Bagyo Ondoy ken Pepeng.
Idi Setiembre 26, nalayus ti Metro Manila ken kabangibangna a probinsia ti Rizal, Bulacan, Pampanga, Cavite ken Laguna iti ilalasat ni Bagyo Ondoy. Napartak ti panagdakkel ti danum ken limned uray dagiti saan a dati a malaylayus a lugar. Umabot iti nasurok 300 ti natay ken nasurok lima a bilion a pisos a balor ti sanikua ken mulmula iti taltalon ti nayanud. Awan duduana a naggapu ti napitak ken maris-tsokolate a danum kadagiti naglipias a karayan gapu iti nagtapuak a danum manipud iti Angat Dam iti Bulacan.
Ken makalawas kalpasan ti dakkel a layus iti sentro ti pagilian, simmangbay met ni Super Typhoon Pepeng idi Oktubre 3 a nangdalapus ti dakkel a paset ti amianan ken sentro ti Luzon. Nabilbileg daytoy ngem iti sinarunona a dawel, ken malaksid iti panagtultuloy a panagtudona, naipautna ti nagtalinaed iti pagilian gapu ta iti kaaldawan ti iruruarna koma, nasul-oy daytoy ti maysa pay a bagyo a simrek iti teritorio ti pagilian.
Naglipias ngarud dagiti tallo a dam—ti San Roque Dam iti San Manuel, Pangasinan, ti Pantabangan Dam iti Nueva Ecija, ken ti Magat Dam iti Ramon, Isabela. Daytoy ita ti babbalawen ti adu sektor no apay a napasamak ti nasaknap ken nakaam-ames a pannakalayus ti 38 nga ili ken siudad ti Pangasinan, ken nalawa a paset ti Nueva Ecija, Isabela, La Union, Tarlac, Pampanga ken Bataan.
Sagsagrapen ti San Roque Dam ti agus ti Karayan Agno manipud iti nangato a paset daytoy a binangenan met ti Ambuklao ken Binga hydroelectric dams iti Benguet. Tengngel ti National Power Corporation (Napocor) dagiti tallo a dam a mangipapay iti koriente, karamanen ti Angat Dam, Caliraya iti Quezon, ken San Roque. Tengngel met ti National Irrigation Authority (NIA) ti dua a dakkel a dam para iti irigasion—ti Magat ken ti Pantabangan. Ti Wawa Dam iti Rodriguez, Rizal ti maysa pay kadagiti nalatak a dam, ngem sipud pay idi 1950 saanen a maus-usar daytoy, kayatna a sawen, sitatalinaed a silulukat dagiti floodgate daytoy.
Amin a maus-usar a dam iti Luzon ket masasao a multipurpose, wenno adu ti pakaisangratanna: agpartuat iti koriente, mangipaay iti inumen a danum, irigasion, ken pangkontrol iti layus. Ti La Mesa Dam iti Quezon City ti naipatakder laeng tapno mangrasion iti mainum kadagiti residente ti Metro Manila ken kabangibangna a probinsia.
BASOL TI NAPOCOR KEN NIA?
Ti Napocor ken NIA ti kangrunaan ngarud a mapabpabasol iti nagsaruno a layus. Dagiti opisial dagitoy nga ahensia ti kasla nakakaasi ita a mangilawlawag no pay a di rumbeng a sungbatanda dagiti napukaw a biag ken sanikua. Inakoda met ketdi ti panangipatapuakda iti nabuslon a danum, ta no dida met aramiden kano dayta, amangan no nakarkaro ti banagna no mabtak dagiti dam gapu iti nakaro a pressure ti danum. Ken maysa, kunada, umabot iti 455 a milimetro ti intinnag a tudo ni Ondoy iti uneg ti maysa nga aldaw, idinto a 675 a milimetro met ti intinnag ni Pepeng, dua kadagiti kabubuslonanen a tudo iti pakasaritaantayo.
Ken segun iti maysa nga opisial iti Department of Science and Technology (DOST), di rumbeng a dagiti laeng dam ti mababalaw ti pannakalayus dagiti dadduma a lugar iti kaadda ni Bagyo Peping iti pagilian. Ta uray pay saan a nangipatapuak ti danum dagiti dam, malayus a malayus latta ti sumagmamano a paset ti Luzon gapu iti kabuslon ti naibuyat a tudo iti arigna makalawas. Iti kasta kano a tudona, saan a kabaelan a sagepsepen dagiti bambantay ti tudo. Makita laengen ditoy ti napasamak a landslide iti Benguet, wenno ti pannakalayus ti sumagmamano a paset ti Amianan a Luzon nga awan ti koneksionna iti panagbulos ti danum kadagiti dam.
Ngem segun ken ni Nicanor Melecio, presidente ti Pangasinan Institute for Land and Aquatic Research, saan a sinurot ti San Roque Dam ti operations manual daytoy a mangbantay ti kangato ti danum no panawen ti matutudo wenno nabileg a dawel. Dida koma inuray a mapunno dagiti dam wenno madanon daytoy iti critical level sakbay a nangipatapuakda iti agsobsobra a danum. Iti kasta, saan koma a nabuslon dagiti danum a napartak a nanglayus kadagiti adu a lugar ken nangdadael iti sumagmamano a dike a nadalapus ti napegges nga ayus.
Gapu itoy, nairaman pay a nababalaw ti PAGASA iti panangpalutpot ita ti Senado no nangipaay met laeng daytoy iti naan-anay a ballaag kadagiti maseknan nga ahensia ken dagiti umili. Ngem uray pay koma awan dayta a ballaag, rumbeng nga adda koma pamuspusan dagiti mangimatmaton iti dam tapno masakbayanda ti dumteng a kalamidad.
Patien ti sumagmamano nga eksperto ti kalamidad a saan a gapuanan ti Dios no di ket ti tao ti nangpakaro kadagiti kasasaad dagiti biktima. Panggep ita ti probinsia ti Pangasinan, dagiti mannalon, negosiante ken maseknan nga umili a mangidarum kadagiti opisial ti San Roque Multipurpose Project (SRMP) ken Napocor.
Segun ken ni Rep. Mark Cojuangco ti Pangasinan, masapul a sungbatan dagiti operator ti dam ta imbes ng in-inut nga imbulosda ti danum sakbay a dimteng ni Pepeng, inurayda ketdi a dumanon iti critical level sada naggaraw. Ania pay, napeggesen ti danum ken awanen ti kababaelan ti asino man iti madalapusna a lugar a manglisi iti daytoy. Pabor met ditoy a kaso ni Senador Francis Escudero a nangibaga a nagkurang dagiti operator iti pagrebbenganda nga agsakbay ken mangballaag kadagiti komunidad nga apektado iti layus. Immun-unan nga impeksa ni Senador Aquilino Pimentel Jr. iti pananguyotna kadagiti biktima ti Ondoy a mangidarum kadagiti operator ti Angat Dam gapu iti awan pakaammo a panangibulosda iti danum kadagiti karayan.
