AM-AMMUENTAYO MAN DAGITI KANDIDATO A PRESIDENTE

NABATI laengen ti walo a kandidato a para presidente ken walo met para iti bise presidente. Inruar ti Commission on Elections (Comelec) idi Disiembre 15 ti listaan dagiti opisial a kandidato kalpasan ti panangarisitda iti certificates of candidacy ti 99 nga aplikante para iti kangatuan a posision iti pagilian ken 20 ti para iti maikadua a puesto.

Nalpasen ti arigna makatawen a panagparparikna, panagpospostura, ken panagsisinnumar dagiti agpangpanggep, serioso man wenno saan, a mangituray kadatayo iti sumaruno nga innem a tawen.

Awanen iti listaan da Senador Francis Chiz Escudero ken Bise Presidente Noli de Castro ta didan a nangidatag kadagiti kandidaturada. Nagpababa laengen iti kina-bise presidente da Senador Mar Roxas ken Loren Legarda, ken MMDA Chairman Bayani Fernando. Idinto a gobernador ti Zambales ti kayat met a sukdalen ni Hermogenes Ebdane, dati a Sektretario ti Public Works and Highways.

Iti panangrugitayo ngarud a mangamiris kadagiti nabati a walo iti listaan, awan met ti makita a pagdudumaan ti platapormada. Padapada met laeng ti ibagbagada, ken nawayada nga agkari iti kaykayatda.

Saan met a napateg ti naggapuan a pamilia, trabaho wenno partido politikal dagitoy a personalidad. Kas iti adun a padastayo iti eleksion, nababa laeng a porsiento dagiti botante ti mangkita iti kababalin ken prinsipio dagiti kandidato wenno iti partidoda iti panagbutosda. Malimitaran laengen ti panagpilida iti ania la ditan a maiduol kadakuada a pagpilian. Ken gapu iti kinalaing dagiti kandidato, wenno dagiti mangiturturong kadakuda, nga agpalabra ken mangilemmeng iti kinapudno, karamanen ditoy ti panagpipinniltakda tapno malilibeg met ti panagkita ti publiko kadagiti karibalda, lalo a mapatpaturay ngarud ti panagkitada kadagiti kandidato a pilienda iti kaaldawan ti eleksion.

Dagitoy man dagiti agtaltalinaed a panagkita ti publiko iti tunggal kandidato. Aggapu daytoy iti kaaduanna a komentario dagiti umili ken sumagmamano nga eksperto iti politika ti pagilian a nailanaden kadagiti diario, wenno mangmangngeg kadagiti patangan.

1. BENIGNO “Noynoy” AQUINO III, Liberal Party

Apay nga Ibutosda?: Manipud idi natay ni dati a Presidente Cory Aquino itay Agosto, nariing kadagiti umili ti naisangsangayan a panangipateg iti demokrasia nga ibagbagian ti inana ken ti martir nga amana a ni Senador Ninoy Aquino Jr. Ni Noynoy ti manamnama a mangituloy iti dayta a segged ti prinsipio dagiti dadakkelna. Nadalus ti naganna iti politika, ta kas iti inana idi 1986, awan ti panangipagarup ni Noynoy nga isu ti maipatudon nga standard bearer ti partido. Kayatna a sawen, awan ti inusarna a sabali a tao, ken ilemlemmengna nga agenda iti panagserbina iti gobierno tapno isagana ti bagbagina. Isu ti nakaala iti kangatuan a puesto iti gradona a 59% iti naudi a surbey ti SWS.

Apay a dida ibutos?: Awan ti maipagpampannakkelna a gapuananna idi adda daytoy iti Kamara iti siam a tawen. No saan laeng a gapu iti naganna, ken ni Kris Aquino a nalatak nga aktres a kabsatna, saan a nangabak daytoy a senador idi 2007. Maysa pay a mangguyod iti naganna ti Hacienda Luisita a kukua ti pamiliana, mangiladladawan pay laeng iti panangipingpinget dagiti marigrigat a mannalon para iti karbenganda a daga a talonenda.

Ti Bisena: Addaan met ti nadalus a nagan iti politika ni Mar Roxas a katiketna. Awan met ti milat iti rekordna iti panagtakemna iti gobierno iti nadumaduma a posision, manipud nag-Sekretario iti Trade and Industry ken iti Finance, nag-diputado ken senador (topnotcher idi 2004). No adda Kris Aquino ni Noynoy, adda met Korina Sanchez ni Roxas, ti asawana a nalatak a brodkaster iti ABS-CBN a mangtulong iti panagkampaniana.

Ti Partidona: Maysa ti Liberal Party kadagiti bumilbileg a partido iti agdama. Adun ti lokal a lider a nagkamang ditoy manipud iti agturturay a partido ti administrasion.

