NAPANGLAWEN NI APO DIPUTADO?

KAMAUDIANANNA, kalpasan ti napaut ken nabara a diskusion mainaig iti kontrobersial a Priority Development Assistance Fund (PDAF), ti met laeng Korte Suprema ti nangikeddeng no ania ti maaramid iti PDAF.

Babaen ti botos a 14-0 (wen, awan ti kimmontra a mahistrado), inkeddeng ti Korte itay napan a bulan nga illegal ti PDAF ken ania man a klase ti pork barrel. Saan metten a mabalin nga aramaten ti Kongreso ti nabatbati pay a pondo iti PDAF ta nabilin a maisublin daytoy iti pondo ti nasional a gobierno.

Nagdir-i ti kaaduanna kadatayo a nauman kadagiti adun a damag iti iregularidad ti pannakaaramat ti PDAF. Adda laeng ngamin iti maysa a kongresman no kasano ti pannakaigastos ti P70 a milion a tinawen a PDAF-na, isu a makaawis daytoy iti korupsion wenno iti posible a panangibolsa ti kongresman iti dakkel a paset ti PDAF-na.  

Amen, kuna met lattan ti Malakanyang; ken uray ti Kongreso a mismo, ta awanen ti panggepda a mangkuestionar iti pangngeddeng ti Korte.

Nagsadag dagiti mahistrado iti pagdudumaan ken pagsisinaan ti trabaho dagiti dua a sanga ti gobierno. Ti Kongreso ti agaramid ti linteg, idinto a ti Ehekutibo ti agipakat iti daytoy. Ti Kongreso ti agimet iti bileg ti sarusar ti gobierno (wen, ta kasapulan ti linteg tapno makairuar ti pondo para iti kasapulan a mangipataray iti gobierno), idinto a ti Ehekutibo ti mangaramat kadagiti pondo.

Daytoy a pagigiddiatan ti kangrunaan met a nagsadagan dagiti adu a rally ken petision tapno mawaswasen ti PDAF. Awan ti karbengan ti Kongreso a manggamulo iti pannakaipakat dagiti proyekto, ta ti agilatang laeng ti pondo ti rumbeng a trabahuenda, ken ti mangbantay iti pannakaiwayat dagitoy a proyekto babaen ti oversight committee a sakup pay ti bilegna.

Ken saan laeng a ti PDAF ti indeklara ti Korte nga illegal, ta nairaman metten ti ania man a pannakibiang ti Kongreso kadagiti pannakaiwayat ti proyekto kalpasan a nailatanganen iti pondona. Nairaman pay ngarud ti Malampaya fund a naibilin a maibabawi iti tengngel ti Malakanyang a mangusar iti daytoy iti ania man a proyekto nga adda pannakainaiganna iti enerhia ken dadduma pay a panggep nga ibilin ti Presidente, no awan ti linteg nga aggapu iti Kongreso a mainaig iti pondo.

Agyamantayo ngarud ken ni Janet Napoles, ti maatap nga utek ti P10-bilion a pork barrel scam ken ti pannakaitawtaw ti pondo ti Malampaya, ken dagiti kakumplotna a lehislador ken implementing agencies, tapno nalawag a maipakita iti publiko ti pannakaibolbolsa lattan dagiti politiko kadagiti mailatang kadakuada a pondo babaen ti kickback. Naidarumen ni Napoles ken ti adu a dati ken agdama a lehislador a pakairamanen ti tallo a senador, a maatap a nagganar met babaen ti naalas a sistema.

Awanen ti Pagrukodan Kadagiti Gapuananda

Malaksid a mangipaay ti PDAF iti dakkel a gundaway iti korupsion iti gobierno, nabayagen a maar-aramat daytoy a kas instrumento ti panagtalinaed dagiti kaamaan dagiti politiko iti bilegda iti politika kadagiti masakupanda a lugar. Masansan nga aramatenda ti pork barrel a pangbangon kadagiti multi-purpose a pasdek, kalsada, rangtay, ken pasilidad ti edukasion. No kasano ti kadakkel ti mailatang a pondo iti proyekto, kasta met ti kadakkel ti makittabda a kickback; sadanto pay la iparang ditoy dagiti naganda kadagiti parupa ti pasdek, wenno kadagiti tarpaulin ken billboard kadagiti nabangon a proyekto a kas man naggapu a mismo iti bolsada, a saan ket a naggapu iti gobierno—wenno iti buis dagiti umili.

Ti rigatna pay, masansan a dagiti laeng baluarte, wenno lugar nga iturayan dagiti kakabagianda a politiko, ti pakaipatakderan dagitoy a proyekto tapno nasigsigurado a maawidda latta ti botos dagiti tattao iti tunggal eleksion. Ngem no ar-arigen met, ad-adu koma pay dagiti lugar nga agkasapulan kadagitoy a pasilidad.

Adda met dagiti agganganar iti dakkel a puntos iti politika babaen dagiti makunkuna a “soft project” a kas kadagiti tulong medikal ken scholarship program kadagiti masakupanda. Nabilbileg ngamin daytoy nga instrumento iti pannakailayonda ta mas personal wenno direkta ken nalaklaka a mayasidegda ti bagbagida iti tunggal botante. Kas pagarigan, dagiti maitultulong ti maysa a kongresman iti pannakayospital dagiti kakailianna wenno scholarship kadagiti ubbing, nalaklaka nga ipaawatna a naggapu dagitoy a serbisio iti mannakitulong a panagpuspusona. Agparparang ngarud a dakkel ti nakautangan iti nakem dagiti benepisario ket manamnama nga ibotosdanto met laeng ti kongresman wenno ti asino ditan a kabagianna a mangsukat kenkuana. Ket rumbeng nga aramidenda dayta gapu iti panangipagarupda a no awanen ni kongresman, awanen ti serbisio wenno tulong a maganarda pay.

Ngem agraraira latta ti “epal” uray kadagiti kakastoy a proyekto. Kadagiti cash voucher nga ar-aramaten dagiti benepisario ti medical assistance iti maysa a distrito, adda met naikabil a ladawan ken nagan ti kongresman. Kadagiti scholar, manamnama a tmulongto dagitoy iti panawen ti kampania para ti pannakailayon ti kongresman wenno ti asinoman a suportaran na. Ket ipagpannakkelda babaen dagiti aruatda a tisert nga eskolar dagitoy ti kongresman.

Ken uray pay dagiti multicab, ambulansia, kompiuter, relief goods, wenno ania man a banag wenno ramit nga ipapaay a kas tulong ti kongresman nga agtaud iti pork barrel-na, adda latta a naimarka a naganna.

Saan ngarud a pagsiddaawanen ti ibagbaga met laeng dagiti dadduma a kongresman a dakkel a pakaapektaran ti panagserbida kadagiti ditritoda ti kaawanen ti pork barrel nga aramatenda. Kasla naipakadawyan ngaminen a pagrukodan ti gapuananda ti ania man nga ipakatda a proyekto wenno direkta a sebisio kadagiti masakupanda. Kayatna a sawen, saanen a napateg no ania dagiti linteg nga inar-aramidda iti maysa a termino. Wenno saanen a napateg no adda wenno awan linteg a napandayda—nga isu ti kangrunaan a gapuna ti kaaddada iti Kongreso.

Kasla ngarud Supertyphoon Yolanda ti desision ti Korte Suprema a nangyanud ti bilegda nga agkimar iti kickbak iti nagan ti serbisio publiko, ken mangtaginayon iti bilegda iti politika.

No agtultuloyen a mawaswas ti PDAF, parikut ngarud ni kongresman no ania ti pagbanagan dagiti eskolarna wenno dagiti mangnamnama iti tulong medikal iti lugarna. Ngem adda met solusionna dayta, segun met laeng ti maysa a lehislador. Iramanda dagitoy a proyekto kadagiti mailatangan iti pondo iti sumarsaruno a tawen, ket no maaprobaran, adda met laeng mapan kadakuada a tulong a saanen nga agparparang nga aggapu iti bolsa ti kongresman.