Ngem di rumbeng nga agtitinnudoda lattan no asino ti akimbasol kadagiti nadadael a biag ken sanikua. No adda nagkurangan dagiti mangimatmaton iti San Roque Dam ken Angat Dam, adda met pakababalawan dagiti opisial ti gobierno. Ta nalawag ketdi a nagkurang ti pagrebbengan dagitoy a mangbantay kadagiti dam. No awan wenno kadaananen ti warning system dagitoy, apay a dida nagkuti tapno maaddaan wenno mapabaro dagitoy iti laksid ti kaadun a bagyo a dimteng iti daytoy a tawen?
NANGNANGRUNA PAY LAENG TI BIAG DAGITI UMILI
Ken sino ti pudpudno a nagsakbay iti kastoy a didigra? No ammo dagiti lokal nga opisial ti nagsakbay, dida koma pinabalayan wenno inaramid a subdibision dagiti disso a dati a paglaslasatan dagiti aglipias a danum? Impapatida koma ti naggaraw tapno mapapanaw dagiti eskuater a nangbangen kadagiti paglasatan ti ayus no bumlad dagiti karayan. Dida koma pinalubosan ti pannakakalbo kadagiti kabakiran kadagiti watershed a pagtataudan ti danum kadagiti karayan.
Kasapulan ngarud a pabaruenda ti sistema ti panagsakbay babaen ti panagtitinnulong dagiti lokal a gobierno. Ken agtultuloy latta koma ti inspeksion kadagiti dam. No kasapulan a matarimaan dagiti dumaanen a kongkreto a bangen ti dam, wenno manayonan dagiti spillway daytoy, mangilatangen ti Kongreso iti naan-anay a pundo agingga iti nasapa pay.
No kasapulan ti mangipatakder iti baro a dam, ipangpangrunada koma ti karadkad dagiti umili, ken pagbiagan dagiti apektado a lumugar, ngem iti maawidda a dakkel a ganansia no agtarayen dagiti dam a mangilako iti koriente ken danum nga inumen. Napasneken ti gobierno a mangituloy ti agbalor iti maysa a bilion a doliar a Laiban Dam iti Tanay, Rizal. Panggep daytoy ti mangnayon iti inumen a danum a pagkurkurangan nga ipapaay ti Angat Dam kadagiti agindeg iti Metro Manila ken kabangibangna a probinsia. Ngem gapu iti kallabes a didigra, ad-addan nga ipapati ti simbaan, dagiti apektado a lumugar ken sumagmamano a sektor ti mangkontra iti proyekto gapu iti kunada a negatibo nga epekto daytoy iti nakaparsuaan ken ti pagbiagan ken pagtaengan dagiti agindeg iti Rizal. Kas met laeng iti Angat Dam ti Laiban a lumasat iti rabaw ti Marikina West Valley Fault a pagtaudan ti ginggined no aggaraw daytoy.
Agpanunot koma a nasayaat ti gobiernotayo. Ipangpangrunana koma ti panangbalanse iti progreso babaen ti parabur dagiti dam ken iti pannakayalikaka iti karadkad dagiti umili kadagiti sumangbay a didigra. Agkutida koma itan. Ta no dida aramiden dayta, amangan no dakdakkel pay a layus ngem iti napasamak iti South Fork Dam ken Baquiao ti masagraptayo kadagiti sumarsaruno a tawen.
Maawatantayon no kasano iti panagbuteng dagiti agindeg iti Pangasinan idi agwaras ti mensahe iti text nga adda kano panagbirri ti San Roque Dam ken mapanen ti panagbettak daytoy. Saan a pudno, kuna dagiti opisial ti dam, ngem mabalin ketdi a mapasamak no anagentayo dagiti pasamak.
Serioso unay ti parikut, ta uray pay dagiti nababaknang a pagilian awan ti mababaelanda a mangsarapa iti epekto ti dakkel a dawel. Ken di rumbeng a gapu iti kinakurapaytayo a pagilian, ikararagtayo lattan ti pannakaisalakantayo. Bugoyantayo koma dayta a kararag iti pudpudno a panaggaraw. Adda kabaelantayo no agtitinnulongtayo.
Bayantayo dagiti dam nga agandar, wen, ta pakairanudantayo met dagitoy. Ngem no awan ti naan-anay a panagsagantayo iti mabalin a panaglipias manen daytoy, mabalin a dagitoy met laeng a dam ti mangirareb kadatayo.
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 26, 2009.)
NARAGSAK kadi latta ni Angkuan uray ania ti kasasaadna iti biag? Laklakaenna laeng ti rigat ta nairuamen daytoy, no di man ket saanen a serioso iti biag? Naipakadawyanen kenkuana iti agisem kas iti agkudkod no adda nagatel? Wenno wagasna kadi laeng tapno mailemmengna ti adda a pudno a riknana?
Dagiti soldado nga Amerikano a kameng 3rd US Marine Expeditionary Force a timmulong iti rescue operation iti kabigatan ti pananglayus ni Bagyo Ondoy iti Kamanilaan ken kabangibangna a probinsia ti saksi iti managisem a kababalin dagiti Filipino. Awan ti maarikap a sungbat ni Lt. Commander Todd Endicott, ti lider ti grupo, no apay nga umis-isem latta dagiti biktima ti didigra. Maisaparda pay ti agiinnangaw ken ti makiinnapir kadagiti ganggannaet a nakasalaw kadakuada.
Nalabit di unay ammo ni Endicott ti ugali ken kultura dagiti Filipino.
Adu ti kayatna a sawen ti isem ni Angkuan. Saan laeng a panangipeksa daytoy iti kinaragsakna, wenno panangibaskag iti kiredna iti panawen ti krisis, no di pay ket wagasna daytoy a mangipakita iti kinaanusna iti sagsagabaenna a rigat. Wenno, mabalin a kayatna a sawen, “Ayos lang, Pari, dika madanagan.”
Umisem ni Angkuan, a kasla agkirem laeng, no raemenna ti kasangsangona; umisem uray sungatenna daytoy. Umisem no mabainan, no mapabainan, wenno mangpabain. Umisem no adda kasapulanna, no napagustuanen, ken uray no di mapagustuan. Umisem no agkiddaw iti pammakawan, ken no mangpakawan.
Kangrunaanna, umisem no awanen ti maaramidanna iti nastrekna a situasion. Ngem dua ti pagturonganna dayta nga isemna: iparangarangna nga awanen ti gawayna iti kasasaadna wenno ipariknana a kabaelanna latta ti bumangon ken lumaban agingga’t kanibusanan. “Bear and grin it,” masansan a sawen dayta dagiti Amerikano. Ti agibtur ken umisem latta. Ngem awanen ti mangipakita iti pudpudno a kaipapanan daytoy no di dagiti Filipino.
Adda latta panawentayo nga agkakatawa. Ti ag-videoke ken aginum uray agbagbagyo, ti aglalang-ay a kasla ubbing. Ti manglipat kadagiti pagrebbengan uray iti apagbiit laeng.
