MAYSA a pasamak daytoy a ditay’ kayat a maulit iti sadino a lugar ken uray iti tagaineptayo.
Katukad ti makatawen a tudo ti naibuyat iti agpatnag ken agmalem laeng. Kapigsaanen a tudo a di napasimadan uray dagiti weather forecaster. Nadalapus ngamin ti napigsa a bagyo iti panagsukat ti pul-oy ti angin iti rehion. Sakbay nga aglipias ti dam, kayat a dagus ti gobierno nga ibulosen ti danum ngem adu ti madi ta uray dagiti nababa a lugar ket malaylayusen. Naladawen tapno mapengdanda pay ti panagdakkel latta ti danum agingga a di nabaelanen ti dam ti kapasidad ti danum. Nabtak ti paset ti dam; imbuangna tu agarup 701 a milion a tonelada ti a danum iti uneg ti innem laeng nga oras; agpito a metro ti kangato ti dalluyon ken ag-10 a kilometro iti kaakaba ti ayus a nangdungpar kadagiti nababa lugar iti 50 a kilometro kada oras a kapeggesna. Limned ti rinibu a kilometro kuadrado a paset dagiti kabalbalayan ken kataltalon iti adu a lugar. Natay ti sumurok-kumurang a 26,000 wenno arigna kagudua ti populasion kadagiti apektado a lugar.
Iti Tsina ti nakapasamakan daytoy a makuna a kadakkelanen a didigra a gapu iti pannakabettak ti maysa a dam. Daytoy ti Banqiao Dam a nangbangen iti karayan ti Ru iti probinsia ti Henan. Idi maipatakder daytoy idi 1950, siinanama ti gobierno ti Tsina a maibturan ti dam uray ti kapigsaanen a tudo iti uneg iti sangaribu a tawen. Ti rigatna, kapigsaanen iti uneg ti dua a siglo ti 41.7 a pulgada a tudona nga imbuyat ti Super Typhoon Niña iti nasao a lugar idi 1975. Idi nabtak ti dakkel a dam, nagsasaruno metten a naglipias no di man nagidday met dagiti dadduma pay a dam kadagiti karayan a kasilpo dagiti pagayusan ti danum.
Ken uray iti Estados Unidos, nakapadas met iti sumagmamano a didigra a pinarnuay ti panaglipias ti dam. Ngem ti napasamak iti Johnstown iti Pennsylvania idi Mayo 30, 1889 ti maysa kadagiti di malipatan dagiti Amerikano. Gapu iti napigsa ken agtultuloy a panagtudona iti lugar, naglipias ti South Fork Dam a nangbangen iti Lake Conemaugh iti saklot ti tanap, 23 a kilometro ti kaadayona manipud iti siudad. Nangitapuak daytoy iti 20 milion a tonelada a danum a nanglapunos iti siudad ken nakatayan iti 2,209 a katao.
SAAN LAENG A GAPU ITI TUDO
Ken saan laeng a gapu iti napigsa a tudo ti rason ti panagbettak wenno panaglipias dagiti dam. Parnuayen met daytoy iti panagidday lattan dagiti pingir ti bantay ken kaawan ti naan-anay a panagsagana kadagiti mabalin a pagnaan ti aglipias a danum. Daytoy ti napasamak iti St. Francis Dam iti Los Angeles, California idi Marso 12, 1908 a nakatayan ti 450 a katao, ken iti Vajont Dam, maysa kadagiti katayagan a dam iti lubong, nga adda iti kabambantayan ti Dolomite iti Venice, Italy idi Oktubre 9, 1963 a nakatayan met iti nasurok a 2,000 a katao.
Adda met dagiti pinarnuay ti aksidente wenno technical error a kas iti napasamak idi laeng Agosto iti Sayano-Shushenskaya, kadakkelan nga hydroelectric power station iti Russia a masarakan iti Yenisei River iti Siberia. Nalmes ti 75 a trabahador ti planta kalpasan a nalayus ti nagsaadan dagiti makina ti dam a tartarimaanen dagitoy.
Ngem iti laksid kadagitoy a didigra, agtultuloy ti panangbangonda kadagiti dam. Iti Tsina, kaudian kadagiti impatakderda ti Three Gorges Dam iti probinsia ti Hubei a nangsiket iti dakkel a paset ti Yangtze River. Daytoy ti makuna a kadakkelanen a hydroelectric plant iti lubong. Iti agdama, umaboten iti 85,000 ti dam iti Tsina. Ngem adda latta dagiti damag manipud iti pagilian maipapan kadagiti madaddadael a dam uray kaipatpatakder pay laeng dagitoy, wenno pannakalaylayus dagiti adu a lugar gapu iti kinakapsut ti kapasidad dagiti dam.
