APAY A MANAGISEM NI ANGKUAN?

NARAGSAK kadi latta ni Angkuan uray ania ti kasasaadna iti biag? Laklakaenna laeng ti rigat ta nairuamen daytoy, no di man ket saanen a serioso iti biag? Naipakadawyanen kenkuana iti agisem kas iti agkudkod no adda nagatel? Wenno wagasna kadi laeng tapno mailemmengna ti adda a pudno a riknana?

Dagiti soldado nga Amerikano a kameng 3rd US Marine Expeditionary Force a timmulong iti rescue operation iti kabigatan ti pananglayus ni Bagyo Ondoy iti Kamanilaan ken kabangibangna a probinsia ti saksi iti managisem a kababalin dagiti Filipino. Awan ti maarikap a sungbat ni Lt. Commander Todd Endicott, ti lider ti grupo, no apay nga umis-isem latta dagiti biktima ti didigra. Maisaparda pay ti agiinnangaw ken ti makiinnapir kadagiti ganggannaet a nakasalaw kadakuada.

Nalabit di unay ammo ni Endicott ti ugali ken kultura dagiti Filipino.

Adu ti kayatna a sawen ti isem ni Angkuan. Saan laeng a panangipeksa daytoy iti kinaragsakna, wenno panangibaskag iti kiredna iti panawen ti krisis, no di pay ket wagasna daytoy a mangipakita iti kinaanusna iti sagsagabaenna a rigat. Wenno, mabalin a kayatna a sawen, “Ayos lang, Pari, dika madanagan.”

Umisem ni Angkuan, a kasla agkirem laeng, no raemenna ti kasangsangona; umisem uray sungatenna daytoy. Umisem no mabainan, no mapabainan, wenno mangpabain. Umisem no adda kasapulanna, no napagustuanen, ken uray no di mapagustuan. Umisem no agkiddaw iti pammakawan, ken no mangpakawan.

Kangrunaanna, umisem no awanen ti maaramidanna iti nastrekna a situasion. Ngem dua ti pagturonganna dayta nga isemna: iparangarangna nga awanen ti gawayna iti kasasaadna wenno ipariknana a kabaelanna latta ti bumangon ken lumaban agingga’t kanibusanan. “Bear and grin it,” masansan a sawen dayta dagiti Amerikano. Ti agibtur ken umisem latta. Ngem awanen ti mangipakita iti pudpudno a kaipapanan daytoy no di dagiti Filipino.

Adda latta panawentayo nga agkakatawa. Ti ag-videoke ken aginum uray agbagbagyo, ti aglalang-ay a kasla ubbing. Ti manglipat kadagiti pagrebbengan uray iti apagbiit laeng.

Makita ti pudpudno nga isem ni Angkuan ken ni Manny Pacquiao. Kayarigan daytoy ti agbulos a danum ti waig, awan ti makabangen; limmapayag, a kasla dagiti bulbullagaw a pagkakatawaan, ngem makapasurot met. Nabileg ken karurungsotan a mannakigubat iti ring. Ngem imbes a kumilaw dagiti matana, naisem ketdi uray iti tengnga ti ranget. Umisem no makantiawan. Ken naisem latta uray maabak iti laban, kas iti nalak-amna iti umuna a labanda ken Erik Morales.

Masansan a ditay’ maanag ti kinangayed ti biag ti tunggal Filipino. Wen, ta kasla ad-adda a makitkitatayo dagiti adu a parikut ti pagilian—kurapsion iti gobierno, nangina a magatgatang, kinarugit ti aglawlaw, pannakaikuskuspilna kadagiti sabali a puli, ti tuok ken rigat dagiti adu a pamilia nga agiinnadayo tapno adda panggedan ti ina wenno ti ama. Kasla idaddadanestayo ti pulitayo gapu iti kaawanen ti disiplina ti tunggal umili, ngem babaen met laeng dayta ti panangisungsong dagiti agtuturay. Iti maysa a surbey, uppat iti sangapulo a Filipino ti mayat a mapanen agnaed iti sabali a pagilian.

Ngem no dumteng ti didigra, wenno ti nakaro a lidem, kas iti impasagrap ni Bagyo Ondoy ken ti naudi a ni Bagyo Pepeng, rummuar a kas ti raya ti init ti pudpudno a kinatao ni Angkuan. Ti agibtur ken ti umisem.

Paggapuan kadi ti kinaragsak ni Angkuan?