Makita ti pudpudno nga isem ni Angkuan ken ni Manny Pacquiao. Kayarigan daytoy ti agbulos a danum ti waig, awan ti makabangen; limmapayag, a kasla dagiti bulbullagaw a pagkakatawaan, ngem makapasurot met. Nabileg ken karurungsotan a mannakigubat iti ring. Ngem imbes a kumilaw dagiti matana, naisem ketdi uray iti tengnga ti ranget. Umisem no makantiawan. Ken naisem latta uray maabak iti laban, kas iti nalak-amna iti umuna a labanda ken Erik Morales.
Masansan a ditay’ maanag ti kinangayed ti biag ti tunggal Filipino. Wen, ta kasla ad-adda a makitkitatayo dagiti adu a parikut ti pagilian—kurapsion iti gobierno, nangina a magatgatang, kinarugit ti aglawlaw, pannakaikuskuspilna kadagiti sabali a puli, ti tuok ken rigat dagiti adu a pamilia nga agiinnadayo tapno adda panggedan ti ina wenno ti ama. Kasla idaddadanestayo ti pulitayo gapu iti kaawanen ti disiplina ti tunggal umili, ngem babaen met laeng dayta ti panangisungsong dagiti agtuturay. Iti maysa a surbey, uppat iti sangapulo a Filipino ti mayat a mapanen agnaed iti sabali a pagilian.
Ngem no dumteng ti didigra, wenno ti nakaro a lidem, kas iti impasagrap ni Bagyo Ondoy ken ti naudi a ni Bagyo Pepeng, rummuar a kas ti raya ti init ti pudpudno a kinatao ni Angkuan. Ti agibtur ken ti umisem.
Paggapuan kadi ti kinaragsak ni Angkuan?
Iti benneg nga “Inbox” ti Philippine Star a maipaay kadagiti agar-aramat iti text a naipablaak idi Mayo, naibinsa-binsa dagiti rason ti kinaragsak latta dagiti Filipino: adu ti siglatenda, nangruna iti agpang ti panagkanta; nalaka a makalaslasatda iti ania man a parikut iti kasasaadda, kas kadagiti didigra ti nakaparsuan ken gulo iti politika; siwawayada nga agbiag ken maaramidda ti kaykayatda iti salinong ti demokrasia; nadekket ti panagkakammayet dagiti kameng ti pamiliada; maidawatda amin iti Dios ti pannakarisut dagiti parikutda; kasla maysa a bakasion ti panagbiagda ditoy gapu iti kinangayed ti aglawlaw; naanus ken nalaka a mamakawanda iti sabali a tao; maipagpannakkelda ti kinasabsabali ti pulitayo, addaanda kadagiti kababalin ken kultura ti agsumbangir a lubong, ti Lumaud ken ti Dumaya; ken adu dagiti nasin-aw a kababalinda kas iti kababaelanda nga agpatagabo para laeng kadagiti ipatpategda iti biag.
Segun ken ni Dr. Ly Sycip, chairperson ti UP Department of Psychology, adda dakkel a rason no apay nga umisem ken napno latta ti namnama ni Angkuan. Umuna ditoy ti pananguyosna iti kaaduan a tibker ti nakemna manipud iti pamiliana ken pannakilangenna iti sabali a tao, a mangipangpangruna iti panagkakadua ken panagsisinnaranay. Makatulong met kenkuana ti pannakataginayon latta ti “bahala na” (makaammo ditan) ken pinnadrino a sistema iti kulturatayo, ta agubbog met ditoy ti kasapulanna a seguridad, no di man pagsadaganna tapno agbiag a sipapasnek. Naipakadawyanen ti kinarelihiosona, a rason ti dina panagam-amak; naisem latta, ta nababa laeng ti ekpektasionna kadagiti adda iti aglawlawna. Saan a materialistiko. Uray dagiti babassit a banag, basta makaited daytoy ti pagragsakanna, ipangpangrunana dagitoy a kas gameng.
Mayannatup laeng unay ditoy ti resulta ti panagadal met ti National Statistical Coordination Board idi 2007 a nakailanadan dagiti kangrunaan a paggapuan ti kinaragsak ni Angkuan. Umuna a tallo iti listaanna ti pamilia, karadkad, ken pammati (relihion). Sumarsaruno laeng ti gagayyem, pinansial, edukasion, pannakirelasion iti ipatpateg, ken trabaho.
No adda man ngarud natumpongan ti media nga umis-isem idi panawen ti kallabes a didigra, isu dagitay nakailisin iti peggad kadagiti bagbagida wenno kadagiti ipatpategda iti biag. Kasla ibagbagada a bay-am pay dagiti sanikua, dagiti negosio, dagiti trabahoda. Ta kas masansan nga ibagbaga dagiti nainterbiu iti telebision, kabaelanda met latta iti bumangon iti pannakaitiklebda.
Dayta a panagis-isem ti naduktalan met ti maysa a Briton idi pinasiarna ti maysa a pagbaluda iti Visayas. Managisem kano dagiti nakabalud a kasla awan ti bakbaklayenda a dagensen iti pannakaipaidam ti wayawayada.
Umannugot ditoy ni Ambassador Peter Beckingham iti Britania. Segun kenkuana, dagiti Filipino iti maysa kadagiti kararagsakanen ken managlinglingay unay a puli iti lubong a naam-ammona
Saan ngaruden a pagsiddaawan ti kaadun dagiti ganggannaet a pinilida iti agnaeden iti pagilian. Paggusgustoda la kano unay ti kinaisem, ti panagkatkatawa ken kinalaglag-an ti rikna dagiti Filipino. Uray sadino a direksion, amianan, abagatan, laud ken daya ti pagilian, umis-isem dagiti tattao, kunada man.
Idi Abril, naipabuya iti Hapon ti serye a drama iti telebision a napauluan iti “Smile” (Isem). Maysa a Japinoy, wenno bastardo ti Filipino a nayanak iti pagilianda, ti kangrunaan a bida. Nupay kontrobersial ti panangiladawanda iti karakter dagiti Japinoy ken uray dagiti puro a Filipino iti Japon, makapneken nga ammo dagiti nagsurat ti kinalalaingtayo a mangibennat kadagiti bibigtayo uray kadagiti narikut a situasion iti biagtayo.
Kasta met nga iti Dubai, naibida ti kinaragragsaktayo a puli. Nangrugi laeng daytoy iti panagsurat ti maysa nga agbasbasa iti diario ditoy a nangipeksa iti panagraemna iti kinalalaing dagiti Filipino a makigayyem. Kalpasanna, nagsasaruno kano metten ti nagsurat a nangipaneknek iti dayta a kababalin dagiti Filipino, wenno ti nabara a pannakilangenda iti ania man a puli. Sabali pay dagiti nagsurat nga agsalsaludsod no ania ti sikreto ti naragsak a kababalin dagiti Filipino.