Ket ita ta awan ngaruden ti pork barrel ni kongresman, adda pay ngata pangalaanna iti pangabrotna kadagiti nagastosna iti napalabas nga eleksion? Masaludsodtayo dayta ta ania koma ti kangrunaan a panggepna a naggastos iti nakadakdakkel iti kampania idinto a saan met a makakaanay ti sueldona koma a pangsukat kadagiti nagastosna?

Awan met ngamin ti sabali a trabaho a pakaawidan ti maysa a tao iti nagdakkel a gatad malaksid iti regular a sueldo no di laeng ti panagbalinna a kongresman. Agasem ti P70-milion a mailatang iti opisinana, sabalinto pay dagiti ekstra a gatad a mabalin nga ibunong kenkuana ti Malakanyang no kasapulan ti pannakikaduana kadagiti napapateg nga isyu a makaapekto iti agdama a liderato.

Awan la ngaruden ti pangabrotanna, awan payen aramatenna kadagiti proyektona a mabalin a mangpabanglo iti naganna, no di man pangar-artiok kadagiti tattao a tumulong kenkuana a mangpabileg iti kaaddana iti puesto.  

Mapabaro ti Rupa ti Kongreso?

Mabalin a pangrugian daytoy ti panaglumen ti bituenna iti politika, ta no awanen ti maipasawna a gapuananna (a masansan nga ipapaawatna nga aggapu iti bolsana dagitoy a proyekto) ken awan pay met ti maipakitana a napintas a gapuanan iti panagaramid iti linteg ken panangtaming kadagiti napapateg nga isyu ti pagilian, makissayan la ketdi dagiti agbilib kenkuana; banag a mabalin a gundawayan dagiti dadduma a kalabanna a mangsangdo kenkuana iti sumaruno nga eleksion.

Agbaliwto ngarud metten ti taray ti politika kadagiti maseknan a distrito. Ta no awan met ti siglaten ‘tay anak, asawa wenno asideg a kabagian ti politiko iti Kongreso, nangruna unay no awan met ti padas ken hiligna iti panagaramid iti linteg, ania koma pay ti obraenna iti Kongreso? Ania pay ti serserbina iti panagpammarangna a nasiglat daytoy ken ti laeng pagimbagan dagiti masakupanna iti ipampamaysana no awan met maganarna a dakkel a kas dagiti immun-una kenkuana?

Nasaysayaat laengen no tumaray daytoy a mayor wenno gobernador ta adda dita, kunada, ti dakkel pay a paggapuan iti kickback. Ngem saanen a kas karina a maawidna a daras ti kalkalikagumanna a puesto.

Ngem saan met amin a kastoy ti galad dagiti kongresmantayo, ta adu latta met dagiti nalimpio nga agpayso ta imbunbunongda ti pork barrel-da kadagiti umisu a proyekto. Ket gapu ta awanen ti PDAF, masapul latta nga ipakitada nga agtrabrabaho iti napasnek iti laksid ti kaawanen ti proyekto a direkta nga ipakatda.

Dakkel ngarud a karit dagitoy kadakuada. Kasapulan a magun-odda ti ekspektasion dagiti masakupanda nga agserbi kadakuada uray babaen laeng ti panagaramid iti linteg a kasapulanda ken mangibagbagi kadagiti kailianda kadagiti isyu iti pagilian a pakaseknanda.

Ti laeng met PDAF ti napukaw, saan a ti pondo ti gobierno. Mabalinda latta met a maala ti kasapulan dagiti masakupanda babaen ti panangilabanda kadagiti proyekto a kasapulan ti distritoda iti deliberasion iti tinawen a badyet.

Manamnama ngarud nga iti sumaruno a pakabuklan ti Kongreso, pangrugianton daytoy ti baro a rupana nga agpasnek nga agaramid kadagiti napapateg a linteg a kasapulan saan laeng iti masakupanda, no di pay ket iti nasional a gobierno wenno para iti sapasap.

Iti biang ti publiko, nasaysayaat  no liklikanda koma metten ti agdawat iti pondo kadagiti kongresmanda ta awanen ti P70 milion a namnamaenda dagitoy a kongresman a pangkautanda iti itedda. Ngem no mangted man ti kongresman, nalaka kadi nga ibaga a naggapu daytoyen iti bolsana?

Dayta ti ditay’ ammo, ta adda met dagiti agkuna, a malaksid iti PDAF, adu pay ti paggapgapuan ti ibumbunong ni kongresman no kasta nga iparammagna ti bagina a mannakitulong kadagiti masakupanna.

Dayta ngarud dagiti mabalin pay a siputantayo.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 16, 2013.)

STORM SURGE, ANIA DAYTOY?

NO narungsot ti panawen, masansan a ramenna ti dakkel a didigra nangruna no kabuyogna ti kasla maibuyat a tudo, a kas iti Bagyo Ondoy iti Luzon idi 2009; wenno ibungana ti flash flood wenno panagsabet ti panagatab ti baybay ken ti danum nga aggapu kadagiti bambantay a kas iti Bagyo Uring iti Ormoc, Leyte idi 1991.

Kabuyog latta met ti dawel ti napegges nga angin. Ta marukod ti kinapigsa ti bagyo iti angin a mangbasnut iti masakupanna a lugar. No lumbes iti 241 a kilometro (wenno 150 a milia) iti kada oras makunan a supertyphoon daytoy. Ti kaudian a supertyphoon a ni Yolanda (international name: Haiyan) a nangbasnot iti dakkel a paset ti Kabisayaan, sumagmamano a paset ti Bikol, Mindanao ken Abagatan a Luzon idi Nobiembre 8, immabot iti 235 kph ti kapeggesna ken 275 kph ti pugsona. Daytoyen ti ibagbagada a karurungsotanen a supertyphoon iti pagilian, ken kapipigsaan a limmasat iti Daga iti sibubukel a pakasaritaan ti lubong.

Karaman pay ti narungsot a panawen ti panagdawel ken panagdinakkel ti baybay. Aw-awaganda pay daytoy iti “storm surge,” wenno ti panangduprak ti baybay babaen ti napigsa nga angin kadagiti lugar iti asideg ti baybay. No naatab ti baybay, dakdakkel ti isayyona a danum, isu a nadeldelikado daytoy.

Saan a tsunami ti napasamak iti Leyte a kas ti imbaga ti maysa a reporter. Nupay agpada dagitoy nga addaan iti higante a dalluyon a dumuprak kadagiti lugar iti igid ti baybay, agtaud ti tsunami iti panaggaraw ti uneg ti daga, mabalin a gapu iti bulkan (volcanic movement) wenno ginggined. Idinto a ti storm surge, agtaud iti napigsa nga angin a mangdalapus iti rabaw ti taaw wenno baybay.

Kinapudnona, saan unay a maar-aramat ti storm surge kadagiti napalpalabas a panagireport iti media kadagiti limmabas metten a narungsot a dawel iti pagilian. Masansan a pangpalagip laeng ti PAGASA ti storm surge kadagiti agpanggep nga aglayag iti baybay no umay ti bagyona. Immuna a nangngeg tayo ti makadadael nga storm surge idi binasnotan ti Bagyo Pedring ti Metro Manila idi Septiembre 2011 a nakakitaan dagiti taga-Manila iti umabot iti 20 a kadapan a dalluyon manipud iti Manila Bay a nangdadael ti sea wall iti Roxas Boulevard ken nakalayusan ti paset ti Siudad agingga iti Taft Avenue.

No ar-arigen, kapareho laeng ti kangato ti storm surge iti Manila ti napasamak iti Siudad ti Tacloban. Segun kadagiti report, umabot iti agingga iti uppat a metro ti dalluyon idi limmasat Yolanda iti lugar. Ngem gapu iti kapigsa ti angin a nangisayyo ti danum iti siudad, kayarigan daytoy ti tsunami, a kas panangiladawan dagiti reporter, a nanglapunos iti daga, ken gapu ta kaaduanna kadagiti balbalay ditoy iti naaramid iti saan met a natibker a materiales, nangipaay ngarud daytoy iti nasaknap a pannakadadael dagiti sanikua ken pannakapukaw ti adu a biag.