Iti benneg nga “Inbox” ti Philippine Star a maipaay kadagiti agar-aramat iti text a naipablaak idi Mayo, naibinsa-binsa dagiti rason ti kinaragsak latta dagiti Filipino: adu ti siglatenda, nangruna iti agpang ti panagkanta; nalaka a makalaslasatda iti ania man a parikut iti kasasaadda, kas kadagiti didigra ti nakaparsuan ken gulo iti politika; siwawayada nga agbiag ken maaramidda ti kaykayatda iti salinong ti demokrasia; nadekket ti panagkakammayet dagiti kameng ti pamiliada; maidawatda amin iti Dios ti pannakarisut dagiti parikutda; kasla maysa a bakasion ti panagbiagda ditoy gapu iti kinangayed ti aglawlaw; naanus ken nalaka a mamakawanda iti sabali a tao; maipagpannakkelda ti kinasabsabali ti pulitayo, addaanda kadagiti kababalin ken kultura ti agsumbangir a lubong, ti Lumaud ken ti Dumaya; ken adu dagiti nasin-aw a kababalinda kas iti kababaelanda nga agpatagabo para laeng kadagiti ipatpategda iti biag.

Segun ken ni Dr. Ly Sycip, chairperson ti UP Department of Psychology, adda dakkel a rason no apay nga umisem ken napno latta ti namnama ni Angkuan. Umuna ditoy ti pananguyosna iti kaaduan a tibker ti nakemna manipud iti pamiliana ken pannakilangenna iti sabali a tao, a mangipangpangruna iti panagkakadua ken panagsisinnaranay. Makatulong met kenkuana ti pannakataginayon latta ti “bahala na” (makaammo ditan) ken pinnadrino a sistema iti kulturatayo, ta agubbog met ditoy ti kasapulanna a seguridad, no di man pagsadaganna tapno agbiag a sipapasnek. Naipakadawyanen ti kinarelihiosona, a rason ti dina panagam-amak; naisem latta, ta nababa laeng ti ekpektasionna kadagiti adda iti aglawlawna. Saan a materialistiko. Uray dagiti babassit a banag, basta makaited daytoy ti pagragsakanna, ipangpangrunana dagitoy a kas gameng.

Mayannatup laeng unay ditoy ti resulta ti panagadal met ti National Statistical Coordination Board idi 2007 a nakailanadan dagiti kangrunaan a paggapuan ti kinaragsak ni Angkuan. Umuna a tallo iti listaanna ti pamilia, karadkad, ken pammati (relihion). Sumarsaruno laeng ti gagayyem, pinansial, edukasion, pannakirelasion iti ipatpateg, ken trabaho.

No adda man ngarud natumpongan ti media nga umis-isem idi panawen ti kallabes a didigra, isu dagitay nakailisin iti peggad kadagiti bagbagida wenno kadagiti ipatpategda iti biag. Kasla ibagbagada a bay-am pay dagiti sanikua, dagiti negosio, dagiti trabahoda. Ta kas masansan nga ibagbaga dagiti nainterbiu iti telebision, kabaelanda met latta iti bumangon iti pannakaitiklebda.

Dayta a panagis-isem ti naduktalan met ti maysa a Briton idi pinasiarna ti maysa a pagbaluda iti Visayas. Managisem kano dagiti nakabalud a kasla awan ti bakbaklayenda a dagensen iti pannakaipaidam ti wayawayada.

Umannugot ditoy ni Ambassador Peter Beckingham iti Britania. Segun kenkuana, dagiti Filipino iti maysa kadagiti kararagsakanen ken managlinglingay unay a puli iti lubong a naam-ammona

Saan ngaruden a pagsiddaawan ti kaadun dagiti ganggannaet a pinilida iti agnaeden iti pagilian. Paggusgustoda la kano unay ti kinaisem, ti panagkatkatawa ken kinalaglag-an ti rikna dagiti Filipino. Uray sadino a direksion, amianan, abagatan, laud ken daya ti pagilian, umis-isem dagiti tattao, kunada man.

Idi Abril, naipabuya iti Hapon ti serye a drama iti telebision a napauluan iti “Smile” (Isem). Maysa a Japinoy, wenno bastardo ti Filipino a nayanak iti pagilianda, ti kangrunaan a bida. Nupay kontrobersial ti panangiladawanda iti karakter dagiti Japinoy ken uray dagiti puro a Filipino iti Japon, makapneken nga ammo dagiti nagsurat ti kinalalaingtayo a mangibennat kadagiti bibigtayo uray kadagiti narikut a situasion iti biagtayo.