2. MANUEL “Manny” VILLAR, Nacionalista Party

Apay nga Ibutosda?: Kas makita iti adu nga infomercial nga iparparangna iti telebision, mannakitulong daytoy ken nalaka a pakikadduaan. Nalaing a mangilawlawag kadagiti panggepna iti gobierno, kangrunaan ditoy ti panangtamingna dagiti kasapulan dagiti OFW, ken ti panangipangpangrunana iti negosio para iti idudur-as ti ekonomia. Napintas a ramen ti drama ti nangrugianna a narigat a biag iti Tondo agingga a nagbalin a kababaknangan a Filipino, babaen ti panagballigina iti negosio. Ipakpakitana a kabaelanna ti tumakder iti bukbukodna nga awan ti impluwensia ti ania man a grupo.

Apay a dida ibutos?: Agpayso a naggapu iti marigrigat a pamilia, ngem sipapasaw met a mangiparparang iti laingna iti negosio a nakakimaranna iti adu a pirak. Ti agdama a kinabaknanga ti gasgastuenna tapno magun-odna ti kangatuan nga ambisionna. Gapu ngarud iti kuartana, kabaelanna a gatangen ti kinapudno dagiti tattao a mausarna para iti panggepna. Agparparang ngarud a trapo ta uray la asino ditan, aktibista man, anak ti diktador, wenno nangirurumen kenkuana iti napalabas, basta maaramatna, awidenna ditoy iti partidona. Dakkel a pakapilawanna ti pannakiramanna iti kontrobersia iti C5 Extension Road, ta isu ti maitudtudo nga akin-utek ti double allocation para iti maymaysa a proyekto ti gobierno. Gapu iti kadakkelen a nagastosna iti informercial, anianto ngata ti aramidenna tapno mapasublina dagitoy. Kas negosiante, di rumbeng a mangiruar ti kuarta no awan ti maawidna a ganansia.

Ti Bisena: Nadalus met ti nagan ni Loren Legarda ta awan pay met nakairamananna a kaso iti kurapsion ti gobierno. Nalatak a pro-environment, nasirib, napintas, ken popular iti masa, kas makita iti duan a daras a panagbalinna a topnotcher iti eleksion iti Senado. Ngem agpatingga laengen dita ti makuna a nasayaat a maibaga kenkuana. Ibagianna ti kunkunada a “political butterfly,” wenno “balimbing” iti Tagalog. Masukatsukat iti pakikappenganna, uray pay kanenna dagiti saona wenno ibabawina dagiti luana, tapno laeng makapuesto. Maipalagip a maysa idi ni Legarda kadagiti nangiladdet ken ni Erap iti impeachment trial a nangrugian ti pannakakugtarna iti Malakanyang idi 2001. Ngem idi eleksion nasional idi 2004, immakar ni Loren iti sidong ti oposision, kas kameng ti Nationalist People’s Coalition (NPC) ni Danding Cojuangco, ken kas katiket ni Fernando Poe Jr., a gayyem ni Erap. Sakbay a kimmappeng ken ni Villar, maysa ni Legarda kadagiti mayat a maimbestigar ni Villar iti isyu iti C5.

Ti Partidona: Kas ti LP, maysa met ti Nacionalista Party kadagiti bumilbileg a partido iti agdama. Adun ti lokal a lider a nagkamang met ditoy manipud iti agturturay a partido ti administrasion. Uray pay dagiti makakannigid a grupo a kas iti Makabayan, naawidna metten iti partidona.

3. GILBERT “Gibo” TEODORO, Lakas-Kampi-CMD

Apay nga Ibutosda?: Bar topnotcher idi 1985, ken nagadal iti Harvard Law. Adda galadna a nalaing a lider, ken ibagianna dagiti naubing pay a politiko a masirib, saan pay a namilatan iti narugit a politika ken adda ikarkarina a panagbalbaliw. Gapu iti kredensialna, umuna, kas diputado ti Tarlac, ken Sekretario ti National Defense, adda ngarud kredibilidadna a mangiturong iti gobierno iti nasayaat. Iti naudi a surbey, adda ngimmatuan ti gradona, gapu daytoy iti nabagas a panangilawlawagna iti palatapormana, iti laksid dagiti kontrobersia ti agdama nga administrasion a naggapuanna. No agpangato pay ti gradona, ken ti kaadda ti dakkel a makinaria ti administrasiona, adda pangatiwna kadagiti nalatlatak ngem isuna a kabalubalna.