Segun iti Hurricane National Center a nakabase iti Florida, USA, masansan a ti storm surge ti pakaigapgapuan ti pannakapukaw ti adu a biag ken pannakadadael dagiti sanikua babaen laeng ti sumagmamano a kanito. Ngem depende met daytoy iti adu a banag a kas koma iti kapigsa ti angin, ti direksion ti bagyo, lawa ken sukog ti igid ti baybay (coastline), ken dagiti klase iti impraestrutura a kas koma kadagiti pantalan, kalsada, ken balay iti igid ti baybay.

Kasla ngarud kadawel daytoy ti maysa a tsunami a kas iti napasamak iti Tacloban. Tinuang ni Yolanda ti arigna amin a nakatakder a pasdek, kaykayo, balbalay, ken uray pay dagiti barko, bangka ken dagiti dadakkel a trak. Idinto nga awan met ti ania a tudona nga insangpet ni Yolanda no maidilig kadagiti napalpalabas a narungsot a bagyo iti pagilian.

Agpayso a naisaganaan ti kaaduanna kadagiti agindeg ti napigsa nga angin, ken ti mabalin a flash flood (ta sadiwa pay laeng iti lagipda ti Bagyo Sendong itay napan a tawen iti Mindanao)  ta nabilin dagitoy, saan laeng iti Tacloban no di pay iti dakkel a paset ti Visayas, nga agbakuit kadagiti nakired ken nangato a lugar. Ngem dida napakpakadaan, nangnangruna dagiti agindeg kadagiti igid ti baybay a kas kadagiti Siudad ti Tacloban ken Ormoc ti panagdinakkel ti baybay a nangisalpa kadagiti dalluyon kadagiti lugarda. Kasla ngamin ginggined ken panagparang dagiti sink hole ti storm surge a di mapakpakadaan ti pannakapasamakna. Isu a kasta la unay ti pannakakellaat dagiti tattao.

Daytoy ti rason no apay a kaaduanna kadagiti manamnama nga umabot iti 10,000 a biktima ti kaudian a dawel iti aggapu kadagiti lugar iti igid ti baybay. Ngem uray pay ti kaudian a listaan dagiti biktima (agingga iti Mierkules, Nobiembre 13) manipud iti National Disaster Risk Reduction and Management Council (NDRRMC), nga umabot laeng daytoy iti 2,275, kadakkelan a bilang ditoy, umabot iti 2,000, iti aggapu laeng iti Tacloban ken dagiti ili ken siudad iti Eastern Visayas.

Gapu iti napasamak iti Tacloban ken dadduma pay nga ili a nadidigra, ibilangtayo ngarud metten kadagiti listaan iti kalamidad ti storm surge.

Kinapudnona, segun kadagiti eksperto, saan laeng met a ti napigsa nga angin nga insangpet ni Hurricane Katrina iti New Orleans, USA idi 2005 no di ket ti nangato met nga storm surge (umabot iti 8 a metro ti danum) a nangduprak iti nalawa a paset ti estado a nakatayan iti 1,500 nga agindeg. Ngem no maidilig iti Bagyo Yolanda, napigpigsa kano nga amang iti tallo a daras wenno nasursurok pay ti nasaparan dagiti taga-Leyte.

Napintas ngarud a pagadalan met ti gobiernotayo no ania met dagiti inar-aramid ti Estados Unidos tapno saanen a maulit ti pannakaipatli ti adu a biag gapu iti storm surge, kas koma ti pannakapatibker dagiti sea wall, nabilbileg a flood control system, ken no mabalin a mayadayo dagiti balbalay iti delikado a paset ti igid ti baybay.

Rumbeng nga agpasnek ti gobiernotayo nga agsagana iti idadateng ti kalamidad ta kadagiti napalpalabas a tawen, masansanen ti ilalasat dagiti supertyphoon iti pagilian ken ad-adu a gundaway a mapasamak ti mapagbutbutngan itan nga storm surge. Sapay koma ta saanen a maulit ti pannakapukawtayo ti adu a biag ken pannakadadael dagiti siudad.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 25, 2013.)

KASANO MET TI PANNAKAARAMAT TI PONDO TI BARANGAY?

NAPASAMAK ti eleksion ti barangay itoy a panawen a mapagpapatangan ti nabara nga isyu iti korupsion a pinarnuay ti kontrobersia iti pannakaaramat ti Priority Development Assistance Fund (PDAF wenno pork barrel) ti Kongreso, ken ti Malampaya Fund ken Development Acceleration Program (DAP) iti biang met ti ehekutibo.

Nangipaay ngarud ti eleksion iti gundaway kadagiti umili a maum-uma unayen iti isyu ti korupsion a mangtaming met iti pakaseknanda iti politika ti barangay. Ta no kayatda met la ti panagbalbaliw iti panangituray iti gobierno, nasayaat no irubuatda daytoy iti kababassitan a yunit ti lokal a gobierno.

Nalpasen ti eleksion, ket mabatitayo a mangnamnama a sapay koma ta adu kadagiti nabotosan ita ti mangakem a nasayaat kadagiti pagrebbenganda. Ket no bilang ta dagiti met laeng dati a barangay chairman nga awan ti maar-aramidanda ti nailayon manen, wenno dagiti nangabak ket dagiti kagaawad a ti laeng agpirma iti resolusion ti barangay nga awan ti panangbiangda wenno ammoda, wenno agpirma iti payroll ti ar-aramidenda, wenno dagiti opisial nga awan ti ammoda iti panagiggem iti pondo wenno ti laeng bagbagida ti pampanunotenda, wenno dagiti opisial nga agparparang a proxy laeng gayam dagitoy ti nabilbileg nga opisial para iti eleksion inton 2016, ay, ket ti bagbagitayo, a, ti pabasolentayo ta apay nga isuda ti impuestotayo.

Ngem, ala, nalpasen ti amin ket ti ti maaramidantayo ita, isu ti panangsiputtayo no kasano nga aramaten dagiti opisial ti barangay dagiti pondo ti barangay, partikular ditoy ti internal revenue allotment (IRA), wenno ti pondo nga agtaud iti masingir ti nasional a gobierno nga internal revenue taxes iti makatawen. Daytoy ngamin ti makunkuna a pork barrel dagiti barangay ta nayawat ngamin kadagiti opisial ti barangay ti diskresion no kasano a maigastos dagitoy.

Malaksid iti bingay iti IRA, aggapu pay ti pondo ti barangay iti real property tax (RPT) wenno dagiti masingir kadagiti sanikua a sakupen ti barangay, a karaman metten ditoy dagiti masingir a buis a kas sagudayen ti linteg (kas koma iti tobacco excise tax, buis manipud iti pannakaaramat kadagiti natural a rekursos, ken value-added taxes) ken iti bukodna a panangbirok iti mapastrekan a pondo (kas koma iti barangay clearance, bayadan a business permit kadagiti aglaklako, upa kadagiti ramit a kukua ti barangay, ken masingir a bingay iti admission fee kadagiti pagpasiaran iti sakup a lugar).

Iti kadagupan dagitoy a pondo ti barangay, 55% ti mapan iti personal services wenno ti sueldo ken honorarium dagiti nabotosan nga opisial ken dagiti madutokan a sekretario, tesorero ken dadduma pay nga opisial. Kayatna a sawen a no nabaknang ti maysa a barangay, met ti sueldo nga awaten dagiti opisialna.

Mapan laeng ngarud met a 45% ti mapan iti operasion ken proyekto ti barangay, a mabingay-bingay met a kas iti sumaganad: 20% para iti barangay development fund, 10% para iti pondo ti Sanggunian Kabataan, ken 5% para iti calamity fund.

Malaksid iti regular a sueldo, maipaayan pay dagiti opisial kadagiti benepisio a kas koma iti Christmas bonus, insurance coverage, libre a medikal kadagiti para publiko nga ospital, libre a matrikula kadagiti annak dagiti opisial, civil service eligibility, ken prayoridad a madutokan iti ania man a posision ti gobierno no malpas ti terminoda.