Saan ngarud a pagduaduaanen ti panangibagada a kayarigan dagiti Filipino ti danum iti waig, a kabaelanna ti agdaliasat iti kabatuan iti rangrangkis, ken no mapengdan ti panagayusna, agsawar latta iti sumarutanna ken mangrugi iti baro a direksion. Natural nga ayus, a kas iti agubbog a namnama iti barukong. Daytoy a pagtataudan ti pammati ni Angkuan ti mangikur-kurit latta iti isem iti rupana, ken ti sumango iti lubong uray ania ti sasaadenna. Ngem dina kayat a sawen nga awanen ti ar-aramidenna tapno agprogreso, wenno awatenna lattan ti gasatna. Ipakitana laeng ditoy a sanguenna dagiti parikutna iti in-inut tapno di unay marigatan.
Ngem segun ken ni Michael Tan, propesor iti UP ken kolumnista iti diario, mabalin a maallilawtayo laeng kadagiti ladawan ni Filipino a naragsak nga agkakanta wenno agsasala (no di man agin-inum iti arak) uray iti panawen ti krisis. Masansan a wagas laeng daytoy dagiti Filipino tapno maparagsakda ti maysa a naleddaang a pasamak wenno okasion, kas koma no adda agminatay. Ta iti kaunggan dagiti Filipino, agsagsagaba met daytoy gapu iti rigat ti biag iti pagilian.
No naragsak man wenno managisem latta dagiti kailiantayo nga adda iti ballasiw-taaw, kasapulan unay daytoy iti pagobraanda. Di rumbeng a maapektaran ti serbisioda iti klienteda wenno dagiti amongda iti ania man a parikutda iti biag, kas koma iti nakaro nga iliwda iti pamiliada, tapno dida maikkat iti trabahoda. Pagsayaatana, ta naipakadawyanen kadakuada ti umisem latta wenno mangpilit a palag-anen iti riknada. Ta no dida met aramiden dayta, amangan no agtinnag daytoy iti panagmauyongda.
Segun ken ni Dr. Aurora Tompar-Tiu, maysa a psychiatrist a taga-Cebu ngem nakabase ita iti Estados Unidos, kangrunaan a parikut dagiti Filipino a napan nagnaeden iti Amerika ti nakaro a kinaliday. Uppat ti kunana a pagtaudan ti depresion: nangato nga ekspektasion ti pamilia, nangruna iti agpang iti panagurnong; ti pannakabaliw ti akem iti pagtaengan, kas koma no ti ina ti agsapul, ket mabati iti pagtaengan ti ama; ti napanawanda a napintas a trabaho ken posision iti Filipinas; ken ti pannakayadayo iti pamilia.
Pagsayaatana, kabaelan dagiti Filipino a labanan dagitoy a mangipapaay iti panaglidayda. Dida kayat a kitaen daytoy a kas higante a parikut, no di ket babassit laeng a bangen iti panagtulid ti panagbiagda iti inaldaw. Dayta ngarud ti rason no apay a nalaka latta kadakuada iti umisem. Ti kabaelanna a bumangon kalpasan ti dawel, ti nauneg a pammatina, ti nabusnag a namnamana, ken ti panagis-isemna, dagitoy dagiti gameng nga itugtugot ni Angkuan iti sadino man a lugar a papananna, ken iti ania nga oras.
Daytoy nga isem ti mangipaay iti seguridad kadagiti Filipino—isu nga agibtur latta. Kas iti kawayan nga agrukob laeng no sumaplit ti dawel, uray manonto pay nga Ondoy ken Pepeng dayta a sumangpet iti biagna, ngem in-inut met laeng a tumakder kalpasanna. Ngem kas iti amin nga agsobsobra, dakes no palaluan ti Angkuan ti agib-ibtur lattan. Di rumbeng nga agkuti laengen no magaraw. Agpursige met koma ken mangiruangan iti bukodna a dalan nga agdur-as. No aramidenna dayta, saan laeng nga isem ti isarangetna iti parikutna no di ket dagiti kasapulanna tapno agbiag a sinanam-ay, uray pay dagiti sumaruno a kaputotan dagiti Filipino, kalpasan dagiti dawel.
Dayta ti Filipino!
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 19, 2009.)
“MAGHAWAK-HAWAK lang kayo! ‘Kaya n’yo ang agos! Darating din kayo sa dulo!”
Impukkaw dagiti naslepen a lallaki nga agpapaay a guide dagiti padak nga “stranded” iti dayta a sardam ti Sabado (Setiembre 26). Nakaiddep ti silaw kadagiti poste ta awanen ti koriente. Awan sarday ti panagtudona ket pagatsiketen ti pammeggesen a danum iti kalsada a lasatenmi.
Kasla sangaraay nga ubas ngarud ti langami nga agkikinnapet a simmaranget iti layus. Idi mabatoganmi ti rangtay, pagatbarukongen ti danum ken ad-addan a pimmeges daytoy. Nagiiriag dagiti babbai ngem nagtultuloy ti kasla maidurduron a pannagnami. Kalpasan ti nakurang ngata a maysa nga oras ken ti nasurok a maysa a kilometro, nakadanonkami met laeng iti ababawen a paset ti kalsada.
Kasla narigat a patien, ngem kalsada ti EDSA ti linasatmi a layus, nangrugi daytoy iti asideg ti Muñoz Market iti Quezon City agingga iti Balintawak iti amianan-a-laud. Adu ti agkuna nga ita laeng a nalayus iti kasta iti kaadalem ken kaatiddogna a paset iti kangrunaan a kalsada ti Metro Manila.
Ken saan met nga isu ti napigsa a dawel ti Bagyo Ondoy (“Ketsana” ti international codename daytoy) no ti kabuyogna nga angin ti pagsasaritaan. Segun iti PAGASA, 60 kilometro iti tunggal oras laeng iti kapegges ti anginna, wenno kasla maladaga laeng no maidilig kadagiti super typhoon.
Ngem saan laeng a ti EDSA ti nalayus; arigna 80 a porsiento iti Metro Manila ti limned iti manipud paggatgurong agingga iti 20 a kadapan a danum kalpasan ti nagpatnag ken agmalem a panagtudona. Iti text message ni baketko, pagat-tao kanon iti masungadanmi a rangtay a sumrek iti Metrogate-Heritage Homes, ti subdibision iti Marilao, Bulacan a pagawidak, ag-20 a kilometro iti amianan ti Manila. Simmalpa ti danum iti waig a sumagmamano laeng nga addang manipud iti likudan ti balaymi. No awan ti kastoy nga intext ni baket, diak koma nagpilit nga agawid. Ngem gapu ta naputeden ti komunikasionko kenkuana kalpasan a nagpaliaren ti selponko iti pannakaslepna, ad-addan iti panagdanagko.
Addan agur-uray nga agpa-Heritage iti terminal ti dyip iti Monumento, Caloocan. Sakbay ti ala dies, naawat ti draybermi ti text message ti maysa a kaduana nga immababawen ti danum iti Balintawak ken iti North Expressway, ken ti sumrekan iti subdibisionmi. Nagsasaruno ngaruden dagiti dyip nga agbiahe.
