Impukkaw dagiti naslepen a lallaki nga agpapaay a guide dagiti padak nga “stranded” iti dayta a sardam ti Sabado (Setiembre 26). Nakaiddep ti silaw kadagiti poste ta awanen ti koriente. Awan sarday ti panagtudona ket pagatsiketen ti pammeggesen a danum iti kalsada a lasatenmi.
Kasla sangaraay nga ubas ngarud ti langami nga agkikinnapet a simmaranget iti layus. Idi mabatoganmi ti rangtay, pagatbarukongen ti danum ken ad-addan a pimmeges daytoy. Nagiiriag dagiti babbai ngem nagtultuloy ti kasla maidurduron a pannagnami. Kalpasan ti nakurang ngata a maysa nga oras ken ti nasurok a maysa a kilometro, nakadanonkami met laeng iti ababawen a paset ti kalsada.
Kasla narigat a patien, ngem kalsada ti EDSA ti linasatmi a layus, nangrugi daytoy iti asideg ti Muñoz Market iti Quezon City agingga iti Balintawak iti amianan-a-laud. Adu ti agkuna nga ita laeng a nalayus iti kasta iti kaadalem ken kaatiddogna a paset iti kangrunaan a kalsada ti Metro Manila.
Ken saan met nga isu ti napigsa a dawel ti Bagyo Ondoy (“Ketsana” ti international codename daytoy) no ti kabuyogna nga angin ti pagsasaritaan. Segun iti PAGASA, 60 kilometro iti tunggal oras laeng iti kapegges ti anginna, wenno kasla maladaga laeng no maidilig kadagiti super typhoon.
Ngem saan laeng a ti EDSA ti nalayus; arigna 80 a porsiento iti Metro Manila ti limned iti manipud paggatgurong agingga iti 20 a kadapan a danum kalpasan ti nagpatnag ken agmalem a panagtudona. Iti text message ni baketko, pagat-tao kanon iti masungadanmi a rangtay a sumrek iti Metrogate-Heritage Homes, ti subdibision iti Marilao, Bulacan a pagawidak, ag-20 a kilometro iti amianan ti Manila. Simmalpa ti danum iti waig a sumagmamano laeng nga addang manipud iti likudan ti balaymi. No awan ti kastoy nga intext ni baket, diak koma nagpilit nga agawid. Ngem gapu ta naputeden ti komunikasionko kenkuana kalpasan a nagpaliaren ti selponko iti pannakaslepna, ad-addan iti panagdanagko.
Addan agur-uray nga agpa-Heritage iti terminal ti dyip iti Monumento, Caloocan. Sakbay ti ala dies, naawat ti draybermi ti text message ti maysa a kaduana nga immababawen ti danum iti Balintawak ken iti North Expressway, ken ti sumrekan iti subdibisionmi. Nagsasaruno ngaruden dagiti dyip nga agbiahe.
Idi makasangpetak iti balay iti tumengngan iti rabii (alas kuatro media iti malem a rimmuarak iti opisina), napalalo ti panagyamanko ta saan a nalayus ti balaymi. Saan a kas iti nalabsanmi a paset ti subdibision a nadalapus iti panaglipias ti karayan. Simmalpa ti danum agingga iti atep ti bunggalo a balayna. Napitak a ti dalan ken naiburaisen iti kalsada ti aglalaoken a basura, kaykayo ken ramramit iti balay.
249 TI NATAY; 38 TI MAPUKPUKAW
Ngem gayam iti dayta a kanito, adu pay laeng dagiti tattao iti nadumaduma a paset ti Metro Manila, ken dagiti probinsia ti Rizal, Bulacan, Pampanga ken Laguna nga umar-araraw iti saranay. Kaaduanna kadagitoy ti adda kadagiti atep ti balbalayda nga agur-uray iti pannakasalbarda, wenno addada pay laeng kadagiti kalsada ken overpass kadagiti siudad a mabisbisinan ken malamlamiisan gapu iti awan sarday a panagtudona ken iti panagtultuloy a panagdakkel ti danum. Adda dagiti arigna nauyosen amin a pigsada a nakakita ti pannakairareben iti danum dagiti adu a sanikua ken negosioda. Sumagmamano dagiti adda dagiti kameng ti pamilia wenno kakabagianda a nalmes, nakoriente wenno nagaburan iti panagidday dagiti bantay, wenno mapukpukaw kadagidi a kanito.