Ti sigurado a sueldo ken benepisio, pakairamananen ti bileg nga agiggem iti pondo, ti maibagbaga a rason no apay kasta man la unay ti regget ti adu nga agbalin nga opisial ti barangay. Saanen a nakakaskasdaaw no adda dagiti maibuis latta a biag, ken mariribuk a pamilia ken komunidad, iti laksid a nonpartisan laeng koma ti eleksion ti barangay, wenno awan ti masasao a partido a mangbingaybingay kadagiti grupo dagiti agngayangay iti eleksion.

Iti kaudian a datos ti Philippine National Police (PNP), mapan a 22 a kandidato, 11 kadagitoy ti nakatugaw, ti napapatay gapu iti eleksion, karamanen ditoy ti tallo a napapatay iti mismo a kaaldawan ti eleksion.

Duapulo laeng a porsiento iti pondo ti nairanta a para kadagiti proyekto, ngem no nabaknang ti barangay (kas koma no dakkel ti maawidna nga IRA), dakkel la ketdi a gatad dayta. Ngem masansan nga awan met ti makitatayo a kongkreto wenno nabatad a proyekto kadagiti barangay iti kada tawen. No adda man, masansan a substandard wenno saan a nayimplementar ti proyekto. Ket no bilang ta awan ti implementasion ti maysa a proyekto, agbalin a savings ti pondo a saan a maaramat. Ngem adda dagiti opisial a mangaramid iti supplemental budget para iti sinsinan a proyekto ket babaen ti kakumpotda iti munisipio, ditoyto metten a maibolsada ti pondo.

Sabali pay dagiti isyu iti bidding ti proyekto a pakaawidanda iti dadakkel a kickback, panangpekeda kadagiti resibo, dagiti bogus a proyekto, wenno dagiti proyekto nga isuda met laeng ti mairanud.

Idi 2012, segun iti maysa a report iti diario, nasurok a 14,000 a reklamo iti korupsion dagiti opisial ti barangay ti naidatag iti Ombudsman. Sabali pay ti kaso dagiti dua a nababaknang a barangay iti pagilian. Iti Bel Air iti Makati, nakasuan ti maysa nga opisial gapu iti panangitedna ti kontrata para iti maysa a catering service ti barangay iti kabagianna. Iti San Lorenzo, iti Makati met laeng, nakasuan dagiti opisial ti barangay gapu iti pananggatangda kadagiti 1,200 a poste ti silaw nga aggatad iti P43-milion, idinto nga arigna kagudua laeng ti pudpudno a kasapulan ti barangay.

Makiddaw met ketdi kadagiti barangay a mangidatag iti monthly report iti panangramatada iti pondo, malaksid pay iti panangsurotda iti Full Disclosure Policy ti Department of Interior and Local Government (DILG). Ken saan met nga isu ti nalukay ti pagalagadan ti sistema ti panag-audit ti Commission on Audit (COA) para kadagiti barangay. Ngem gapu iti kaadu ti bilangda, mapan a 42,000 a barangay iti agdama, saan a magebgeban ti ahensia a saggaysaen a siripen a nalaing ti audit report, aglalo ta dakkel ita a pakaib-ibusan ti orasda ti agpalutpot mainaig iti pork barrel ken ti Malampaya fund scam.

Nupay kasta, mabalin met a mangipakat ti COA iti random lifestyle check kadagiti opisial a mapagduaduaan iti kinabaknangda wenno siripen man laeng ti Bureau of Internal Revenue ti indatag a dokumento iti binayadan a buis dagitoy a maseknan nga opisial.

Ti isyu ti pork barrel scam ti mangigapu met kadagiti panagkidkiddawda a repasuen met koma ti Kongreso ti Local Government Code tapno mangiselselda iti nabilbileg a probision a mangbantay wenno mangmonitor iti pannakaigastos ti pondo, ken mangiruar koma met ti Malakanyang iti maysa a nabileg a pammilin a mamagbalin nga inkapilitan ti pannakaipakat ti transparency ken accountability iti panaggastos kadagiti opisial ti barangay.

Daytoy ti situasion a pakasapulantayo unay ti Freedom of Information nga agingga ita, matamtaming pay laeng ti gakat para iti daytoy iti Kongreso. Ngem kabayatanna, kasapulan latta met ti tulong ditoy dagiti managsiput nga umili. A no bilang ta adda ammoda nga anomalia iti barangayda, dida koma bumdeng a mangireport daytoy kadagiti maseknan nga ahensia.

Kas iti naibaga itayen, irugitayo ti panagbalbaliw uray pay iti agpang ti barangay. Ditoy koma ti pangrugian ti “daang matuwid” nga ikamkampania ti agdama a liderato.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 11, 2013.)

DIASKE NGA SK?

NO agbataytayo iti Akta Republika (RA) Blg. 10632 a pinirmaan ni Presidente Benigno “Noynoy” Aquino III idi Oktubre 3, masuspende laeng ti operasion ti Sangguniang Kabataan (SK) agingga iti sumaruno nga eleksion a maisayangkatto ania man nga aldaw manipud iti Oktubre 28, 2014 agingga iti Pebrero 23, 2015. Awan ngarud ti mapasamak nga eleksion ita a bulan a kas kiniddaw ti Commission on Elections (Comelec) para kadagiti baro nga opisial ti SK.

Gapu ta saan a palubosan ti linteg ti hold-over policy, wenno panangiggem koma pay laeng dagiti natugaw nga opisial ti SK iti turay agingga nga awan ti mabutosan a mangsukat kadakuada, kas kadawyan a mapaspasamak iti dadduma a posision ti gobierno, awanto ngaruden ti makunkuna nga SK apaman nga agpaso ti termino dagiti agdama nga opisial inton Nobiembre 30 agingga a saan a maangay ti sumaruno nga eleksion iti SK.

Awanto metten dagiti ex-officio a kameng ti SK kadagiti maseknan a konseho (sangguniang barangay, sangguniang bayan, sangguniang panlungsod wenno sangguniang panlalawigan), segun pay dayta iti linteg.

Agingga nga awan pay ti baro nga opisial, iggaman pay laeng ngarud ti konseho ti barangay ti pondo ti SK (wenno ti 10 a porsiento iti internal revenue allotment ti barangay a nailatang para kadagiti agtutubo), ngem rumbeng a maaramat laeng ti pondo iti youth development program ti barangay. Mapan a 42,000 a posision ti SK chairperson ken 300,000 a posision kadagiti SK councilor ti mabutosan koma a kagiddan dagiti opisial ti barangay.

Gapu ngarud iti pannakaitantan ti eleksion, manamnama a makainut ti gobierno iti P100-milion wenno nasursurok pay, segun ti maysa nga opisial ti Comelec (wenno umabot iti P1.1-bilion maibatay met iti maysa a report). Isu pay kano dayta a mainutda a pondo nga usarenda a pagaramid kadagiti klasrum, kalsada, rangtay ken kapadana nga impraestruktura.

“Breeding Ground” ti Dinastia ti Politika ken Korupsion?

Segun ken ni Senador Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr., kiniddawna met ti suspension ti eleksion ti SK ta agpannuray koma daytoy iti reporma iti sistema ti pannakaipakat ti SK a pangpanggepen ti Kongreso a sukogen, iti kasta mapabileg ti konseho dagiti agtutubo ken maiwalin ti agdama a pakauy-uyawan ti SK nga awan metten kano ti serserbina.

Kinapudnona, napintas ti panggep ti SK: ti panagpaayna a kas pagsanayan dagiti agtutubo  mangiggep iti panagiggem iti turay, ta isuda ngarud ti agbalinto met a lider ti pagilian iti masakbayan. Ngem kas kadagiti adu metten a panggep ti panangituray, simiasi daytoy ngem iti orihinal panggepna, ta ad-adda metten a nagbalin a pagadalan dagiti ubbing nga agibolsa iti pondo, ken maaramat iti bukod nga interes dagiti natataengan a politiko ken kaamaanda.

Segun ngarud ken ni Comelec Commissioner Lucenito Tagle, nagbalinen ti SK a “breeding ground” wenno pangrugian iti dinastia ti politika ken korupsion.