Iti met Estados Unidos, umaboten iti 79,000 a dam ti naipatakder iti pagilian. Ngem sumagmamano ditoy ti agkurang kadagiti pundona tapno maaramatda a mangipakat koma iti naan-anay a safety program. Maysa kadagiti kasla nabaybay-an a dam ti Ka Loko Reservoir iti Kauai, Hawaii. Nabtak iti maysa a paset ti dam kalpasan iti napigsa a tudo idi Marso 14, 2006. Ngem iti panagpulutpot ti gobiernoda manaig iti insidente, naduktalanda a di koma a nadadael ti dam no nainspeksion ken natarimaan a dagus dagiti daanen a pasetna. Mabalin a naadalanen dagiti pagilian a nadidigra, ngem mabati ti saludsod no agingga iti kaano a kabaelanda a tenglen ti bileg ti nakaparsuaan. Ken no agingga iti kaano a masaluadan met ti panagkibaltang ken pagkapuyan ti tao iti akemna a mangsaranget iti nakaparsuaan para iti pagimbaganna.
DELIKADO MET DAGITI DAM ITI PAGILIAN?
Maipalagip dagitoy a dadakkel a didigra iti dam gapu ta iti Filipinas, nabara met ita nga isyu ti panangpabpabasolda kadagiti mangimatmaton iti dam iti pannakalayus ti dakkel a paset ti Luzon nga agsaruno a sinaplit ni Bagyo Ondoy ken Pepeng.
Idi Setiembre 26, nalayus ti Metro Manila ken kabangibangna a probinsia ti Rizal, Bulacan, Pampanga, Cavite ken Laguna iti ilalasat ni Bagyo Ondoy. Napartak ti panagdakkel ti danum ken limned uray dagiti saan a dati a malaylayus a lugar. Umabot iti nasurok 300 ti natay ken nasurok lima a bilion a pisos a balor ti sanikua ken mulmula iti taltalon ti nayanud. Awan duduana a naggapu ti napitak ken maris-tsokolate a danum kadagiti naglipias a karayan gapu iti nagtapuak a danum manipud iti Angat Dam iti Bulacan.
Ken makalawas kalpasan ti dakkel a layus iti sentro ti pagilian, simmangbay met ni Super Typhoon Pepeng idi Oktubre 3 a nangdalapus ti dakkel a paset ti amianan ken sentro ti Luzon. Nabilbileg daytoy ngem iti sinarunona a dawel, ken malaksid iti panagtultuloy a panagtudona, naipautna ti nagtalinaed iti pagilian gapu ta iti kaaldawan ti iruruarna koma, nasul-oy daytoy ti maysa pay a bagyo a simrek iti teritorio ti pagilian.
Naglipias ngarud dagiti tallo a dam—ti San Roque Dam iti San Manuel, Pangasinan, ti Pantabangan Dam iti Nueva Ecija, ken ti Magat Dam iti Ramon, Isabela. Daytoy ita ti babbalawen ti adu sektor no apay a napasamak ti nasaknap ken nakaam-ames a pannakalayus ti 38 nga ili ken siudad ti Pangasinan, ken nalawa a paset ti Nueva Ecija, Isabela, La Union, Tarlac, Pampanga ken Bataan.
Sagsagrapen ti San Roque Dam ti agus ti Karayan Agno manipud iti nangato a paset daytoy a binangenan met ti Ambuklao ken Binga hydroelectric dams iti Benguet. Tengngel ti National Power Corporation (Napocor) dagiti tallo a dam a mangipapay iti koriente, karamanen ti Angat Dam, Caliraya iti Quezon, ken San Roque. Tengngel met ti National Irrigation Authority (NIA) ti dua a dakkel a dam para iti irigasion—ti Magat ken ti Pantabangan. Ti Wawa Dam iti Rodriguez, Rizal ti maysa pay kadagiti nalatak a dam, ngem sipud pay idi 1950 saanen a maus-usar daytoy, kayatna a sawen, sitatalinaed a silulukat dagiti floodgate daytoy.