Kasta met nga iti Dubai, naibida ti kinaragragsaktayo a puli. Nangrugi laeng daytoy iti panagsurat ti maysa nga agbasbasa iti diario ditoy a nangipeksa iti panagraemna iti kinalalaing dagiti Filipino a makigayyem. Kalpasanna, nagsasaruno kano metten ti nagsurat a nangipaneknek iti dayta a kababalin dagiti Filipino, wenno ti nabara a pannakilangenda iti ania man a puli. Sabali pay dagiti nagsurat nga agsalsaludsod no ania ti sikreto ti naragsak a kababalin dagiti Filipino.

Saan ngarud a pagduaduaanen ti panangibagada a kayarigan dagiti Filipino ti danum iti waig, a kabaelanna ti agdaliasat iti kabatuan iti rangrangkis, ken no mapengdan ti panagayusna, agsawar latta iti sumarutanna ken mangrugi iti baro a direksion. Natural nga ayus, a kas iti agubbog a namnama iti barukong. Daytoy a pagtataudan ti pammati ni Angkuan ti mangikur-kurit latta iti isem iti rupana, ken ti sumango iti lubong uray ania ti sasaadenna. Ngem dina kayat a sawen nga awanen ti ar-aramidenna tapno agprogreso, wenno awatenna lattan ti gasatna. Ipakitana laeng ditoy a sanguenna dagiti parikutna iti in-inut tapno di unay marigatan.

Ngem segun ken ni Michael Tan, propesor iti UP ken kolumnista iti diario, mabalin a maallilawtayo laeng kadagiti ladawan ni Filipino a naragsak nga agkakanta wenno agsasala (no di man agin-inum iti arak) uray iti panawen ti krisis. Masansan a wagas laeng daytoy dagiti Filipino tapno maparagsakda ti maysa a naleddaang a pasamak wenno okasion, kas koma no adda agminatay. Ta iti kaunggan dagiti Filipino, agsagsagaba met daytoy gapu iti rigat ti biag iti pagilian.

No naragsak man wenno managisem latta dagiti kailiantayo nga adda iti ballasiw-taaw, kasapulan unay daytoy iti pagobraanda. Di rumbeng a maapektaran ti serbisioda iti klienteda wenno dagiti amongda iti ania man a parikutda iti biag, kas koma iti nakaro nga iliwda iti pamiliada, tapno dida maikkat iti trabahoda. Pagsayaatana, ta naipakadawyanen kadakuada ti umisem latta wenno mangpilit a palag-anen iti riknada. Ta no dida met aramiden dayta, amangan no agtinnag daytoy iti panagmauyongda.

Segun ken ni Dr. Aurora Tompar-Tiu, maysa a psychiatrist a taga-Cebu ngem nakabase ita iti Estados Unidos, kangrunaan a parikut dagiti Filipino a napan nagnaeden iti Amerika ti nakaro a kinaliday. Uppat ti kunana a pagtaudan ti depresion: nangato nga ekspektasion ti pamilia, nangruna iti agpang iti panagurnong; ti pannakabaliw ti akem iti pagtaengan, kas koma no ti ina ti agsapul, ket mabati iti pagtaengan ti ama; ti napanawanda a napintas a trabaho ken posision iti Filipinas; ken ti pannakayadayo iti pamilia.

Pagsayaatana, kabaelan dagiti Filipino a labanan dagitoy a mangipapaay iti panaglidayda. Dida kayat a kitaen daytoy a kas higante a parikut, no di ket babassit laeng a bangen iti panagtulid ti panagbiagda iti inaldaw. Dayta ngarud ti rason no apay a nalaka latta kadakuada iti umisem. Ti kabaelanna a bumangon kalpasan ti dawel, ti nauneg a pammatina, ti nabusnag a namnamana, ken ti panagis-isemna, dagitoy dagiti gameng nga itugtugot ni Angkuan iti sadino man a lugar a papananna, ken iti ania nga oras.

Daytoy nga isem ti mangipaay iti seguridad kadagiti Filipino—isu nga agibtur latta. Kas iti kawayan nga agrukob laeng no sumaplit ti dawel, uray manonto pay nga Ondoy ken Pepeng dayta a sumangpet iti biagna, ngem in-inut met laeng a tumakder kalpasanna. Ngem kas iti amin nga agsobsobra, dakes no palaluan ti Angkuan ti agib-ibtur lattan. Di rumbeng nga agkuti laengen no magaraw. Agpursige met koma ken mangiruangan iti bukodna a dalan nga agdur-as. No aramidenna dayta, saan laeng nga isem ti isarangetna iti parikutna no di ket dagiti kasapulanna tapno agbiag a sinanam-ay, uray pay dagiti sumaruno a kaputotan dagiti Filipino, kalpasan dagiti dawel.

Dayta ti Filipino!

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 19, 2009.)