Agpayso met. Padasenyo a padalanan dagiti nagnagan dagiti situtugaw nga SK chairman, nangnangruna dagiti SK federation ket matakuatanyo a kaaduanna kadagitoy dagiti annak met laeng dagiti nakatugaw a politiko wenno nabileg a kaamaan. Masansan ngarud a maaramat laeng ti SK a pangpabileg ti maysa a kaamaan dagiti politiko iti panagturayna ken mangpataginayon metten iti dayta a bileg gapu iti kaadda dagiti ubing a patanorda.

Saan ngarud a nakaskasdaaw ta uray iti napasamak a panagrehistro dagiti botante iti SK idi Hulio, kaaduanna dagitoy, segun iti Comelec, dagiti binunag met laeng dagiti politiko nga addaan iti anak wenno kabagian nga agngayangay iti eleksion no natuloy koma daytoy.

Awanen ti Serserbi Dagiti Opisial

Ken saan nga awan ti korupsion no kasta ti sistema ti panagpili kadagiti lider ken ti panagturay. Masursuro dagiti ubbing ti agtakaw wenno agibolsa iti pondo ti gobierno, ta nalaka a panuynoyan laeng dagiti nataengan a politiko a masansan a kabagianda, no di man kakumplotda dagitoy, wenno mabalin nga isuda met laeng ti mangipamuspusan iti dakes nga aramid. Asino ti makalipat iti pannakaidarum iti Ombudsman idi 2010 ni Jane Cajes, dati a presidente ti SK National Federasion? Naidarum daytoy iti kaso ti korupsion, wenno iti kaawan bidding kadagiti panaggatang ti usaren ti konseho iti maysa a panagtataripnongda, ken kaawan likuidasion ti umabot iti P93-milion a pondo ti SKNF.

Segun met iti agsina a panagadal ti Center for Integrative and Development Studies iti Unibersidad ti Filipinas (UP) idi 2007 ken ti tesis ti dua a nagturpos iti Mass Communications a rimmuar idi 2010 iti met laeng UP, saanen a nabileg ti SK a mangipatungpal ti rumbeng nga akemna a mangaramid kadagiti ordinansa, panangpadur-as kadagiti agtutubo, panangidatagda kadagiti kasapulan a report ken panangisayangkat kadagiti konsultation kadagiti kamengda.

Nakadidillaw pay kano ti mapaspasamak a panagpasuksok, overpricing kadagiti proyekto ken magatang a ramramit, ken panagaw-awatda iti kickbak; ken masansan nga ammo dagiti nataengan nga opisial ti barangay dagitoy nga aramidda.

Napukaw ngaruden ti bileg ti SK a mangital-o koma ti naindemokrasiaan a liderato ken panagpampanunot nga agbatay iti panagserbisio kadagiti umili. Kas pagarigan laeng, mangilatang ti SK iti P120,000 a kas tinawen a badyet para iti panagdalus iti komunidad, a segun ken ni Rep. Edgar Erice ti Caloocan, saan koman a kasapulan a mapondian iti kasta ti kadakkelna a proyekto ta no ar-arigen, libre koma ti panagdalus, wenno agsadag laeng koma daytoy iti panagboluntario dagiti agtutubo nga aggaraw para iti lugarda. Ngem  isuda ketdi ti nagbalinen a boss, wenno mangtangdan kadagiti tattao nga agdalus para kadakuada; a no maminsan, saan met nga umisu ti ibayadda, ta gayam ibolsada lattan ti mabati.

Adda ngarud dagiti agkidkiddaw a mawaswasen ti SK gapu kadagiti nadakamat a rason. Adda metten indatag ni Erice ken dagiti kakaduana iti Kamara a gakat para iti abolision ti SK. Maysa ditoy ti panangsukatda daytoy iti Barangay Youth Council (BYC) nga idauluanto ti kaubingan a kameng ti sangguniang barangay. Segun iti gakat, direkta nga agreport ti BYC iti konseho ti barangay ken isu pay ti mangkita kadagiti proyekto nga adda pakaseknanna iti isports, edukasion, kultura ken nakaparsuaan.

Kasurot man laeng daytoy ti singasing ni Comelec Chairman Sixto Brillantes nga “indefinite suspension” wenno ti agtultuloy a suspension ti eleksion ti SK; iti kasta, maipakita met laeng dagiti lider ti barangay a kabaelanda met a tamingen ti pakaseknan dagiti agtutubo.

Reporma, Saan nga Abolision

Ngem ad-adu ketdi singasing para iti reporma wenno pannakabalbaliw ti SK, saan ket nga abolision. Segun ken ni Senador Bam Aquino, maysa a youth leader sakbay a nag-senador, saan kano met amin nga opisial ti SK ket awan naar-aramidanda, ta adda met dagiti pudpudno a nagserbi iti lugarda iti nadalus a wagas.

Ta malaksid a panangipaidam kadagiti agtutubo nga agsanay iti panangituray ti pagilian, kas kiddawen ti Konstitusiontayo, saan a nasayaat a solusion ti abolision ta kayariganna man kano daytoy ti mangpuor iti maysa a balay gapu laeng iti kaadda dagiti anay. Ken maysa, segun met ken ni Kabataan Partylist Rep. Terry Ridon, no korupsion met laeng ti rason tapno waswasenda ti SK, waswasenda kano met koma dagiti ahensia wenno institusion ti gobierno a nagpupuniponan dagiti rinuker nga opisial.

Dagitoy ngarud ti ibagbagada a mabalin a reporma ti SK: (1) ti panangipangatoda iti edad dagiti agkameng iti SK, iti manipud 15 agingga iti 18 nga agdama a pagalagadan, agbalinton nga edad 18 agingga iti 24 (15 agingga iti 24 iti maysa a singasing), iti kasta natataenganen nga agpanunot dagiti ubbing nangnangruna iti agpang iti panangiggem iti pondo; (2) pananginayonda iti probision para iti nasaysayud a pannakamonitor, koleksion ken pannakaigasto dagiti pondo ti SK; ken (3) ti panangikabilda iti anti-dynasty a probision iti baro a linteg; iti kasta, saanen a mabalin nga agopisial ti SK dagiti annak ken asideg a kabagian dagiti situtugaw a politiko.

Segun met ken ni Gobernador Imee Marcos ti Ilocos Norte, ti presidente ti Kabataang Barangay (KB) idi mabangon daytoy idi 1975, ikkatenda koma ti konsiderasion ti pondo wenno honorarium kadagiti kameng ti konseho dagiti agtutubo, ta ipangpangrunada laeng koma ti pannakitulongda iti komunidad ken ti idealismo a kas motibasion dagitoy nga ubbing a rumaman iti ania man nga aramid ti barangay. Maital-o ngarud koma a kanayon ti espiritu ti boluntarismo kadagiti agtutubo a kas iti naipakitada kano idi panawenna iti KB.

Yuray ti Comelec ti Baro a Linteg

Kinapudnona, no nagbalin man nga inutil wenno awanen ti serserbi ti SK, saan met laeng a dagiti agtutubo ti mababalaw. Dagiti ketdi natataengan ta isuda a mismo ti rumbeng a mangaywan ken mangtarabay kadagitoy nga ubbing. Awan man dumana ‘tay anak a naiwawa iti dana ti biagna, a dagiti met laeng mismo a nagannak ti mababalaw; wenno ti estudiante a saan a nakaadal a nasayaat, ta dagiti mismo mamaestrana ti ayan iti basol. Nasayaat ngarud koma a no adda man reporma iti SK, mairaman koma pay daytoy a kapanunotan, ti kaadda ti responsibilidad dagiti nataengan a mangkita kadakuada.

Ala, aguraytayo manipud ita agingga iti sumaruno nga eleksion ti SK no adda met laeng mabukelda a baro a linteg a mangreporma iti sistema ti SK. Ta dayta kano met ngamin ti rason no apay a nasuspende ti eleksion, ti panangyurayda dayta a baro a linteg.

Ngem no awan, nabatad ti ibagbaga ni Brillantes a waswasenda laengen ti SK, ta mapilitanda a saan a mangisayangkat iti eleksion manipud 2014 agingga iti 2015 a kas kiddawen ti RA 10632. Ngem no anagentayo ti linteg, ti panangikkatda iti hold-over policy, kasla metten winaswasen daytoy ti SK. Ta kalpasan ti Nobiembre 30, awanen ti SK nga aggaraw ken aganges pay, agingga a saan nga agkuti ti Kongreso.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 28, 2013.)