Apay a dida ibutos?: Maysa a dagensenna iti kaaddana iti partido ti situtugaw a Presidente a kaaduanna kadagiti umili iti saanen a mangay-ayat iti daytoy. Ti pangibutosda ken ni Teodoro, kasla ipakpakitana metten a panuynoyanda dagiti naalas nga aramid ti Presidente. Iti naudi a surbey ti Pulse Asia, uppat iti lima a Filipino ti nagkuna a dida ibutos ti asino man a yendorso ti Presidente. Amangan no maipada laeng daytoy ken ni Senador John MacCain iti Estados Unidos a nagbalin a dagensen iti kandidaturana ti kinababa met ti popularidad ni George Bush nga amona.

Ti Bisena: Nalatak nga artista, aktor ken nalaing nga host iti telebision ni Edu Manzano. Ken di met nga awan ti padasna iti gobierno, ta nagbalin daytoy a bise mayor iti Makati City, presidente ti Vice Mayor’s League of the Philippines, ken chairman ti Optical Media Board. Ngem no agbasartayo iti napalabas nga eleksion, saan a garantia iti kinaartista wenno kinalatak ti kandidato iti panangabakna. Makatulong laeng ni Edu a mangparegta ken mangparimat ti tiket ti administrasion.

Ti Partidona: Uray pay agdinamag ti panagakar dagiti dati a taga-Lakas-Kampi-CMD iti LP wenno NP, sitatalinaed a nabileg latta ti nabatbati a bilang dagiti lokal a lider a mangkankanunong iti adminsitrasion. Malaksid pay nga iggemda iti kadakkelan a makinaria iti politika, ken ti napateg a panagkari manen dagiti lider ti Cebu a panangsolido ti sibubukel a probinsia para kenkuana, kas iti inaramidda ken ni GMA idi 2004.

4. JOSEPH “Erap” ESTRADA, Pwersa ng Masang Pilipino –United Oposision

Apay nga Ibutosda?: Nalatak daytoy nga artista ken adun ti padasna a kas lider. Ibagianna ti masa nga agtultuloy a mangid-idolo kenkuana agingga ita. Kadagiti kandidato nga aggapu iti Oposision, ni Erap ti kasayaatan a pangkontra ken ni GMA.

Apay a dida ibutos?: Adu ti rason no apay a di mabalin nga agpresidente manen. Umuna ti legalidad. Iparparit ti Konstitusion ti releeksion dagiti nagbalinen a presidente, ken adda pay met kuestion mainaig iti presidential pardon a naipaay kenkuana no sakup daytoy ti pannakaisubli kenkuana ti karbenganna nga agkandidato manen. Maikadua, ti moralidad. Kasano nga ilawlawagna ti plataporma a panagbalbaliw no iti naminsan a panagtakemna, inabusona ti posisionna babaen ti pannakiramanna iti ilegal a sugal. Nasentensiaan daytoy iti Sandiganbayan iti kaso a plunder. Maysa laeng a panagibales iti politika ti kangrunaan a panggepna nga agsubli iti posision.

Ti Bisena: Napintas ti gapuanan ni Jejomar Binay iti Makati a kas mayor iti napaut a panawen. Nalaka a mayasidegna ti bagbagina iti masa wenno dagiti ordinario nga umili gapu iti langana. Mayannatup laeng daytoy ti kayat ni Erap a tema ti partidona. Ngem iti Makati laeng a nalatak ni Binay, awan ti ania a makaam-ammo kenkuana iti adu a paset ti Mindanao ken Visayas. Awan ngarud ti maitulongna iti agngangabit pay laeng a kandidatura ni Erap.

Ti Partidona: Bassit laeng a partido ti PMP-UNO. Mabilbilang ti lokal a lider, no adda man, a kameng ti partido. Ken uray pay ti PDP-Laban ni Binay, arigna a maysa a partido a naisurat laengen iti papel. Nakapsut ti makinariada no maidilig kadagiti tallo a dadakkel a partido iti agdama.

5. RICHARD "Dick" GORDON, Bagumbayan

Apay nga Ibutosda?: Nasiglat a mayor a kas makita iti inaramidna iti Olongapo, nga agingga kadagitoy sitatalinaed a naprogreso ken world-class nga economic zone. Nalaing nga agsao ken nadalus met ti rekordna, a kas senador ken chairman ti Philippine National Red Cross.

Apay a dida ibutos?: Saan a nalawag no kameng daytoy ti oposision wenno administrasion, a napateg koma a sungbatanna tapno maamuan a dagus dagiti umili no ania ti direksion ti ibagbagana a panagbalbaliw.