Iti umuna a report ti National Disaster Coordinating Council (NDCC) iti agsapa iti Domingo, nasurok a 100 dagiti biktima ken 30 dagiti mapukpukaw. Napuruan dagiti ili ti Cainta, Tanay ken Rodriguez iti Rizal, ken ti siudad ti Quezon, Marikina, ken Pasig, ken paset ti Bulacan ta adda kadagitoy dagiti naglipias a karayan.
Ngem iti panagtultuloy ti rescue operation agingga iti Martes, immaboten iti 249 iti listaan dagiti natay, ngam mabalin nga ad-adu pay, segun iti naudi a report iti telebision, ken 38 ti di pay laeng mabirokan. Iti listaan ti NDCC, 101 kadagiti biktimaiti adda iti Metro Manila, karamanen ditoy ti 50 a nasalawda a bangkay iti Provident Villages, ti middle-class a subdibision nga adda iti asideg ti teppang ti Marikina River. Maysa kadagiti biktima iti nasao a subdibision ni aktres a Cristine Reyes a naguray iti arigna kagudua nga aldaw iti atep ti dakkel a balayda sakbay nga insalakan ti grupo ni Richard Gutierrez a nanggagara kenkuana iti lugar.
Nakaam-ames met ti napasamak iti Brgy. San Juan Baño iti sakaanan ti Mt. Arayat iti Pampanga a nakatayan iti 12 a katao. Nagreggay ti pingir ti bantay a nangitugot kadagiti dadakkel a bato, danum-tudo ken pitak a nanggabur iti nasurok sangagasut a balbalay.
Ken malaksid iti biag ken sanikua, imbati pay ni Ondoy ti agarup P4.7 a bilion ti balorna a nadadael nga impraestruktura ken mulmula kadagiti taltalon. Nakurang met a dua a milion a katao, wenno mapan a 334,959 a pamilia ti naapektaran, umabot iti 503,273 ti adda pay laeng kadagiti evacuation center iti nadumaduma a paset ti Metro Manila ken kabangibangna a probinsia.
Nangideklaran ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo iti “state of calamity” iti Metro Manila ken 25 a probinsia, a kaaduanna iti Central Luzon. Sinuspende metten ti Department of Education (DepED) ken ti Commission on Higher Education (CHED) iti makalawas a klase kadagiti apektado a lugar. Kaaduanna ngamin kadagiti eskuela ti nadadael iti layus, no di man nagpaay nga evacuation center. Adu pay dagiti lugar nga awan pay laeng iti koriente ken linia iti telepono.
KABUSLONANEN A TUDO ITI PAKASARITAAN
Saan nga isu ti napigsa a bagyo ti Ondoy. Ngem iti innem nga oras nga agtultuloy a panagtudona, nakaanayen tapno lumned dagiti nababa a lugar ken mapno ti Angat Dam ken Ipo Dam iti Bulacan a rason tapno mapilitan dagiti mangimatmaton ti dam a mangipatapuak iti agsobsobra a danum kadagiti karayan. No dida aramiden dayta, dakdakkel ti parikut no mabtak dagiti dam gapu iti napigsa a water pressure. Napartak ti panagdakkel dagiti karayan ti Pasig, Tullahan, ken Marikina, a nanglapunos ti nalawa a sakup dagiti nababbaba a lugar. Nangpakaro pay ditoy ti napullatanen a drainage wenno kanal iti Kamanilaan ta saanen a makapagtaray a nasayaat ti aglaplapusananen a danum kadagiti kalsada.