Miss World 2013 Megan Lynne Young: SAAN A FILIPINO?

KAMAUDIANANNA, adda met laengen Filipina a nabalangatan a Miss World iti koronasion a naangay iti Bali, Indonesia idi Septiembre 28. Isu dayta ni Megan Lynne Young, ti agtawen iti 23 nga aktres ken tubo iti Siudad ti Olongapo.

Dagiti aldaw sakbay ti koronasion, tumaptapaw ti kayaw ken kinapintas ni Megan kadagiti 127 a dayag a mangibagi kadagiti bukodda a pagilian. Uray iti kaudian a rikus ti pasalip a nangpilianda kadagiti sumrek iti Top 10, ni Megan ti kangangatuan iti puesto. Inyawid pay ni Megan ti titulo a Top Model, a katukad ti Best in Swimsuit nga inikkatda iti pasken tapno saan nga umingar dagiti konserbatibo a Muslim iti Indonesia.

Napalalo ti ragsak dagiti kailiantayo ta sakbay ti gapuanan ni Megan, ti laengen asul a korona iti pasalip ti di pay nagunggun-od ti asino man a Filipina iti uneg ti 63 a tawen ti Miss World. Agingga iti first runner-up laeng met ti nayawid idi da Evangeline Pascual (1973) ken Gwendoline Ruais (2011). 

Sakbayna, naminduan a nangabak ti Filipinas iti Miss Universe, namimpat iti Miss International, ken sagpaminsan iti Miss Earth ken iti Miss Supranatural (daytoy met laeng a tawen a nangabak). Iti ngarud panangabak ni Megan ti mangibaga a kasla nag-grand slam metten ti pagiliantayo iti amin a pasalip iti kinapintas iti lubong.

Napalalo ti panangidirdir-itayo a maysa a Filipina a kadaraan ti agdama a mangitandudo iti kinapintas ti maysa a babai iti sangalubongan. Awan dumana man iti panangidirdir-itayo kadagiti balligi ni Manny Pacquiao iti boksing iti napaut met a tawen. Uray pay nayanak ni Megan iti America, ditoy met a nagbasa manipud idi agtawen iti 10 agingga ita a panagbalasangna. Filipino nga awan duadua. Kas ken ni Pacquiao.

“US-born”

Ngem no basaentayo dagiti damdamag kadagiti sumagmamano a news website iti koronasion ni Megan a Miss World, nakakapet latta ti panangiladawanda kenkuana a “US-born” wenno nayanak iti Estados Unidos, a dimmakkel laeng iti Filipinas. Pudno met ta Amerikano ti amana ken agpayso a nayanak ni Megan iti Virginia, USA; ngem iti dida panangdakamat a maysa a puro a Filipino ti tubo-iti-Olongapo nga inana, kasla agparparang latta ngarud nga Amerikana ni Megan. Ken iparipirip metten kadagitoy a damag a no saan a gapu iti darana a Puraw wenno Lumaud, saantayo pay a nasukdal ti kangangatuan a pammadayaw iti Miss World. A kasla ibagbagada metten nga awan ti kasta a kinapintas ken kinapusaksak ti puro a Filipina.

Kasla ngarud bumingbingay met dagiti Amerikano iti dayaw nga impaay ni Megan kadagiti Filipino. Wen, ta kastoy ti tema ti ibagbaga dagiti nagkomento nga awan la ti panamatida iti kababaelan dagiti Filipino. Adda pay dagiti nangibaga nga awan met kano ti makitada a langa ti Filipino ken ni Megan. Kasla agkurang pay kadakuada ti panag-Tagalog ni Megan a nagyaman kadagiti kakailianna kalpasan ti pannakabalangatna. Ken kadaksan ditoy,  adda pay timpuar nga “haters” ni Megan, partikular ti maysa a Facebook account a nangibagbaga a maysa a kasambahay (“maid”) laeng ti nangabak a Miss World, ta iti panangipagarup ngata ti nagiposte iti kasta, kasambahay wenno domestic helper amin a babbai manipud iti Filipinas.

Pagsayaatanna, saan a pinalabes dagiti kadaraantayo a Filipino iti cyberspace dagiti kakastoy a panangpadpadakesda ken ni Megan ken iti pulitayo. Dagitoy ti nangpelpel met laeng kadagiti forum site kadagiti nasao a website babaen dagiti komentoda a mangsalaknib iti dayawtayo a Filipino ken mangsupalpal metten kadagiti “racist” wenno dagiti tattao a dida ikabkabilangan no di man irurumenda dagiti dida kapulian.

Nakarkaro ketdi ti impakita dagiti Amerikano a nangdillaw iti pannakabalangat a Miss America 2013 ni Miss New York Nina Davuluri. Tubo iti India dagiti nagannak ni Davuluri isu a nagan ken langana pay laeng, madlawen a saan a kas iti kaaduanna nga Amerikano ti baro a mangibagi ti pagilianda iti kinapintas. Ibagbagada a saan kano met nga Amerikano (idinto a nayanak ken makipagili iti US ni Davuluri), a maysa kano nga Arabo (makita la unay nga adu ti ignorante kadagiti agkomkomento iti Internet), a terorista daytoy (adu pay ngarud ti “racist” kadakuada). Ngem nakakaskasdaaw ta idi nabalangatan met a Miss America idi 2001 ni Ana Perez Baraquio, awan met ti nagun-uni iti panaglanglanga daytoy nga Asiano; ta uray nayanak ni Baraquio iti Hawaii, Filipino a taga-Pangasinan dagiti dadakkelna.

Jessica Sanchez ken Dadduma Pay a Fil-Am

Kas iti inaramid ni Davuluri a di nangikankano kadagiti kakastoy a panagatakarda iti kinataona ken naggapuanna a puli, kasta met ti mabalin nga aramiden ni Megan ken dagiti kakailiantayo. Isardentayon iti mangtutop pay kadagitoy a klase ti negatibo a komento.

Nupay kasta, saan latta a maliklikan ti panagsaksakit ti nakemtayo iti masansan a panangibabbabada iti kinataotayo a Filipino. No adda aglatak iti lubong a saan a nayanak iti Filipinas ngem adda darana a Filipino, ibagada lattan nga agbibisintayo laengen a mangtagikua a Filipino dagitoy.  Daytoy man ti nagbalin a sentro iti isyu iti panangibagbagatayo a Filipino ni Jessica Sanchez, ti first-runner up iti American Idol idi 2011. Di kano rumbeng a tagikuaentayo ni Jessica ta Mehikano daytoy a taga-Mexico ti amana, ngarud maysa a Mexican-American ni Jessica. Saan, kuna met dagiti kakailiantayo ta Filipino-American daytoy, ta Filipina a taga-Bataan ti inana. Tapno tabla, kunada, inawaganda laengen ni Jessica a Mexican-Filipino-American (mabalin met a Mexinoy-American wenno Filexican-American), nakatkatawa ti kaatiddogna ngem dayta ti kinapudno. Ngem iti biang ni Jessica, adda iti puso ti pakakitaaan no ania ti nadagdagsen kenkuana a puli; ngem uray pay, Filipino latta daytoy—Fil-Am nga awan duadua.

Nasayaat ngarud a mangiruangan dagiti kakastoy nga isyu iti panangilawlawag manen no ania ti pudpudno a Filipino. Ngem lawlawagantayo nga umuna a dua ti pangituroganna dayta a balikas: ti Filipino a kas puli (babaen ti dara) ken ti Filipino a kas pannakipagili (citizenship).

Ditoy pagilian, maipaay ti pannakipagili ti maysa a tao babaen ti relasion ti dara (jus sanguinis), ngarud saan nga agbatay daytoy iti lugar a nakayanakanna (jus soli). Saan ngarud a makuna a Filipino ti anak dagiti dua nga Amerikano a nayanak iti Filipinas, ngem ti ubing a nayanak iti America nga anak ti dua nga agassawa a Filipino, ket makuna a Filipino a kas puli wenno Filipino ti darana. Dagiti ngarud kakabagiantayo a nayanak iti Hawaii ken dadduma pay a lugar iti ruar ti Filipinas, Filipino dagitoy nga awan duadua.