Amin a maus-usar a dam iti Luzon ket masasao a multipurpose, wenno adu ti pakaisangratanna: agpartuat iti koriente, mangipaay iti inumen a danum, irigasion, ken pangkontrol iti layus. Ti La Mesa Dam iti Quezon City ti naipatakder laeng tapno mangrasion iti mainum kadagiti residente ti Metro Manila ken kabangibangna a probinsia.
BASOL TI NAPOCOR KEN NIA?
Ti Napocor ken NIA ti kangrunaan ngarud a mapabpabasol iti nagsaruno a layus. Dagiti opisial dagitoy nga ahensia ti kasla nakakaasi ita a mangilawlawag no pay a di rumbeng a sungbatanda dagiti napukaw a biag ken sanikua. Inakoda met ketdi ti panangipatapuakda iti nabuslon a danum, ta no dida met aramiden kano dayta, amangan no nakarkaro ti banagna no mabtak dagiti dam gapu iti nakaro a pressure ti danum. Ken maysa, kunada, umabot iti 455 a milimetro ti intinnag a tudo ni Ondoy iti uneg ti maysa nga aldaw, idinto a 675 a milimetro met ti intinnag ni Pepeng, dua kadagiti kabubuslonanen a tudo iti pakasaritaantayo.
Ken segun iti maysa nga opisial iti Department of Science and Technology (DOST), di rumbeng a dagiti laeng dam ti mababalaw ti pannakalayus dagiti dadduma a lugar iti kaadda ni Bagyo Peping iti pagilian. Ta uray pay saan a nangipatapuak ti danum dagiti dam, malayus a malayus latta ti sumagmamano a paset ti Luzon gapu iti kabuslon ti naibuyat a tudo iti arigna makalawas. Iti kasta kano a tudona, saan a kabaelan a sagepsepen dagiti bambantay ti tudo. Makita laengen ditoy ti napasamak a landslide iti Benguet, wenno ti pannakalayus ti sumagmamano a paset ti Amianan a Luzon nga awan ti koneksionna iti panagbulos ti danum kadagiti dam.
Ngem segun ken ni Nicanor Melecio, presidente ti Pangasinan Institute for Land and Aquatic Research, saan a sinurot ti San Roque Dam ti operations manual daytoy a mangbantay ti kangato ti danum no panawen ti matutudo wenno nabileg a dawel. Dida koma inuray a mapunno dagiti dam wenno madanon daytoy iti critical level sakbay a nangipatapuakda iti agsobsobra a danum. Iti kasta, saan koma a nabuslon dagiti danum a napartak a nanglayus kadagiti adu a lugar ken nangdadael iti sumagmamano a dike a nadalapus ti napegges nga ayus.
Gapu itoy, nairaman pay a nababalaw ti PAGASA iti panangpalutpot ita ti Senado no nangipaay met laeng daytoy iti naan-anay a ballaag kadagiti maseknan nga ahensia ken dagiti umili. Ngem uray pay koma awan dayta a ballaag, rumbeng nga adda koma pamuspusan dagiti mangimatmaton iti dam tapno masakbayanda ti dumteng a kalamidad.
Patien ti sumagmamano nga eksperto ti kalamidad a saan a gapuanan ti Dios no di ket ti tao ti nangpakaro kadagiti kasasaad dagiti biktima. Panggep ita ti probinsia ti Pangasinan, dagiti mannalon, negosiante ken maseknan nga umili a mangidarum kadagiti opisial ti San Roque Multipurpose Project (SRMP) ken Napocor.
Segun ken ni Rep. Mark Cojuangco ti Pangasinan, masapul a sungbatan dagiti operator ti dam ta imbes ng in-inut nga imbulosda ti danum sakbay a dimteng ni Pepeng, inurayda ketdi a dumanon iti critical level sada naggaraw. Ania pay, napeggesen ti danum ken awanen ti kababaelan ti asino man iti madalapusna a lugar a manglisi iti daytoy. Pabor met ditoy a kaso ni Senador Francis Escudero a nangibaga a nagkurang dagiti operator iti pagrebbenganda nga agsakbay ken mangballaag kadagiti komunidad nga apektado iti layus. Immun-unan nga impeksa ni Senador Aquilino Pimentel Jr. iti pananguyotna kadagiti biktima ti Ondoy a mangidarum kadagiti operator ti Angat Dam gapu iti awan pakaammo a panangibulosda iti danum kadagiti karayan.