Ti Bisena: Kapadana ni Bayani Fernando a dati a nagaget ken epektibo a mayor. Dakkel ti panagprogreso ken pannakadalus ti ladawan ti Marikna idi agtakem daytoy a mayor ti siudad. Idi agbalin a chairman iti MMDA, adu met ti nagapuananna tapno madalusan dagiti kalsada ken karayan kadagiti siudad, ngem rason met daytoy iti pananggura dagiti drayber, agtagtagilako ken iskuater a naapektaran kadagiti programana. Saan met a nalatak daytoy iti adu a paset ti pagilian.

Ti Partidona: Kaipaspasngay laeng a partido ti Bagumbayan, awan ti maikarkarina a makinaria ken lokal a lider tapno makaisayangkat iti napasnek a kampania para iti nasional nga eleksion.

6. EDDIE VILLANUEVA, Bangon Pilipinas

Apay nga Ibutosda?: Ibagianna ti baro a politika nga agsadag iti nadiosan a panagserbi. Kasapulan daytoy a galad tapno sibubukel a mabaliwan ti agdama a narugit a sistema ti politika ti pagilian.

Apay a dida ibutos?: Gapu met laeng iti kababalinna a kas tao ti Dios ti rason tapno liklikan ti tao a mabutosan daytoy. No panagserbi met laeng iti ili ti panggepna, maaramidna met dayta babaen ti panagtultuloyna a mangadal kadagiti kameng ti Jesus Is Lord nga idauluanna. Idi 2004, basbassit ti naalana a butos ngem ti ipaspasawna idi a nasurok a dua a milion a kameng ti JIL.

Ti Bisena: Naabak met iti eleksion idi 2004 ni Perfecto Yasay idi agkandidato daytoy a senador. Kasano a mangabak iti nangatngato a posision nga ad-adayo a nalatlatak ngem isu dagiti makabalubalna? Awan la’t maitulongna tapno manayonan ti butos ni Villanueva.

Ti Partidona: Awan ti nabileg a makinaria ti Bangon Pilipinas. Dagiti laeng kameng ti JIL ti kaaduanna a mapatudonna iti kampania.

7. ANA CONSUELO“Jamby” MADRIGAL, Independiente

Apay nga Ibutosda?: Isu laeng ti babai kadagiti kandidato. Ni Jamby man dayta wenno ni Judy Ann Santos, awan met dakesna no kabaelan daytoy a risuten ti parikut ti pagilian.

Apay a dida ibutos?: Imposible ti kayatna a maaramid: ti agtaray nga awan ti partidona. Inusar ni Chiz Escudero iti utekna idi ibagana nga imposible a mangabak no isu laeng ti agkuti tapno agkampania, kalpasan nga immibbet daytoy iti NPC a mangkanunong koma iti kandidaturana. Ken maysa, ania koma ti ipagpannakkel ni Madrigal nga inaramidna iti innem a tawenna iti Senado, no di laeng ti ay-ayatna a sumakay iti ania la ditan nga isyu a kaaduanna, awan met ti nabagas nga ibagbagana. Ni Jamby ti ibagbagada a babai a bersion ni Eddie Gil.

8. JC DE LOS REYES, Ang Kapatiran

Apay nga Ibutosda?: Baro a rupa ti politika. Nasayaat nga alternatibo ti tradisional a politika.

Apay a dida ibutos?: Awan ti ammotayo kenkuana, no di laeng maysa a konsehal ti Olongapo ken kaanakan ni Gordon a a makalabanna iti puesto.

Ti Bisena: Awan ti makaam-ammo iti bisena ni Dominador Chipeco, no di laeng ti pamiliar nga apeliedona.

Ti Partidona: Rimmaman ti Ang Kapatiran Party iti eleksion iti para senador idi 2007. Ngem kas ninamnama, awan ti nakapuesto kadagiti kandidatona. Awan met ti napasamak tapno makuna nga immadu wenno ad-adda a naglatak ti partido tapno makuna a nakasaganan daytoy para iti dakdakkel nga eleksion.

MABALIN nga adu pay ti mapasamak tapno agbaliw dagitoy a persepsion agingga iti eleksion. Irugrugitayo ngaruden nga adalen a nasayaat ti kalidad dagiti kandidato nga ibutostayo, uray pay dagitoy laengen a nagan ti mabalin a pagpiliantayo. No rinuker ngamin ‘tay mapilitayo, awanen ti sabali a mapabasol no di met laeng datayo nga umili.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, December 28, 2009.)

ANIA ITAN TI PUDNO ITI MARTIAL LAW?

NO mangngegtayo ti Martial Law, malagiptayo ti gobierno ni Presidente Ferdinand Marcos. Daytoy ti panagturay ti landok nga ima, ti panagari dagiti militar ken polis. Panawen ti pannakabusal ti ngiwat ti prensa, ti pannakaipakni dagiti tumubngar, ken panangkontrol dagiti nabileg ken pasurotda iti ekonomia ken kinabaknang ti pagilian.