Kakaruanen iti pakasaritaantayo ti kabuslon ti tudo nga umabot iti 16.7 pulgada iti pagrukodan ti PAGASA. Iti kagudua’t aldaw a tudo ket nasursurok pay ngem iti kabuslon ti tudo iti sibubukel a Setiembre. Nakarkaro pay ti inyegna a layus ngem iti 40 nga aldaw a panagnepnepna idi 1972 a nanglapunos met laeng iti Metro Manila ken Central Luzon.
Naidilig ngarud ni Ondoy iti Hurricane Katrina a simmaplit iti New Orleans iti Estados Unidos idi 2005 ta agpada a nasaknap ti didigra ken panagdakkel ti danum a nanglayus kadagiti adu a lugar.
Maipalagip a pabpabasolen idi dagiti Amerikano ti gobiernoda gapu iti kinakapuy ken kinaginad dagiti opisial a nangsalbar iti adu a biag ken sanikua a dinalapus ni Katrina. Babaen ti panagpalutpot dagiti komite ti homeland security ken governmental affairs iti Senado iti Estados Unidos, naduktalanda a nagkurang ti gobierno iti amin nga agpang iti panagsagana ken panaggaraw iti panawen ti didigra. Naammuanda pay nga awan ti madadaan a nabileg a panagkakammayet dagiti ahensia mainaig iti disaster-preparedness para iti kastoy a pasamak.
No adda pagkurangan ti Estados Unidos a maysa a nabaknang a pagilian, anianto laengen ti Filipinas?
Mangrugrugi pay laeng a simrek ni Ondoy ti pagilian, adun ti pagkurangan dagiti ahensia a rumbeng a mangtaming iti kastoy a didigra. Addan panangballaag ti PAGASA kadagiti tattao iti nababa a lugar a salikbayanda ti flash flood wenno landslide, ngem naggaaraw kadi ti NDCC tapno maipakaammo daytoy kadagiti umili?
YANNA DAGITI PUNDO?
Ket idi panawen ti didigra, manmano man laeng dagiti rubber boat, amphibian truck, ken helicopter ti gobierno tapno mausar a mangsalbar kadagiti tattao a nagkamang iti atep dagiti balbalayda. Nakurang pay ti koordinasion ti ahensia kadagiti lokal a gobierno, ta binnukodanen ti panaggaraw. Kapilitanen, a, ta agkurang latta dagiti volunteer ken ramramitda tapno maipakat a nasayaat iti rescue ken relief mission. Sabali pay a parikut ti kinakirang kadagiti kasapulan nga agas wenno taraon kadagiti mabisbisinan a biktima, wenno dagiti nagkamang kadagiti evacuation center.
Iti naudi a State of the Nation Address ni Presidene Arroyo, nadakamatna ti kinapateg ti panagsagana ti pagilian kadagiti didigra gapu ta tinawen a madalanan ti adu a bagyo ti pagilian. Inkarina ti pannakapabaro dagiti teknolohia a tumulong a mangibaga iti nasapsapa iti idadateng ti didigra, ken ti madadaan a puersa ti gobierno tapno adda mangsaranay kadagiti biktima. Kinunana pay a napadur-asen dagiti sistema ti panagsakbay kadagiti didigra ken ti pannakaipatakder kadagiti impraestruktura tapno mapengdan ti layus.
Ngem kasla naitayab laeng iti angin dagitoy nga imbagana. Wenno dagiti kari dagiti immun-una nga agtuturay ta iti kalaksidan ti naynayen nga ilalabas dagiti kakastoy a dadakkel a didigra iti pagilian, iti napauten a panawen, awan man laeng ti nagdur-asan ti panagsagana dagiti opisial.