Ti ababa a pannao, ibilangtayo a Filipino, uray saan a Filipino citizen, da Jessica, Bruno Mars, ken uray pay da Erik Spoelstra (coach ti kampeon a Miami Heat iti NBA), Rob Schneider,  apl.de.ap, ken aminen a Fil-Am a naglatak iti America iti agpang ti pelikula, panagkanta, arte, politika ken dadduma pay. Dagiti mangibagbaga ngarud nga aglanglanga a ganggannaet dagitoy a saan ketdi a pudno a Filipino, a kas iti panangiladawanda ken ni Megan, dida ammo nga aglalaok a dara ti ganggannaet ti agay-ayus ita kadagiti urat ti adu a Filipino. Adda dita dagiti dara dagiti nangsakup kadatayo iti napalpalabas, a kas kadagiti Espaniol, Tsino, Hapon, Amerikano, Arabo, Malayo ken adu pay a puli.

Asino ti Pudpudno a Filipino?

Ngem sabali no pannakipagili ti pagpapatangan ta adda proseso a masurot. Kas pagarigan, Filipino ti puli ni Jessica Sanchez, ngem Amerikano ti citizenship-na. Makuna nga Amerikano met ti dara ni Megan ngem Filipino ti pinilina a citizenship.

Babaen ti Dual Citizenship Law (Akta Republika Blg. 9225), dagiti Fil-foreigner wenno kagudua ti darana a Filipino a napukaw ti estadoda a makipagili iti Filipinas (kas koma dagiti nayanak ken nairehistroda iti sabali a pagilian, wenno dagiti Filipino nagsapata a makipagili iti sabali a pagilian a naturongda), mabalin a maibilang met ida a Filipino citizen (kas dual citizen) no la ketdi surotenda ti kondision (kas koma iti oath of allegiance a sapataanda) ken proseso nga ibilbilin ti linteg, ken depende pay iti pagalagadan ti paggapuanda a pagilian.

Dua ti klase dagiti makipagili iti pagilian, no agbataytayo iti Konstitusion: ti natural-born (adda darana a Filipino) ken naturalized. Makuna a natural-born dagiti nagbalinen a Filipino citizen sipud pay nayanakda (kayatna a sawen, Filipino dagiti nagannak kadakuada; Filipino dagiti inna wenno dagiti ammada; ken dagiti nayanak sakbay ti Enero 17, 1973 a nangpili iti Filipino a kas citizenship-da apaman a nadanonda iti edad a 18) ken awan ti inar-aramidda tapno magun-od wenno pormal a mabukel ti pannakipagilida. Makuna met a “naturalized” dagiti ganggannaet wenno nayanak iti sabali a pagilian a mayat nga agbalin a Filipino babaen ti panagsapatada a kas kiddawen ti linteg. Aduda metten a naturalized citizen iti pagilian. Kalatakan ditoy ni Henry Sy, ti kababaknangan a Filipino, a nayanak ken nagubing iti Tsina sakbay nga immallatiw ti pamiliana ditoy. 

Di ngarud rumbeng nga iladawantayo ti Filipino a kasla saan a Filipino; bay-antayo laengen dagiti sutil a gangganaet a mangibaga a kasta ta awan ngarud ti adu nga ammoda maipapan kadatayo. Ta kas kadagiti dadduma a puli, adda met agpaypayso a pakapilawantayo wenno dagiti madi nga aramidtayo no maminsan. Napatpateg ngarud nga arisiten ti kababalin ti maysa a tao babaen ti aramid ken kapanunotanna, saan ket a ti kudil wenno paggapuanna a pagilian.

KALPASAN ngarud ti amin, saan laeng a ti dara ken ti pannakipagili ti mangibaga a Filipino ti maysa a tao. Ta makuna ketdi a pudpudno a Filipino dagiti ammoda nga ayaten ti pakasaritaan ken kulturada (di rumbeng nga uyawenda iti laksid ti pagkamtudan dagitoy), ipagpannakkelda ti naggapuanda a lugar ken dida tallikudan ti kinasimple wenno kinababa ti nagtaudanda nga estado ti biag, adda naaramidda a nakaidaydayawan ti pagilian babaen dagiti aramidda a nasayaat, ken agtalekda iti pagiliantayo ken dagiti umilina a kabaelan ti Filipinas ti agbalin a nadur-as a pagilian.

Ket no ti aramid ti maysa a Filipino ti pagibasaran iti kina-Filipino, awan ngarud ti karbengan nga agbalin met koma a Filipino dagiti agtuturay a mangidaddadanes dagiti Filipino babaen ti panagtaktakawda iti sarusar ti gobierno. No mabalin la koma a sepsepen ti ibagbagada a darada a Filipino ket sukatantayo iti ania la ditan a likido, nasaysayaat koman. No saan a Filipino ti awagtayo kadakuada, mabalin met nga awagantayo ida iti baboy, uray ania ditan a breed wenno puli it kayatda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 14, 2013.)

DIOS TI AGNGINA, SIR KEN MA’AM!

“SAY Thank You to our Teachers.”  

Dayta man ti naisurat iti maysa nga opisial a poster ti Department of Education (DepEd) a mangital-o iti National Teachers’ Month babaen ti slogan a “My Teacher, My Hero.

Nakaladawan ditoy, babaen ti “graceful lines” ti maysa nga ubing bayat ti panangisursuro kenkuana ti titserna nga agbasa—a no siraratem a nalaing, makitam ditoy ti sukog-puso.

Babaen ti Proclamation No. 242 a pinirmaan ni Presidente Benigno “Noynoy” Aquino III idi 2011, naideklara dagiti aldaw manipud iti Septiembre 5 agingga iti Oktubre 5 iti kada tawen a kas National Teachers’ Month. Daytoy ti maysa a napanunot ti gobierno a nasamay a wagas a pangbigbig kadagiti gapuanan dagiti mangisursuro, a maibilbilang pay a bannuar, gapu iti dakkel a maitultulongda a mangtarabay kadagiti ubbing para iti masakbayan ti pagilian.

Iti kaudian a listaan ti DepEd, mapan a 583,812 ti mangisursuro, kadakkelan a porsiento ditoy (84.35%) dagiti babbai, kadagiti publiko a pagadalan iti entero a pagilian. Saan a nairaman iti bilang dagiti prinsipal ken dadduma pay nga agserserbi nga administrador iti pagadalan.

Natural laeng a ti DepEd ti kangrunaan nga ahensia a mangilunglungalong iti parambak, nga idauluan ita ni Education Secretary Armin Luistro, a maysa met a mararaem a mangisursuro. Nangiruaren ti ahensia kadagiti annuroten ti selebrasion nga agtunged inton Oktubre 5 babaen ti maysa a naisangsangayan a programa ti World Teachers’ Day iti PhilSports Arena iti Siudad ti Pasig.

Sigurado la ketdi nga adu kadatayo ti makalaglagip latta met kadagiti ipangpangrunatayo a mangisursuro. No awanda, wenno saan a nagpakita dagitoy kadagiti klasrumtayo, awantayo met ngata iti agdama a kasasaadtayo iti biag.

Iti biangko, ti panagisuro ti nangbukel iti dakkel a pasetna ti panagbiagko. Maysa a mangisursuro ni tatangko, kasta met ti dua kadagiti kakabsatko; lisensiado a mangisursuro ti maysa pay ngem kinaykayatna ti sumrek iti sabali a pagobraan. Nangisuroak met iti agpagbiit iti maysa a pribado a sekundaria.

Adu met dagiti titserko a pagyamyamanak iti dakkel iti agduduma a rason, a kas koma kada Mrs. Cresencia Javier a maestrak iti Grado Singko nga immuna a nanginspirar kaniak nga agsurat, agyamanak kadagiti napipintas a komentona kadagiti gapuanak iti theme writing-mi; Ms. Asuncion Vegara a maestrak iti Grado Sais a nangimula iti panunotko ti kinapateg ti language proficiency a kas armas iti panagballigi iti nangatngato a tukad iti edukasion; Ms. Cecilia Cabanada nga adviser-ko iti Maikatlo a Tukad wenno panawen ti panangrugik nga agbaliodong iti eskuela ta isu man laeng ti nakadlaw nga adda parikutko kadagidi a panawen (nagdakkel a banag ti panangsaludsona kaniak dayta iti naminsan a pinagbatinak iti klasrum); ken Ms Ederlina Sison, ti estrikto a baket a maestrak iti English ken Phonetics iti kolehio, ngem nagbalin a nadekket a gayyemko idi naduktalanna a naayatak met nga agbasa kadagiti klasiko a nobela.