Idi makasangpetak iti balay iti tumengngan iti rabii (alas kuatro media iti malem a rimmuarak iti opisina), napalalo ti panagyamanko ta saan a nalayus ti balaymi. Saan a kas iti nalabsanmi a paset ti subdibision a nadalapus iti panaglipias ti karayan. Simmalpa ti danum agingga iti atep ti bunggalo a balayna. Napitak a ti dalan ken naiburaisen iti kalsada ti aglalaoken a basura, kaykayo ken ramramit iti balay.
249 TI NATAY; 38 TI MAPUKPUKAW
Ngem gayam iti dayta a kanito, adu pay laeng dagiti tattao iti nadumaduma a paset ti Metro Manila, ken dagiti probinsia ti Rizal, Bulacan, Pampanga ken Laguna nga umar-araraw iti saranay. Kaaduanna kadagitoy ti adda kadagiti atep ti balbalayda nga agur-uray iti pannakasalbarda, wenno addada pay laeng kadagiti kalsada ken overpass kadagiti siudad a mabisbisinan ken malamlamiisan gapu iti awan sarday a panagtudona ken iti panagtultuloy a panagdakkel ti danum. Adda dagiti arigna nauyosen amin a pigsada a nakakita ti pannakairareben iti danum dagiti adu a sanikua ken negosioda. Sumagmamano dagiti adda dagiti kameng ti pamilia wenno kakabagianda a nalmes, nakoriente wenno nagaburan iti panagidday dagiti bantay, wenno mapukpukaw kadagidi a kanito.
Iti umuna a report ti National Disaster Coordinating Council (NDCC) iti agsapa iti Domingo, nasurok a 100 dagiti biktima ken 30 dagiti mapukpukaw. Napuruan dagiti ili ti Cainta, Tanay ken Rodriguez iti Rizal, ken ti siudad ti Quezon, Marikina, ken Pasig, ken paset ti Bulacan ta adda kadagitoy dagiti naglipias a karayan.
Ngem iti panagtultuloy ti rescue operation agingga iti Martes, immaboten iti 249 iti listaan dagiti natay, ngam mabalin nga ad-adu pay, segun iti naudi a report iti telebision, ken 38 ti di pay laeng mabirokan. Iti listaan ti NDCC, 101 kadagiti biktimaiti adda iti Metro Manila, karamanen ditoy ti 50 a nasalawda a bangkay iti Provident Villages, ti middle-class a subdibision nga adda iti asideg ti teppang ti Marikina River. Maysa kadagiti biktima iti nasao a subdibision ni aktres a Cristine Reyes a naguray iti arigna kagudua nga aldaw iti atep ti dakkel a balayda sakbay nga insalakan ti grupo ni Richard Gutierrez a nanggagara kenkuana iti lugar.
Nakaam-ames met ti napasamak iti Brgy. San Juan Baño iti sakaanan ti Mt. Arayat iti Pampanga a nakatayan iti 12 a katao. Nagreggay ti pingir ti bantay a nangitugot kadagiti dadakkel a bato, danum-tudo ken pitak a nanggabur iti nasurok sangagasut a balbalay.
Ken malaksid iti biag ken sanikua, imbati pay ni Ondoy ti agarup P4.7 a bilion ti balorna a nadadael nga impraestruktura ken mulmula kadagiti taltalon. Nakurang met a dua a milion a katao, wenno mapan a 334,959 a pamilia ti naapektaran, umabot iti 503,273 ti adda pay laeng kadagiti evacuation center iti nadumaduma a paset ti Metro Manila ken kabangibangna a probinsia.
Nangideklaran ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo iti “state of calamity” iti Metro Manila ken 25 a probinsia, a kaaduanna iti Central Luzon. Sinuspende metten ti Department of Education (DepED) ken ti Commission on Higher Education (CHED) iti makalawas a klase kadagiti apektado a lugar. Kaaduanna ngamin kadagiti eskuela ti nadadael iti layus, no di man nagpaay nga evacuation center. Adu pay dagiti lugar nga awan pay laeng iti koriente ken linia iti telepono.
KABUSLONANEN A TUDO ITI PAKASARITAAN
Saan nga isu ti napigsa a bagyo ti Ondoy. Ngem iti innem nga oras nga agtultuloy a panagtudona, nakaanayen tapno lumned dagiti nababa a lugar ken mapno ti Angat Dam ken Ipo Dam iti Bulacan a rason tapno mapilitan dagiti mangimatmaton ti dam a mangipatapuak iti agsobsobra a danum kadagiti karayan. No dida aramiden dayta, dakdakkel ti parikut no mabtak dagiti dam gapu iti napigsa a water pressure. Napartak ti panagdakkel dagiti karayan ti Pasig, Tullahan, ken Marikina, a nanglapunos ti nalawa a sakup dagiti nababbaba a lugar. Nangpakaro pay ditoy ti napullatanen a drainage wenno kanal iti Kamanilaan ta saanen a makapagtaray a nasayaat ti aglaplapusananen a danum kadagiti kalsada.
Kakaruanen iti pakasaritaantayo ti kabuslon ti tudo nga umabot iti 16.7 pulgada iti pagrukodan ti PAGASA. Iti kagudua’t aldaw a tudo ket nasursurok pay ngem iti kabuslon ti tudo iti sibubukel a Setiembre. Nakarkaro pay ti inyegna a layus ngem iti 40 nga aldaw a panagnepnepna idi 1972 a nanglapunos met laeng iti Metro Manila ken Central Luzon.
Naidilig ngarud ni Ondoy iti Hurricane Katrina a simmaplit iti New Orleans iti Estados Unidos idi 2005 ta agpada a nasaknap ti didigra ken panagdakkel ti danum a nanglayus kadagiti adu a lugar.
Maipalagip a pabpabasolen idi dagiti Amerikano ti gobiernoda gapu iti kinakapuy ken kinaginad dagiti opisial a nangsalbar iti adu a biag ken sanikua a dinalapus ni Katrina. Babaen ti panagpalutpot dagiti komite ti homeland security ken governmental affairs iti Senado iti Estados Unidos, naduktalanda a nagkurang ti gobierno iti amin nga agpang iti panagsagana ken panaggaraw iti panawen ti didigra. Naammuanda pay nga awan ti madadaan a nabileg a panagkakammayet dagiti ahensia mainaig iti disaster-preparedness para iti kastoy a pasamak.
No adda pagkurangan ti Estados Unidos a maysa a nabaknang a pagilian, anianto laengen ti Filipinas?
Mangrugrugi pay laeng a simrek ni Ondoy ti pagilian, adun ti pagkurangan dagiti ahensia a rumbeng a mangtaming iti kastoy a didigra. Addan panangballaag ti PAGASA kadagiti tattao iti nababa a lugar a salikbayanda ti flash flood wenno landslide, ngem naggaaraw kadi ti NDCC tapno maipakaammo daytoy kadagiti umili?
YANNA DAGITI PUNDO?