Ngem di rumbeng nga agtitinnudoda lattan no asino ti akimbasol kadagiti nadadael a biag ken sanikua. No adda nagkurangan dagiti mangimatmaton iti San Roque Dam ken Angat Dam, adda met pakababalawan dagiti opisial ti gobierno. Ta nalawag ketdi a nagkurang ti pagrebbengan dagitoy a mangbantay kadagiti dam. No awan wenno kadaananen ti warning system dagitoy, apay a dida nagkuti tapno maaddaan wenno mapabaro dagitoy iti laksid ti kaadun a bagyo a dimteng iti daytoy a tawen?
NANGNANGRUNA PAY LAENG TI BIAG DAGITI UMILI
Ken sino ti pudpudno a nagsakbay iti kastoy a didigra? No ammo dagiti lokal nga opisial ti nagsakbay, dida koma pinabalayan wenno inaramid a subdibision dagiti disso a dati a paglaslasatan dagiti aglipias a danum? Impapatida koma ti naggaraw tapno mapapanaw dagiti eskuater a nangbangen kadagiti paglasatan ti ayus no bumlad dagiti karayan. Dida koma pinalubosan ti pannakakalbo kadagiti kabakiran kadagiti watershed a pagtataudan ti danum kadagiti karayan.
Kasapulan ngarud a pabaruenda ti sistema ti panagsakbay babaen ti panagtitinnulong dagiti lokal a gobierno. Ken agtultuloy latta koma ti inspeksion kadagiti dam. No kasapulan a matarimaan dagiti dumaanen a kongkreto a bangen ti dam, wenno manayonan dagiti spillway daytoy, mangilatangen ti Kongreso iti naan-anay a pundo agingga iti nasapa pay.
No kasapulan ti mangipatakder iti baro a dam, ipangpangrunada koma ti karadkad dagiti umili, ken pagbiagan dagiti apektado a lumugar, ngem iti maawidda a dakkel a ganansia no agtarayen dagiti dam a mangilako iti koriente ken danum nga inumen. Napasneken ti gobierno a mangituloy ti agbalor iti maysa a bilion a doliar a Laiban Dam iti Tanay, Rizal. Panggep daytoy ti mangnayon iti inumen a danum a pagkurkurangan nga ipapaay ti Angat Dam kadagiti agindeg iti Metro Manila ken kabangibangna a probinsia. Ngem gapu iti kallabes a didigra, ad-addan nga ipapati ti simbaan, dagiti apektado a lumugar ken sumagmamano a sektor ti mangkontra iti proyekto gapu iti kunada a negatibo nga epekto daytoy iti nakaparsuaan ken ti pagbiagan ken pagtaengan dagiti agindeg iti Rizal. Kas met laeng iti Angat Dam ti Laiban a lumasat iti rabaw ti Marikina West Valley Fault a pagtaudan ti ginggined no aggaraw daytoy.
Agpanunot koma a nasayaat ti gobiernotayo. Ipangpangrunana koma ti panangbalanse iti progreso babaen ti parabur dagiti dam ken iti pannakayalikaka iti karadkad dagiti umili kadagiti sumangbay a didigra. Agkutida koma itan. Ta no dida aramiden dayta, amangan no dakdakkel pay a layus ngem iti napasamak iti South Fork Dam ken Baquiao ti masagraptayo kadagiti sumarsaruno a tawen.
Maawatantayon no kasano iti panagbuteng dagiti agindeg iti Pangasinan idi agwaras ti mensahe iti text nga adda kano panagbirri ti San Roque Dam ken mapanen ti panagbettak daytoy. Saan a pudno, kuna dagiti opisial ti dam, ngem mabalin ketdi a mapasamak no anagentayo dagiti pasamak.
Serioso unay ti parikut, ta uray pay dagiti nababaknang a pagilian awan ti mababaelanda a mangsarapa iti epekto ti dakkel a dawel. Ken di rumbeng a gapu iti kinakurapaytayo a pagilian, ikararagtayo lattan ti pannakaisalakantayo. Bugoyantayo koma dayta a kararag iti pudpudno a panaggaraw. Adda kabaelantayo no agtitinnulongtayo.
Bayantayo dagiti dam nga agandar, wen, ta pakairanudantayo met dagitoy. Ngem no awan ti naan-anay a panagsagantayo iti mabalin a panaglipias manen daytoy, mabalin a dagitoy met laeng a dam ti mangirareb kadatayo.
(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 26, 2009.)
No comments:
Post a Comment