Agingga kadagitoy, agpatingga a kari pay laeng dagiti ibagbagda a pannakapabaro dagiti aparato ti PAGASA. Adda gastuen dagiti opisial a mangan kadagiti nangingina a restauran iti America wenno mapan agbuya iti nangina a laban ni Manny Pacquiao iti Las Vegas, ngem awan man laeng ti magatangda a rubber boat ken dagiti dadduma pay a kasapulan dagiti rescue team kadagiti lugarda.
No adda man kasla paglaingantayo, isu daytoy ti napartak a panangbukeltayo kadagiti relief operation. Ngem no nagsaganatayo koma a nasayaat, awan koma dagiti kakastoy a pakarikutantayo.
Agtitinnudotayo manen, wen, ngem kas iti ibagbaga ti maysa nga editorial iti diario, kasapulan met a mapalutpot no ania ti pagkurkurangan ti gobiernotayo, kas iti napasamak iti kaso ti Katrina idiay Estados Unidos, iti kasta adda pagadalantayo para kadagiti sumarsaruno nga addangtayo. Agpayso a narigat a masaganaan dagitoy a gapuanan ti nakaparsuaan, ngem adda kabaelantayo a mangpalag-an ti ania man nga epekto ti didigra kadatayo, no la ketdi ammotayo ti agsakbay ken ti aggaraw iti napartak.
DAYTOY TI GLOBAL WARMING
Napateg met a pagadalan daytoy tapno mailawlawagtayo ti epekto ti global warming. Segun kadagiti ekperto, agtultuloy ti kasla abnormalen a kasasaad ti panawen, no di man ket kumarkaro ti epekto dagiti sumangsangbay a bagyo iti pagilian.
Mapaspasamaken dagiti kakastoy a taray ti panawen iti Estados Unidos ken iti Southeast Asia. Kas iti Ondoy, bassit laeng daytoy a bagyo ngem nagdakkel ti inyegna a didigra. Kas ‘tay kanayonen nga ibagbagada, dagiti marigrigat ken babassit a pagilian a kas iti Filipinas ti ad-adda nga agsagaba gapu iti kinakirang ti ramitda a mangsaranget dagiti kakastoy a klase ti didigra.
Nabayagen nga isyu ti global warming, ngem agingga kadagitoy, kasla naginad pay laeng ti panagsagana ti gobiernotayo. Pangriing metten daytoy kadagiti umili tapno ipapatida metten ti tumulong tapno marisut iti parikut.
Umuna ditoy ti panangidalimanektayo a nasayaat kadagiti basuratayo. Liklikantayo nga iwara dagiti basura ta tunggal layus a tumpay dagitoy wenno sullatanna dagiti kanal a rason nga uray bassit laeng ti tudona, malayusen ti sumagmamano a paset ti siudad. Liklikan koma metten dagiti lokal a gobierno ti mangaprobar kadagiti plano ti subdibision nga agsadag kadagiti delikado a lugar, kas koma no adda daytoy iti rangkis ti bantay wenno igid ti karayan, nga awan ti nasayaat a plano a mangsaluad iti karadkad dagiti residente.
Adu ti nadamagtayo a kinabannuar ken kinatured dagiti timmulong tapno maisalakan ti adu a biag. Ken adu pay nga estoria dagiti biktima iti pannakirangetda iti nakaparsuaan, ken wen, iti panangipeksada iti rurodda iti kinaginad ti garaw ti gobierno.
Ngem ti ketdi napateg, maanagtayo itan ti kaimbagan a yad-adal ti ania a didigra iti panagbiagtayo. Maysa ditoy iti nangngegko iti maysa a lalaki a taga-Rizal iti panangenterbiuda kenkuana iti telebision. Nadadael ti pagtaenganna, naibus dagiti sanikua ken awanen dagiti tagilakona, ngem ti napateg, insalakan ida ti Dios.
“Makakabangon din kami!” inpakamakamna.
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 12, 2009.)
No comments:
Post a Comment