Ita, kalpasan ti nasurok a tallo a dekada, naibulos manen ti naisangsangayan a bileg ti presidente. Idi Disiembre 4, indeklara ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo ti Martial Law iti Maguindanao babaen ti Proclamation 1959. Ngem maigidiat daytoy iti Proclamation 1081 ni Marcos a nangsakup Iti sibubukel a pagilian, ta maysa laeng a probinsia ti sakup ti deklarasion ni Arroyo.

Ken adu pay ti paggidiatanda. Ta dayta ngarud ti napanunot dagiti nagpanday iti agdama a Konstitusyon (naratipikaran idi 1987), a no mabalin, saanen a maaramat daytoy a bileg ti Ehekutibo tapno di maulit pay ti panagabuso ti turay kas iti nasaparantayo iti nalidem a paset ti pakasaritaantayo. Ngem no kasapulan, kas sagudayen ti linteg, ultimo remedio laeng ti Martial Law, wenno maibulos laengen koma no awanan ti sabali pay a wagas tapno madepensaan ti bagbagitayo.

Idi indeklara ni Marcos ti Martial Law idi Setiembre 21, 1972, nagsadag daytoy iti probision ti 1935 Konstitution a maipatpatungpal iti dayta a panawen. Babaen ti Seksion 10 (b), Artikulo VII, adda karbengan ti Presidente a mangideklara iti Martial Law no bilang ta adda panangsakup, insureksion wenno rebelion, wenno ti mabalin a panagpeggad (“imminent danger”) tapno mayalikaka ti karadkad ti publiko.

Uray awan ngarud ti aktual a rebelion wenno insureksion, no la ketdi addan pamalpalatpatan ti gobierno a panagpeggad ti Republika, mabalinen nga ideklara ti Martial Law. Idi ibaga ni Marcos nga agkaykaysan a mangrippuog ti gobierno dagiti rebelde a Muslim a mangisinsina iti Mindanao, dagiti naarmasan a Komunista karamanen dagiti pasurotda kadagiti pagadalan ken sentro ti siudad, ken sumagmamano a sektor a mangkankanunong iti pannakariribuk ti gimongtayo, imbatadnan dagiti rason tapno aramatenna ti sibubukel nga armada ti gobierno nga iturayanna a kas commander-in-chief tapno agtalinaed ti talna iti pagilian.

Winaswasna ti habeas corpus, wenno ti karbengan ti asino man a maaresto a maidatag ti korte tapno masaluadan ti karbenganna. Sinuspendena ti bileg ti Konstitusion babaen ti nasao a proklamasion. Kamaudiananna, imbilinna a dagus ti pannakasurat ti baro a Konstitusion tapno mapatalgedan ti napabaro ken naparegta a bilegna.

“IMMINENT DANGER”

Ngem no agbataytayo iti 1987 Konstitution, naikkat dagiti balikas nga “imminent danger” iti probision mainaig iti Martial Law. Kayatna a sawen, rumbeng nga aktual wenno pudpudno nga adda panangsakup ti pagilian, rebelion wenno insureksion tapno mapilitan ti Presidente a mangideklara iti Martial Law. Ken adu pay a kondision a nailanad iti probision (Seksion 18, Artikulo VII) tapno mabantayan ti panagabuso ti agturay a mangideklara ti Martial Law.

Segun dagiti abogado a nagpetision iti Korte Suprema tapno maisardeng ti Martial Law iti Maguindanao, ti kangrunaan a nagbatayan ti proklamasion a masaker iti probinsia ket maysa a kaso a rumbeng a dagiti laeng polis ti mangrisut. Tangay nangideklara metten ti Presidente iti State of Emergency iti probinsia sumagmamano nga aldaw kalpasan a namasaker ditoy ti 57 a tao idi Nobiembre 23, makaanayen a pagsadagan daytoy dagiti opisial tapno maipakatda dagiti addang a mangrisut iti nakaam-ames a krimen.

No agbataytayo ngamin iti probision ti agdama a Konstitusion, adda karbengan ti Presidente a mangideklara iti State of Emergency ken ti kasilpo daytoy a panagpatulongna iti sibubukel nga armada ti pagilian, no mapasamak ti nakaro a kinadangkok (“lawless violence”) iti pagilian wenno paset daytoy. Malimitaran laeng ti pagbatayan ti Martial Law iti aktual a panangsakup, rebelion ken insureksion.