Ket idi panawen ti didigra, manmano man laeng dagiti rubber boat, amphibian truck, ken helicopter ti gobierno tapno mausar a mangsalbar kadagiti tattao a nagkamang iti atep dagiti balbalayda. Nakurang pay ti koordinasion ti ahensia kadagiti lokal a gobierno, ta binnukodanen ti panaggaraw. Kapilitanen, a, ta agkurang latta dagiti volunteer ken ramramitda tapno maipakat a nasayaat iti rescue ken relief mission. Sabali pay a parikut ti kinakirang kadagiti kasapulan nga agas wenno taraon kadagiti mabisbisinan a biktima, wenno dagiti nagkamang kadagiti evacuation center.
Iti naudi a State of the Nation Address ni Presidene Arroyo, nadakamatna ti kinapateg ti panagsagana ti pagilian kadagiti didigra gapu ta tinawen a madalanan ti adu a bagyo ti pagilian. Inkarina ti pannakapabaro dagiti teknolohia a tumulong a mangibaga iti nasapsapa iti idadateng ti didigra, ken ti madadaan a puersa ti gobierno tapno adda mangsaranay kadagiti biktima. Kinunana pay a napadur-asen dagiti sistema ti panagsakbay kadagiti didigra ken ti pannakaipatakder kadagiti impraestruktura tapno mapengdan ti layus.
Ngem kasla naitayab laeng iti angin dagitoy nga imbagana. Wenno dagiti kari dagiti immun-una nga agtuturay ta iti kalaksidan ti naynayen nga ilalabas dagiti kakastoy a dadakkel a didigra iti pagilian, iti napauten a panawen, awan man laeng ti nagdur-asan ti panagsagana dagiti opisial.
Agingga kadagitoy, agpatingga a kari pay laeng dagiti ibagbagda a pannakapabaro dagiti aparato ti PAGASA. Adda gastuen dagiti opisial a mangan kadagiti nangingina a restauran iti America wenno mapan agbuya iti nangina a laban ni Manny Pacquiao iti Las Vegas, ngem awan man laeng ti magatangda a rubber boat ken dagiti dadduma pay a kasapulan dagiti rescue team kadagiti lugarda.
No adda man kasla paglaingantayo, isu daytoy ti napartak a panangbukeltayo kadagiti relief operation. Ngem no nagsaganatayo koma a nasayaat, awan koma dagiti kakastoy a pakarikutantayo.
Agtitinnudotayo manen, wen, ngem kas iti ibagbaga ti maysa nga editorial iti diario, kasapulan met a mapalutpot no ania ti pagkurkurangan ti gobiernotayo, kas iti napasamak iti kaso ti Katrina idiay Estados Unidos, iti kasta adda pagadalantayo para kadagiti sumarsaruno nga addangtayo. Agpayso a narigat a masaganaan dagitoy a gapuanan ti nakaparsuaan, ngem adda kabaelantayo a mangpalag-an ti ania man nga epekto ti didigra kadatayo, no la ketdi ammotayo ti agsakbay ken ti aggaraw iti napartak.
DAYTOY TI GLOBAL WARMING
Napateg met a pagadalan daytoy tapno mailawlawagtayo ti epekto ti global warming. Segun kadagiti ekperto, agtultuloy ti kasla abnormalen a kasasaad ti panawen, no di man ket kumarkaro ti epekto dagiti sumangsangbay a bagyo iti pagilian.
Mapaspasamaken dagiti kakastoy a taray ti panawen iti Estados Unidos ken iti Southeast Asia. Kas iti Ondoy, bassit laeng daytoy a bagyo ngem nagdakkel ti inyegna a didigra. Kas ‘tay kanayonen nga ibagbagada, dagiti marigrigat ken babassit a pagilian a kas iti Filipinas ti ad-adda nga agsagaba gapu iti kinakirang ti ramitda a mangsaranget dagiti kakastoy a klase ti didigra.
Nabayagen nga isyu ti global warming, ngem agingga kadagitoy, kasla naginad pay laeng ti panagsagana ti gobiernotayo. Pangriing metten daytoy kadagiti umili tapno ipapatida metten ti tumulong tapno marisut iti parikut.
Umuna ditoy ti panangidalimanektayo a nasayaat kadagiti basuratayo. Liklikantayo nga iwara dagiti basura ta tunggal layus a tumpay dagitoy wenno sullatanna dagiti kanal a rason nga uray bassit laeng ti tudona, malayusen ti sumagmamano a paset ti siudad. Liklikan koma metten dagiti lokal a gobierno ti mangaprobar kadagiti plano ti subdibision nga agsadag kadagiti delikado a lugar, kas koma no adda daytoy iti rangkis ti bantay wenno igid ti karayan, nga awan ti nasayaat a plano a mangsaluad iti karadkad dagiti residente.
Adu ti nadamagtayo a kinabannuar ken kinatured dagiti timmulong tapno maisalakan ti adu a biag. Ken adu pay nga estoria dagiti biktima iti pannakirangetda iti nakaparsuaan, ken wen, iti panangipeksada iti rurodda iti kinaginad ti garaw ti gobierno.
Ngem ti ketdi napateg, maanagtayo itan ti kaimbagan a yad-adal ti ania a didigra iti panagbiagtayo. Maysa ditoy iti nangngegko iti maysa a lalaki a taga-Rizal iti panangenterbiuda kenkuana iti telebision. Nadadael ti pagtaenganna, naibus dagiti sanikua ken awanen dagiti tagilakona, ngem ti napateg, insalakan ida ti Dios.
“Makakabangon din kami!” inpakamakamna.
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 12, 2009.)
LACSON VS. ERAP
ADDA kadi karbengan ni dati a Presidente Joseph “Erap” Estrada nga agkandidato manen iti posision a nakakugtaranna babaen ti People Power idi 2001?
Saan laeng a panagsaludsod iti legalidad daytoy, kas maibatay iti Konstitusion, no di pay ket iti kababalin ken gapuananna a kas sumaruno a lider ti pagilian.
Daytoy ti kayat a paruaren ni Senador Panfilo Lacson idi imbutaktakna, babaen ti maysa a privilege speech iti Senado, ti sumagmamano a pagteng iti kaadda ni Erap iti Malakanyang manipud 1998 agingga iti 2001. Segun kenkuana, protektor ni Erap ti ilegal a sugal, ninong dagiti esmagler, ken barumbado kadagiti negosiante ta pilitenna dagitoy a mangilako ti negosioda kadagiti nadedekket a gagayyemna.
Ken ti kakaruan a pammabasolna: ni Erap ti akin-utek iti pannakadukot ken pannakaiwalang da Salvador “Bubby” Dacer ken Emmanuel Corbito a drayberna idi 2000.
“Yalikaka koma ti Dios ti Filipinas manipud ken ni Joseph Ejercito Estrada,” innayonna pay.
Makasuron a sinungbatan ni Erap ti dinutokanna nga hepe ti Philippine National Police (PNP) idi adda daytoy iti puesto. Inladawanna ti senador a kas desperado la unayen a mangsalaknib iti bagbagina ta uray dagiti innuulbod wenno pammadpadakes laeng iti sabali a tao ket tutuponna.
