NO kasano ti panangipategtayo iti maysa a tao idi sibibiag pay, kasta met ti panangipategtayo itan ta addan iti sabali a biag. Pagtaengentayo daytoy iti lagiptayo, ken no mabalin surotentayo dagiti pagayatanna no sibibiag koma pay.
Ken maysa a panangdayawtayo iti natay ti naurnos a pannakaidulinna. Kaaduanna ti mamati a no di maidulin a nasayaat ti natay wenno di aglasat kadagiti ritual ti komunidad, tribu wenno simbaan, maitawtaw laeng ti kararuana no di man agnanayonto a mangiparparikna iti sakit ti nakemna kadagiti sibibiag.
Ngem no maminsan, uray ti kiddaw ti natay maipapan iti pannakaidulinna ket ditay’ matungpal.
Sakbay a matay iti heatstroke ti maysa nga abiratko idi Abril iti edadna a 50, kayat daytoy a mapadapo ti bangkayna no isu ti matay. Ngem di tinungpal ti ipagko (kabsat ni baket) gapu ta nangina kano ti cremation. Kas iti kaaduanna a Filipino, pulos a di simken iti panunot ti ipagko a mapuoran ti bangkay ti ingungotenna. Naidulin ngarud ti abiratko iti sidong dagiti minatay ti pamiliada iti maysa a kamposanto iti Makati City. Mamati ti ipagko a maawatan ti asawana iti inaramidna.
Kapada laeng unay daytoy iti kaso met ni dati a Presidente Cory Aquino idi matay daytoy gapu iti colon cancer, iti edadna a 76, idi Agosto. Kayta kano daytoy a mapadapo met ngem di sinurot dagiti annakna ti kayatna. Nasaysayaat kano ngamin no maipada iti asawana, ni Senador Ninoy Aquino Jr., a naidulin ti bangkayna iti mausoleo ti pamilia Aquino iti Parañaque.
Dua ngarud ti konsiderasion ditoy ti pannakadulin dagiti pimmusay: ti kasasaad iti biag ti nagminatay ken ti tradision ti pamilia a mayataday iti kulturatayo.
NAPAUT KEN NARIRI A SEREMONIA
Kunada man, no nagastos ti mangbiag iti tao, kaskasdi a nagastos iti mangipumpon kenkuana. Agpayso laeng daytoy iti pagiliantayo a dominante kadagiti Kristiano.
Napaut ti panagleddaang dagiti agminatay, nangruna kadagitoy a panawen nga arigna amin a pamilia ket adda kamengna iti ballasiw-taaw nga agtrabtrabaho wenno imigrante ta yurayda ti isasangpet manipud iti sadino ditan a suli ti lubong dayta a kabagian ti natay, santo maituding ti pumpon. Kasla piesta pay no maminsan ti kaadu dagiti kakabagian a tumabuno iti natayan, ken agduduma ti wagas a panangipeksada iti pannakipagladingitda kadagiti nagminatay. Usarenda daytoy a panawen nga agre-reunion. No maminsan, ti kaadu ti tao, no di man ket ti klase ti lungon ti natay wenno dagiti makan a maiserbi kadagiti bisita, ti pagrukodan ti pagtaktakderan ti pamilia iti gimongtayo.
No idiligtayo iti kultura iti Lumaud, awan iti kastoy a nariri ken napaut a panagminatay. Ipangpangruna ti adu a puli iti Europa ti kinaulimek ken kinasagrado ti ritual wenno seremonia para kadagiti pimmusay. Napateg kadakuada ti kinapribado ti panagladingit ti nagminatay. Dida ngarud mapanunot dagiti material a banag, a kas iti kuarta ken makan, a mangriribuk iti panawenda nga agladingit. Kas iti maysa a pamilia a Briton a binaybay-anda ti minatayda iti mortuario iti dua a lawas agingga a maipumpon daytoy. Ken pulos a dida tinan-awan ti minatayda iti lungonna. Segun iti ina ti natay, saanen kano nga ti anakna iti adda iti lungon no di ket maysa laengen a banag; ta ti kararua daytoy, nakadanonen iti langit.
Ken bassit laeng met ti paggastuan dagiti Muslim a mangidulin kadagiti minatayda ta ipumponda iti kaaldawan met laeng ti ipapatay daytoy, babaen ti simple laeng a seremonia.