Segun ken ni Justice Secretary Agnes Devanadera, adda kano dagiti grupo nga agpangpanggep a mangsaranget iti puersa ti gobierno a naibaon iti probinsia tapno mapaulimek ti lugar. Irugrugi kano dagitoy a grupo, partikular dagiti mangsupsuporta ken ti sumurok-kumurang a 2,500 a kameng ti private army dagiti Ampatuan, ti nangurnongen kadagiti puersada para iti maysa a dakkel a panagatake kontra iti AFP. Maysa laeng ngarud daytoy a panangako ti gobierno nga awan pay laeng ti aktual a rebelion. Plano pay laeng dagiti kriminal (saan a rebelde). Pattapatta laeng wenno posible a mapasamak.

Dita a naperdi ti rason ti gobierno. No subliantayo ti probision ti Konstitusion, awanen dagiti balikas nga “imminent danger” a pagbatayan iti deklarasion ti Martial Law.

“FACTUAL BASIS”

Iti Martial Law ni Marcos, nabatad dagiti inlanadna a rason wenno “factual basis” para iti proklamasionna. Uray pagbutbutngan pay laeng a mapasamak dagiti inlanadna a panangriribuk iti pagilian, adda karbenganna a mangibulos iti bileg ti sibubukel nga armada. Maipalagip nga idi mataming iti Korte Suprema ti petision tapno makontra ti proklamasion ni Marcos, inkeddeng dagiti mahistrado a ti laeng Ehekutibo, babaen ti bileg ken ramit daytoy iti panagespia wenno intelehensia, ti makaammo kadagiti umno a pasamak mainaig iti seguridad ti pagilian. Adda laeng ngarud kadagiti opisial ti karbengan a mangrisut ti parikut.

Ngem ania koma ti “factual basis” ni Presidente Arroyo iti bukodna a proklamasion? Nakaro a kinadangkok ti nabatad a rason, a saan met nga aktual a rebelion. Sakbay a naideklara ti Martial Law, natengngelen ti Department of Interior and Local Government (DILG) ti sibubukel a lokal a gobierno ti Maguindanao ken ti Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) a pagkamengan daytoy. Nakapupoken iti Manila ni Datu Unsay Mayor Andal Ampatuan Jr., kangrunaan a suspek iti masaker. Umaboten iti 4,000 dagiti soldado ken polis, karamanen dagiti tangke ken eroplano ti armada, a naibaon sadiay tapno matengngel ti posible a panagbibinnales dagiti apektado a pamilia. Nasuspende metten ti kaaduanna nga opisial iti PNP iti probinsia tapno maliklikan ti komplikasion iti imbestigasion. Ken kalpasan ti apagbiit nga operasion iti lugar, agsasaruno ti pannakaduktalda kadagiti adu ken agduduma a nangngato ti kalibrena nga armas. Naalada dagitoy kadagiti pagtaengan dagiti Ampatuan. Sabali pay dagiti nakalida nga armas ken bala (namarkaan ti DND ken AFP ti kahon dagitoy) iti sumagmamano a paset ti probinsia, a patienda a naaramat ti kaaduanna kadagitoy nga armas iti nisayangkat a masaker.

Adda kadi pay ngarud mababaelan ti ania man a grupo, kas iti private army ni Ampatuan, no awan metten dagiti armasda wenno reserbada nga armas ken bala, ta naapput metten dagitoy ti militar? Kasano a makapaggarawda no naiwarasen ti sibubukel a puersa ti gobierno iti probinsia?

Ken maysa, uray pudpudno a saan a pasakup dagitoy a grupo, wenno makiinnibusda iti pannakilabanda kontra iti puersa ti gobierno no pudno man ti karkarna a kinaturedda, saan a katukad daytoy ti makunkuna a panagalsa dagiti umili tapno marippuog ti sentro ti gobierno, a maysa koma nga elemento ti rebelion.

Inrason pay ti Malakanyang ti saanen a panagtulid ti hustisia gapu ta agbutengen dagiti korte iti probinsia a mangakem kadagiti pagrebbenganda gapu iti madama a riribuk. Ngem kinontra daytoy ti Korte Suprema ta iti laksid ti napasamak, kunana a silulukat latta dagiti korte iti probinsia.

“ALL-OUT WAR”

Idi 2001, babaen ti administrasion ni Presidente Erap Estrada, naibilin ti “all-out war” kontra kadagiti rebelde a Muslim. Resulta daytoy ti nakaro a pananggulo ti Abu Sayyaf iti kinatalinaay ken seguridad ti Mindanao, ken ti panagsukir ti MILF ken MNLF iti bilin ti gobiernotayo nga ibabada dagiti armasda ken tumulongda iti parikut ti Abu Sayyaf. Nakarkaro ti giera nga intuyang ni Erap ngem ti napasamak iti Maguindanao ta dakdakkel ti sakupen ken epekto ti riribuk a parparnuayen dagiti rebelde a Muslim. Ngem saan a nangideklara ni Erap iti Martial Law.