Sinungbatan met ni Senador Jinggoy Estrada dagiti insawang ni Lacson kontra iti amana babaen ti bukodna a privilege speech idi Setiembre 15. Segun ken ni Jinggoy, ar-aramaten laeng ni Lacson ti prebilihiona a kas senador nga agsao iti Kongreso a siwawayawaya tapno yalikakana ti bagina iti posible a pannakabaludna gapu iti singin a kaso ti pammapatay, babaen ti panangipabaklayna iti basolna iti sabali a tao. Kayat laeng kano nga iladawan ni Lacson a dakes a tao ni Erap, ket ipakitana metten iti publiko a biktima laeng daytoy iti parbo a pammabasol. No di man iliklikaw laeng ni Lacson ti kaso iti media.
“Dika nga agbato no adda dara kadagiti imam,” panangipalagip met ni Jinggoy ken ni Lacson.
TI MALAKANYANG TI NANGIRUGRUGI?
Adu ti agkuna nga adda koneksion daytoy iti umadanin nga eleksion presidensial. Segun ken ni Lacson, ita laeng nga inruarna dagiti ammona tapno maipakitana kadagiti umili ti pudpudno a kababalin ni Erap a napasneken kadagitoy nga aldaw nga agkandidato inton 2010, iti kasta, saanton butosan daytoy dagiti umili.
Ngem mas a patien ni Erap nga adda ima ti Malakanyang a mangpagpagaraw ken ni Lacson. Amangan kano no adda kasukat daytoy a pabor iti politika.
Naluktan ti kaso da Dacer ken Corbito iti Department of Justice (DOJ) kalpasan a napagawid ditoy Filipinas manipud iti Estados Unidos da Cezar Mancao ken Glenn Dumlao, dua nga opisial iti nawaswasen a Presidential Anti-Organized Crime Task Force (PAOCTF) nga indauluan ni Lacson iti administrasion ni Erap. Nagkamang iti Estados Unidos ni Mancao kalpasan a napatakias ni Erap idi 2001, ken simmaruno ni Dumlao kenkuana idi kapudpudotan ti imbestigasion iti kaso idi 2003. Kaduada a naglemmeng ni Michael Ray Aquino, maysa pay a katalek ni Lacson iti ahensia, nga agingga kadagitoy, sibabalud pay laeng iti America gapu iti kaso a panagespia.
Iti naudi nga agsina a testimonia da Mancao ken Dumlao, inramanda da Lacson ken ni Erap, no di man a kas utek, iti kaso. No pagsisilpuentayo dagiti imbagada, dagiti opisial ti PAOCTF ti nagplano ken nangisayangkat Iti krimen babaen ti bilin ni Lacson ken pammalubos metten ni Erap. Ad-adalen ngarud ita ti pamilia Dacer ti pormal a panangiramanda ken ni Erap iti darum.
CODE NAME “71”
Segun ken ni Mancao, nangngegna kano iti uneg ti kotse a bilbilinen ni Lacson ni Aquino a mangituloy iti Operation Delta, wenno ti plano a mangipakni ken ni Dacer. Iti met affidavit ni Dumlao nga idi pay leng 2001 nga indatagna iti korte, nabatad ti partisipasion ni Lacson a nagusar iti code name a “71” idi agplanplanoda pay laeng ken Aquino a mangisayangkat iti krimen.
Iti bersion ni Mancao, ni Senior Supt. Teofilo Viña ti lider ti grupo a nangdukot ken ni Dacer. Nairaman iti kaso ni Viña ngem napaltogan daytoy idi 2003 iti Tanza, Cavite. Maipalagip a kabarbaraan idi ti imbestigasion iti kaso. Ket ita ta naluktan manen ti kaso iti DOJ, pinaltoganda met ni Jimmy Lopez iti pagtaenganna iti met laeng Cavite itay napan a bulan. Ni Lopez ti maysa kadagiti saksi iti panagdukot ta timmulong daytoy a nangbirok iti lugar a nangipaknianda kadagiti biktima.
Napateg ngarud ita dagiti ania man nga ammo da Mancao ken Dumlao maipapan iti kaso nga idatagda iti korte, ken iti kasapulan a proteksion tapno awanen ti panagbutengda nga agsao. Gapu iti pannakapapatay da Viña ken Lopez, amangan no agbuteng metten dagiti dadduma pay a saksi iti agsiam iti tawennan a kaso.
Pinalubosanen ti korte nga agbalin nga state witness ni Dumlao; kayatna a sawen, saanen a mairaman nga akusado a kas sukat iti anian man nga ibagana iti korte a mangpabileg iti ebidensia ti prosekusion.
Idi Agosto, nangidatag ni Lacson iti petision iti Court of Appeals tapno maisardeng ti pannakalukat manen ti kaso nga iti naminsan pinalutpot metten ti ahensia nga awan ti panangiramanna ken ni Erap a kas akusado. Segun ken ni Lacson, saan kano a dimmawat ti pammalubos dagiti state prosecutor manipud iti Manila Regional Trial Court Branch 18 a pakabisbistaan pay laeng ti kaso.
Ngem idi saan a pinagustuan ti Court of Appeals ti kayatna, ditoyen a rimmuar ti dua a pasetna a privilege speech ni Lacson a nangitudo ken ni Erap a kangrunaan nga utek ti kaso. Kasaruno metten ditoy ti binnato dagiti dua a kampo nga iti naminsan nadekket nga aggayyem iti politika.
Kagiddan met ditoy iti panangiruar ni Demetrio Custodio, abogado ti pamilia Dacer, ken ni Lymith Bagual, ti labandera iti maysa a resort iti Batangas, a nakasaksi ti napudot a komprontasion da Lacson ken Dacer makalawas sakbay ti panagdukot.
“NI LACSON ITI ITUDOYO ”
Mangnamnama ti abogado a dakkel ti maitulong ti affidavit a pinirmaanen ni Bagual tapno mailawlawagda ti kaadda ti motibo ni Lacson a mangdangran ken ni Dacer.
Di met kumbinsido ni Lacson iti baro a saksi. Patienna ketdi nga inuyotan laeng daytoy ti kampo ni Senador Manny Villar tapno dadaelen ti naganna. Ngem saanen a tinutopan ti pamilia Dacer daytoy ta dakkel ti panamatida a no motibo met laeng ti pagpapatangan, ni Lacson, saan ket a ni Erap, ti addaan ti dakdakkel a gurana iti amada. No mapasingkedanda dayta a motibo iti korte, makatulong daytoy kadagiti ebidensia a nupay saan a direkta, mabalin metten a paneknekan dagiti kasilpona a pasamak.