Ngem kadagiti amin a nagbalin a titserko, naisabsabali ni Mr. Marcelino Sora ta nasobsobra pay ngem maysa a mangisursuro ti pangibilangak kenkuana, a nangrugi amin iti panagbasak iti Narvacan National Central High School (NNCHS) iti ilimi a Narvacan, Ilocos Sur. Maestrok isuna iti Social Studies, commandant-mi iti Citizens Army Training (nagpaay a First Lieutenant iti Philippine Army sakbay a nagpa-revert wenno nagsubli iti biag a sibilian a nangigapuananna metten a nangisuro iti high school), ken kangrunaanna, isu ti mentorko iti campus journalism (naammuak kalpasanna a nagsursurat gayam idi iti Bannawag ken iti Philippine Free Press). Isu ti adviser ti The Pioneer, ti publikasion ti eskuelami a nagpaayak nga editor-in-chief iti maudi a tawenko iti sekundaria.

Diak malipatan daydi pannakipartisiparko iti competitive exam para kadagiti mayat nga agkameng iti publikasion. Addaak pay laeng idi iti Maikadua a Tukad, ken maysa a transferee manipud iti pribado a pagadalan. Pinagsuratna kami nga agdadamo iti maysa a feature story maipapan iti maysa a tao. Iti kaadu dagiti tattao a napapateg kaniak a mabalinko a suraten, ti dianitor ketdi iti eskuela ti inaramatko a topiko. Ditoy, inladawak ni Manong Temiong no kasano a bumri dagiti urat iti takiagna, ken agaruyot ti ling-etna iti kaaddana iti kainaran a mangidurduron iti karitelana a napno kadagiti nagango a bulbulong ken basura dagiti estudiante. Dua nga aldaw kalpasan ti eksamen, simmirip ni Mr. Soria iti siledmi ket binilinna ti adviser-ko a tumakder koma daytoy “ubing a Valdez” iti klasenmi. Dayta implastarko ti bagik iti sanguanan ti lumakayen, kalalainganna iti pammagi, ken nakaantiparra a lalaki, a nangisem a dagus kaniak. Binilinnak a mapan iti opisina iti publikasion no bakantek. Idi laeng a naammuak a nagustuanna gayam ti sinuratko ket isun a mismo ti personal a nangbirok ti kunana nga ubing a nalaing nga agiladawan iti suratenna.

Intedna kaniak ti adu a back issues ti The Pioneer ket imbilina nga adalek kano ditoy ti ania man a kayatko a maamuan iti diario, partikular dagiti pasetna ken no kasano a masurat dagiti artikulo ditoy. Daytoy ngarud ti nangrugian ti tallo a tawen a panagbalinko a campus writer babaen ti pannarabayna.

Estriko iti klasemi ni Mr. Soria, ngem pasaray naragsak met. Paggustona ti mangsutil kadagiti kaklasek a di makasungbat kadagiti saludsodna, a kasla adda pay laeng iti serbisio militar a mangsitsitar iti maysa a private. Nakalallagip dagiti isawsawangna a “Likkabek ‘ta durekmo” kadagiti maungtan nga estudiante (di nakaskasdaaw ta nagsoldado ngarud). Ngem no maminsan, pagaayatmi a denggen dagiti makapakatawa nga istoriana, a kaaduanna ti mangtirtiris kadagiti adda iti poder gapu kadagiti adu a kalokuan nga ar-aramidenda.

Ngem ad-adda nga immasideg ti riknak ken ni Mr. Soria idi addaakon iti Maikapat a Tukad. Uray nadutokannakon nga editor-in-chief, pinadasko latta met ti gasatko iti politika ti kampus. Timmarayak a representative para iti senior class. Ngem maysa nga insidente ti napasamak idi panawen ti kampania a nagistayan nakakugtarak ken uppat pay a kaklasek iti eskuela. Inakomi nga agkakaeskuelaan ti panaginummi iti nasanger, ket nagdawatkami iti pammakawan kadagiti nagannak kadakami nga inayabanda iti eskuela, ken nangnangruna iti prinsipal a nangited met laeng kadakami iti maysa pay a gundaway. Nadiskualipikaak a kandidato ken nakiddaw pay a maikkatak met iti publikasionmi. Ngem saan nga immannugot ni Mr. Soria a maikkatak iti The Pioneer. Gapu iti dayta a panangipeksana ti panagtalekna iti kabaelak ti kapapatgan a pasamak iti naganus pay a biagko iti eskuela.

Dayta metten ti namungayanan ti naiget a panagsanayko kenkuana mainaig iti panagsuratan. Ken saanak met a narigatan a nangsagepsep dagiti inyad-adalna ta pagay-ayatko met iti agbasa ken agsurat. Nakatulong kaniak ti intedna a posisionko iti publikasion tapno maalak ti kapkapnekak a kompiansa iti bagik. Insursurotnak pay iti printing press iti Siudad ti Laoag tapno ag-proofread kadagiti galley iti maimprenta a panid iti diariomi.

Diak met pinaay ti maestrok ta iti maudi a tawen a pannakisalipko iti Division Secondary Schools Press Conference (DSSPC), nagun-odko ti over-all individual champion, ken kangrunaanna, nagun-od ti The Pioneer ti over-all champion iti sibubukel a probinsia, wenno pito a tawen kalpasan ti naudi a panagkampeon ti eskuelami iti tinawen a pasalip.

Idi maamuan ni Mr. Soria nga iti maysa a unibersidad ti Vigan ti pagbasaak iti kolehio, kinaritnak pay no kabaelak met ti agkameng iti Tandem, ti publikasion dagiti estudiante iti unibersidad. Ken saan laeng a naaramidko dayta, nagpaayak nga editor-in-chief ti Tandem iti dua nga agsaruno a tawen. Ket idi maturposko ti kolehio ken naawatak nga agisuro iti journalism iti pribado a pagadalan, binirokko a dagus ni Mr. Soria a nakaretiro idin a kas mangisursuro. Kas maysa a napudno nga adalan iti masterna, napanak nagreport kenkuana maipapan kadagiti gapuanak, ken nangkiddaw metten iti pammagbagana iti baro a biagko a kas mangisursuro. Dagiti ngarud pannarabayna kaniak manipud panaghayskulko ken ti naamaan a balakadna iti naudi a pannakipatangko kenkuana ti makunak a maysa met a napateg a gameng iti panagbiagko.

Daydin ti naudi a pannakakitak ken ni Mr. Soria; ta kalpasan ti panagisurok, immakarakon iti Manila ket nakastrekak kadagiti nadumaduma nga imprenta ken publikasion. Pimmusay daytoy iti edadna a 80 idi Hulio itay napan a tawen.

Nagasatak ta nagbalinak a maysa kadagiti estudiantena a nangipapuso iti ania man nga inyadalna iti ruar ken uneg ti klasrum, ken mangnamnamaak a maibinglayko met dagitoy a naadal ken padasko no bilang ta mangisuroakto manen.

Ala, kadagiti amin a nagbalin nga estudiante, daytoy ngaruden ti kasayaatan a panawen nga ipeksatayo ti naimpusuan a panagyamantayo kadagiti mangisursuro, nangnangruna kadagiti nangipaay iti dakkel iti panagbalbaliw ti panagbiagtayo, ken nangnangruna no sibibiagda pay.

No adayotayo man kadakuada, adda met kararag nga insagana ti DepEd a para kadakuada. Mabalin nga usarentayo ti kararag ket inaganantayo laengen ti partikular a mangisursuro a kayattayo a pagyamanan, sibibiagda man wenno pimmusayen.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Setiembre 30, 2013.)