Ken uray iti agdama nga administrasion ni Arroyo, mapaspasamak met ti dadakkel a panangriribuk dagiti rebelde a Muslim. Adda met dagiti masaker a napaspasamak. No kayatna met laeng ngarud a risuten ti parikut, mas nga adda ketdi rason ti Presidente a mangideklara iti Martial Law iti sumagmamano a paset ti Mindanao ta aktual a rebelion wenno insureksion ti ipatpaturay dagiti kameng ti MILF ken MNLF, nga ad-adayo nabilbilegda ngem dagiti Ampatuan iti Maguindanao.

Saan a kinasapulan ni Marcos ti pammalubos ti Kongreso idi ideklarana ti Martial Law ta awan iti kasta a naisurat iti 1935 Konstitusion. Inkandadona ketdi ti Kongreso tapno maliklikan ti ania man a panangkontra ti Lehislatibo iti addangna. Maipalagip nga idi maipakat ti kaunaan a Martial Law iti pagilian idi 1944, babaen ti Proclamation 29 ni Jose P. Laurel, panawen idi ti panangsakup dagiti Hapon iti pagilian ket kasapulan daytoy tapno maisardeng met ti insureksion kontra iti sinsinan a gobierno ni Laurel.

Ngem sabali ti kaso ni Presidente Arroyo ta sibibiag ti Kongreso ken adda bileg daytoy a mangibabawi ti Martial Law nga indeklarana. Saan a kas iti 1935 ken 1973 a Konstitusion, a saggaysa laeng a parapo ti nailatang para iti probision iti Martial Law ta iti 1987 Konstitusion, adda innem a parapo. Maysa ditoy ti panagbutos dagiti amin a kameng ti Kongreso (joint voting ti Kamara ken Senado) no ibabawida wenno saan ti deklarasion ti Martial Law, no di man ipapautda pay daytoy, no iti panagkita ti mayoria ket kiddawen iti agdama a kasasaad ti pagilian wenno probinsia.

Nagpaut iti arigna maysa dekada (manipud 1972 agingga iti 1981) ti Martial Law ni Marcos. Manamnama a 60 laeng met nga aldaw ti Martial Law ni Presidente Arroyo iti Maguindanao, kas sagudayen ti Konstitusion. Malaksid no kayat ti Kongreso nga ipapaut pay ngem iti naituding nga aldaw. Madama a matamtaming babaen ti joint session ti Kongreso ti Proclamation 1959, ket adda kadakuadan no ibasurada ti proklamasion ti Presidente wenno patalgedan ken pagpautenda pay daytoy ngem iti 60 nga aldaw.

Limitado ngarud ti garaw ni Presidente Arroyo. Awan ti bilegna a mangsuspende ti Konstitusion, mangirikep ti Kongreso, wenno mangisardeng ti panagtulid ti hustisia iti sadino man a paset ti pagilian. Saan a kas idi panawen ni Marcos nga iti laeng agpidut ti kalaban ti gobierno ti inaramid dagiti Metrocom sada ibalud, no di man iwalang dagitoy iti rangrangat, adda dagiti pagalagadan nga inlatang ti agdama a Konstitusion ken dadduma pay a paglintegan tapno agtultuloy a mapaturay ken masalakniban ti karbengan ti asino man nga umili a mapabasol iti rebelion, insureksion ken kapadana nga aramid a mangipaay ti dakkel a riribuk iti gimong

“OVERREACTION”

Ti ababa a pannao, nasurat dagiti probision ti Konstitusion tapno saanen a mariing pay ti Martial Law, malaksid iti karkarna a pasamak, kas iti panangsakup ken nasaknap a rebelion wenno rebolusion, a makasapul iti bileg ti sibubukel nga aramada ti gobierno. Ngem ti dakkel a saludsod ditoy: Apay a kinasapulan ti Presidente nga aramaten daytoy no adda met dagiti mabalin pay a remedio. Inutil kadi ti AFP a mangipakat iti pagrebbenganna no awan ti Martial Law? Maysa ketdi nga “overreaction” wenno panagsobsobra ngem ti rumbeng a solusion ti panangiladawan ni dati a Presidente Fidel Ramos iti Proclamation 1959.

Nalaka laeng a mapugtuan no ania ti adda iti panunot wenno pudpudno a motibo ti Malakanyang iti naudi nga addangna. No maminsan ngamin, a kas masansan a mapaspasamak no amirisentayo dagiti addang ti Presidente, adda mabukeltayo a posible a senario, pudno man wenno saan, ngem nasayaaten a mangriing kadatayo a manganag iti dakdakkel nga isyu iti Martial Law.