DAGITI PAGDAWATAN TI TULONG
Uray iti ordinario laeng a serbisio iti puneraria, mapan latta a P12,000 ti magastos. No awan ngaruden ti tumulong kadagiti nagminatay, babaen ti donasion wenno pannaranay dagiti kakaarruba ken kakabagian dagitoy, saan a kabaelan, nangruna dagiti marigrigat, nga idulin a naurnos ti minatayda.
Kadagiti middle-class a pamilia, mapan a P50,000 agingga iti P100,000 ti magastosda para kadagiti minatayda, karaman aminen nga usarenda a mangsurot iti kulturatayo mainaig iti pannakaidulin kadagiti natay. Ngem no nabakbaknang pay ti pimmusay, doble-doble ti gastuen ti pamiliana. Lungon laengen, umaboten daytoy iti manipud P300,000 agingga iti maysa a milion.
Pagsayaatanna no adda kakabagian iti abrod ti agminatay ta dakkel ti maitulong dagitoy kadakuada. Wenno adda benepisio ti pimmusay manipud iti trabahona, seguro, wenno iti ahensia ti gobierno a nagkamenganna a kas iti SSS ken GSIS (wenno OWWA no aggapu daytoy iti abrod), a mangipaay kenkuana iti burial ken funeral benefits.
Kaaduanna kadagiti lokal a gobierno ti adda metten nailatang a pundoda para iti libre a funeral ken burial services para kadagiti marigrigat a kakailianda a natayan. No biktima iti didigra dagitoy, usaren ti lokal a gobierno ti calamity fund nga itulong kadagiti pamilia a mangidulin iti naurnos kadagiti minatayda.
Malaksid kadagiti lokal a gobierno, mabalin met a dumawatan iti saranay ti Philippine Charity Sweepstakes Office (PCSO). Ken kangrunaanna, adu dagiti politiko a madadaan a mangbayad iti magastos ti agminatay. Aglalo la unay no adu ti kakabagian ken gagayyem ti natay a pangnamnamaan dagiti politiko a mangibutosto kadakuada inton eleksion.
AGTULTULOY A GASTOS
Sabali pay a paggastuan ti pamilia ti panangalada iti lote a pangipumponanda iti minatayda. Iti maysa nga “apartment” wenno kasla abit iti napagtutuon a babassit a panteon, kadagiti kamposanto iti Metro Manila, mapan a P1,200 ti bayadanda; idinto a P4,500 met no agsolsolo ti panteon iti nagdissuanna a lote. Kadagiti memorial park, mangrugi iti P25,000 agingga iti P75,000 ti bayad ti maysa a lote (kaaduanna ti agrukod iti 2.44 metro kuadrado).
Ngem no kinatalinaay ti birbirokentayo para kadagiti minataytayo, awan la ketdi maganabda kadagiti nakipet ken napunnon a kamposanto. No maminsan, awanen ti bakante kadagiti adu a kamposanto. Dagiti dadduma a kamposanto, yalisonda iti maymaysa nga abot wenno bakante a panteon dagiti tultulang dagiti minatay a saanen a mabisbisita, iti kasta adda bakante para kadagiti baro a maipumpon. (Idinto a dagiti babaknang, nakalawlawa ken nagdadakkel ti panteon ken mausoleo dagiti minatayda. Pudno la unay ti pammaliiw nga uray iti patay, maikuskuspil latta dagiti marigrigat.)
Mabalin a dumtengto ti aldaw nga awanton ti bakante a lote a pangbangonanda kadagiti baro a kamposanto. Ken saan a maibalakad ti pannakalukat ti sabali pay publiko a kamposanto ta makadadael iti buya wenno rupa ti nadur-as a siudad ti adu a kamposanto. No adda man maluktan, isu daytoy dagiti memorial park, a nakangingnina ti balor dagiti lote a mailako ditoy.
Ken uray naipumponen dagiti minatay, addanto latta paggastuan dagiti pamilia a manglagip kadakuada. Malaksid iti tradisional a waksi wenno manipud siam nga aldaw agingga iti 40 nga aldaw a panaglualo wenno misa agingga iti panangiwaksi (makatawen kalpasan ti ipupusay), nga atendaran manen dagiti kakabagian ken gagayyem ti nagminatay, adda pay dagiti tradision a mangiladawan no apay nga iti ipapatay ti tao ket maysa nga agtultuloy a paggastuan dagiti naulila. Kas koma no Piesta Dagiti Sasanto (Nob. 1) ken Piesta Dagiti Natay wenno Kararua (Nob. 2), kaskadi nga aggastos ti pamilia iti pannakadalus kadagiti tanem wenno pannakapintura kadagiti panteon. Sabali pay dagiti gatangenda a sasabbong ken adu a kandela nga idatonda kadagitoy.