Mabasa kadagiti surat ni Bubby Dacer ken ni Erap, sumagmamano a bulan sakbay a napapatay, nga adda panagamakna ken ni Lacson gapu iti kunkunana a kababalin ken kabaelan daytoy a mangaramid iti dakes kenkuana. Ni Dacer ti nagbalin a publicist wenno PR man ni Erap idi karugrugi pay laeng ni Erap nga agtugaw iti Malakanyang. Immuna ditoy, nagbalin ni Dacer a PR man ni dati a Presidente Fidel Ramos babaen ti rekomendasion ni dati a National Security Adviser Jose Almonte a pada ni Dacer a Bikolano.
Kinontra idi ni Dacer ti pannakadutok ni Lacson a kas PNP chief idi panawen ni Erap, gapu ta adda kano met dagiti mas kualipikado ken addaan iti nasaysayaat a kababalin a mangidaulo iti kapolisan ngem isuna. Patien pay ni Dacer a ni Lacson ti mangyar-arasaas ken ni Erap iti palso nga impormasion nga adda kano pannakairaman ni Dacer iti maysa a plano a mangrippuog iti gobierno ni Erap.
Ken di met malipatan dagiti annak ni Dacer ti imbaga kadakuada ti amada sumagmamano nga aldaw sakbay a napapatay daytoy a no adda man dakes a mapasamak kenkuana, awanen ti sabali a tuduenda nga akin-aramid no di ni Lacson.
Iti paglintegantayo, di rumbeng a masentensiaan ti akusado gapu laeng iti motibo.
Agsabali ti motibo ken ti intension wenno panangigagara. Ti intension ti aggapu iti panunot ti normal a tao a mangiduron kenkuana tapno aramidenna ti maysa a krimen. Napateg daytoy nga elemento ti krimen tapno maladdit ti akusado.
Motibo ti rason no apay nga inaramid ti akusado ti krimen. Napateg laeng ti motibo no awan ti direkta nga ebidensia kontra iti akusado, ta agpaay laeng daytoy a kas ebidensia ti intensionna, ken mangipaneknek metten ti kinasiasino daytoy ken no ania ti nangiduron iti inaramidna.
AGKALABAN A PAKSION TI SINDIKATO
Iti kaso ni Lacson, nabatad ti kaadda ti motibona iti krimen. Kagura la unay ni Lacson iti panangkontra ni Dacer iti promosionna a PNP chief ken kaamakna ti koneksion ni Dacer iti kampo ni Ramos. Maawatan ni Lacson ti kinapateg ni Erap iti ambisionna nga agpangato, ket iti ania man a wagas, salaknibanna ti amona.
Saan met nga awan ti motibo ni Erap. Ta babaen dagiti maidandanon kenkuana a koneksion pay laeng ni Dacer kada Ramos ken Almonte, ken ti panagtrabaho ni Dacer tapno marippuog ti administrasionna, pabor la unay kenkuana no maipakni ni Dacer. Iti kaaldawan a nadukot ni Dacer iti Osmeña Highway iti Manila, agturong daytoy iti maysa a lugar para iti mitingda koma ken ni Ramos. Kadagidi ngamin a panawen, adu ti ammo ni Dacer kadagiti kaso iti kurapsion, malaksid iti isyu ti hueteng payola, nga ibatbatoda ken ni Erap. Patienna ngarud a maaramat dagitoy iti panggep dagiti kalabanna a mangrippuog iti gobiernona.
Ti mapaspasamak ita a panagpinniltak da Lacson ken Erap, mayarig man daytoy ti rinnangas ti dua a paksion ti sindikato a mangaramid amin a puersada tapno aginnunada a mangibus kadagiti tao ti kalabanda. Ken ipakitana met laeng ditoy ti nalaad a paset ti sistema ti politikatayo, wenno ti panaggiginnuyodda iti saka dagiti agtuturay gapu kadagiti eskandalo; ti laeng paggidiatan ti isyu ti nagbaetan da Erap ken Lacson kadagiti ordinario a risiris iti politika, saan a sinsinan a krimen ti karaman ditoy. Di rumbeng nga ibatoda lattan iti publiko ti saludsod no asino ti adda basolna kadakuada.
Ta uray kasano ti kaadu dagiti buyok ti tunggal maysa nga iruarda iti publiko, makadadael daytoy, saan laeng iti panagtulid ti hustisia, no di pay iti bukodda nga ambision iti politika. Maad-adal ngarud ita no makatulong daytoy nga isyu iti panggep ni Erap nga agpresidente manen. Patien ni Erap a makatulong ti kandidaturana no agparang manen a kas underdog wenno nakakaasi, kas dagiti akemna kadagiti pelikulana.
ANIA, IBUTOSMO PAY NI ERAP?
Nabayag metten nga imbabawi ni Lacson ti ambisionna a mangsukdal koma manen iti posision a nakaabakanna idi agkandidato daytoy idi 2004. Ngem segun iti kampo ni Erap, ti la ketdi kandidato a suportaran ni Lacson ti agganar iti panangperdida kenkuana. Nupay nabatad ti panangibaga ni Lacson a ni Senador Noynoy Aquino ti itag-ayna a presidente, adda dagiti sayangguseng nga umas-asideg daytoy iti kampo ni Senador Chiz Escudero tapno agbalin a running mate daytoy.
Saan a sinsinan ti kaso nga ipabpabasolda kada Lacson ken Erap. Kasta met dagiti alegasion ti tunggal maysa kontra iti sabali a kampo. Ipalpalagip ni Lacson iti publiko ti kaso ni Edgar Bentain, ti empleado iti maysa a casino a tuduenda a nangiruar iti bideo ni Erap a makiin-innipis kadagiti gambling lord. Impalagip met ni Jinggoy a kas sungbatna iti maikadua a privilege speech ni Lacson dagiti kaso ti Kuratong Baleleng idi 1995 ken ti pannakapapatay ti maysa a kapitan iti Western Police District (WPD).
Segun ken ni dati a Justice Secretary Raul Gonzales, makatulong iti pagilian no sipupudno ni Lacson iti panggepna a mangbangen iti pannakabutos manen ni Erap nga iti naminsan, nasentensiaanen ti kaso a plunder. Ngem no kayatna met laeng a dalusan ni Lacson ti naganna, di rumbeng nga agbuteng daytoy nga agparang iti husgado ket agkamang lattan iti prebilihiona iti Senado nga agsao iti kaykayatna.
Kas ‘tay kunadan, adu ti pagsasangaanna no politika ti mapagpapatangan. Maballikong dagiti nalinteg, wenno agbalin a puraw dagiti nangisit. Ti ketdi kitaentayo, politika wenno saan ti gapuna, di rumbeng nga ilisi da Lacson ken Erap dagiti bagbagida nga awan ti panagpalawagda iti korte. Nagkas-ang man a panunoten nga adda pannakiraman dagiti nangato nga opisial ti gobierno a kas kadakuada a napusgan a mangipatungpal iti linteg. Daytoy ngarud koma ti panunotentayo a mangtingiting kadagiti pasamak.Ita, ibutosmo pay kadi ni Erap?
Talkem kadi pay laeng ni Lacson? Adda kadatayon nga umili a mangsungbat iti dayta.
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 5, 2009.)