CREMATION TI SOLUSION?
Mangrugrugi pay laeng iti kulturatayo ti cremation, isu nga adu pay laeng a Filipino ti agduadua no awatenda daytoy a wagas a panangidulin kadagiti minatay. Ngarud, mapatpaturay latta ti natawtawidda a pammati, kas iti paniriganda iti pannakapuor ti bangkay. Kunada, nagrigat la ngaruden ti natay iti panagbiagna, ad-addan a kasla maparigat pay daytoy no mapuoran.
Ken maysa, sumagmamano pay laeng a paset ti pagilian, kangrunaanna kadagiti dadakkel a siudad, ti addaan iti crematorium (pugon wenno pagpuoran) kadagiti sakupda.
Idi damo, kontra ti Simbaan Katoliko iti panangpadapo kadagiti bangkay. Idi laeng dekada 80 a binaliwan ti Vatican ti pagtaktakderanna iti daytoy a wagas babaen ti baro a Canon Law. Nupay palubosan ti simbaan ti cremation, kaykayat pay laeng dagiti obispo a ti tradisional a wagas pay laeng ti pilien dagiti mamati no isuda ti mapaturay.
Mapan a P22,000 agingga iti P28,000 laeng ti bayadan ti aktual a pannakapuor ti bangkay, ngem no iraman ti sibubukel a serbisio kas iti funeral ken transportation services, umabot daytoy iti P130,000. Nalaklaka ketdi daytoy ngem iti kababaanen a P160,000 a magastos ti middle class a pamilia iti serbisio ti puneraria, karamanen ti bayad iti lungon, no surotenda ti tradisional a sistema ti pannakaidulin dagiti bangkay kadagiti kamposanto. Sabali pay ti magastosda a gumatang iti lote kadagiti memorial park a mapan a P100,000 ti kalakaan.
Gapu ngarud panangpalubos ti simbaan, ken ti pannakaawaten ti adu a Filipino iti bentahe ti cremation, umad-adun dagiti mangpadapo kadagiti minatayda iti tinawen. Maysa ngarud a dumurdur-as nga industria daytoy. Adda payen dagiti mangipapaay iti nalaklaka a presio iti cremation, kababaanen ti P8,000 no adda pangpunno a bayad nga aggapu kadagiti lokal a gobierno nga akinsakup iti pimmusay.
DAGITI MANANGGUNDAWAY
Ken adda pay sabali a wagas tapno makategged iti pirak no adda matay. Kas koma ti panagpasugalda kadagiti natayan uray dida kabkabagian wenno estranghero ti pimmusay. Upaanda ti bangkay iti kasta adda rasonda nga agsusugal, ken agurnong kadagiti maitupak a tong. Dakes nga aramid ken awan la’t pagdumaan daytoy iti kaawan puso met dagiti dadduma a mangimatmaton iti puneraria a nangidoble ti bayad ti ordinario a serbisioda para kadagiti biktima iti napalabas a dua a bagyo.
Adda met dagiti makasirip iti oportunidad nga agnegosio, aglalo no nalatak ti natay. Kas pagarigan idi matay ni Cory, nagwaras dagiti mailako a duyaw a badbado, dagiti banderitas ken tarpaulin. Sabali laeng dagiti nayatiddog a TV ken magazine coverage a pangnayon iti ganaren ti media.
Ken numero uno dagiti politiko a mangar-aramat kadagiti umili agingga iti patay. Agparparangda, wen, kadagiti natayan, tapno itandudoda ti itutulongda ken pannakisimpatiada iti nagminatay.
Pupuotentayo, nalukay ita ti ima dagiti politiko a mangipaay iti tulong pinansial kadagiti natayan kadagitoy a panawen nga asidegen ti eleksion. Ngem di rumbeng a makaawidtayo laeng ti tulong manipud kadakuada no adda minataytayo. Rumbeng koma, ken kangrunaan unay, a tamingenda met dagiti sibibiag.
(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 2, 2009.)
No comments:
Post a Comment