Umuna, mabalin nga adda ilemlemmeng a sekreto ti administrasion ni Arroyo a dagiti laeng Ampatuan a nagturay manipud pay idi 2001 ti makaammo. Kangrunaan ditoy dagiti kaso ti panagsuitik iti eleksion idi 2004 ken 2007. Adda kano dagiti ebidensia a dagiti laeng militar ti makabael a mangipakni sakbay a maduktalan ti media.

Maikadua, adda kano met ilemlemmeng dagiti militar, kangrunaanna dagiti nangngato nga opisial nga adda pakainaiganna iti pannakayismagel dagiti armas ken bala manipud iti armory ti gobierno tapno maibunong kadagiti kankanunonganda a warlord iti adu a paset ti Mindanao. Ngem sakbay nga agtulid iti imbestigasion, nadalusen dagiti dalan a mangiturong kadagiti rumbeng a mababalaw.

Maikatlo, maysa a pangpadasan a kaso, wenno test case, ti Proclamation 1959 tapno makita ti Malakanyang ti posibilidad a maipakat met ti Martial Law iti sibubukel a pagilian. Babaen ti Maguindanao, masiripda ti epekto ti pannakapabileg manen ti militar, wenno pagpatinggaan dayta a bileg nga agbatay iti agdama a paglintegan. No ania man ita ti panangkontra ti adu a sektor iti agdama a Martial Law, no malusotan daytoy ti gobierno, ad-addan a nalaklaka no kua nga ipakatda ti sumaruno ta masullatandanton ti ania man nga abut iti legal a pannakaipakatna.

Ken maikapat, a kasilpo ti maikatlo a rason, panagsagana ti Malakanyang daytoy no bilang ta adda “failure of election,” kas pagarigan maperdi ti dagiti kompiuter para iti automated election, wenno mapaturay manen ti pinnatay kadagiti agkakalaban iti politika, madadaanen ti Martial Law a maibulos. Maysa laeng ngarud manen daytoy kadagiti adu a plano ni Presidente Arroyo gapu iti kinadesperadona a kumpet iti turay.Ala, pattapatta laeng kunatayo, ngem awan met naisurat a linteg a mangiparit kadatayo tapno agamak, agsagana ken agridam. Narigaten no pagam-ammuan ta agsublitayo manen iti 1972.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, December 21, 2009.)

AGBALINTON NGA SPEAKER NI GLORIA MACAPAGAL ARROYO?

APAY ketdin a saan?

Kas itay kunadan, adu ti mabalin a mapasamak no kastoy a lumidlidemen ti kasasaad ti politika iti pagilian. Ket no maminsan, ad-adda a mapasamak dagiti mapagbutbutngan, wenno uray dagiti pugpugtuantayo laeng.

Saan met nga iparit ti Konstitusion ken ania pay a paglintegan iti eleksion ti panagkandidato ni Presidente Arroyo a kas diputado iti Maikadua a Distrito ti Pampanga, kalpasan ti terminona iti Malakanyang.

No ania man ti pudno a panggepna iti karkarna nga addangna, dayta ngarud ti pagtaudan ti nabara a debate. Ngem ketdi, saanen a nakakaskasdaaw ti yiingar ken panagamak dagiti adu a kritiko ti Presidente. Ta adda kadin nasayaat a makitada iti administrasion kalpasan ti mapagduaduaan a balligina iti eleksion idi 2004, ken dagiti dadduma pay nga addangna tapno kumpet iti puestona? Kadakuada, ti panagpaso ti termino ti Presidente, wenno ti yiibbetna a dagus iti puesto, ti kasayaatan koma a maipaayna iti publiko. Ngem no yatiddogna pay ti bilegna iti ania man a wagas, saanen a makatulong dayta iti pagilian.

Iti agwalo a tawenen a panagturay ni Arroyo iti Malakanyang, natibnokan daytoy kadagiti naalas nga addang tapno mabaliwan ti Konstitusiontayo, ngem padapada nga awan ti nagturongan dagitoy. Umuna, ti people’s initiative idi 2006 nga intuyang ti Sigaw ng Bayan a buklen dagiti kaaliadona a lokal a lider ngem imbasura ti Korte Suprema ti petisionda; ken maikadua, ti constituent assembly a naggagatelan nga inrubuat dagiti kapartidona iti Kamara ngem di met kinayat ti Senano ti makikooperar kadakuada.

Ken iti dayta a kapaut iti takem ni Arroyo, adun a daras a pinabpabus-oyanna amin a kayat dagiti diputado, kaaliadona man wenno saan (karamanen dagiti lokal nga opisial kas kadagiti Ampatuan iti Maguindanao) iti kasta saan nga agkuti dagitoy kadagiti agsasaruno nga impeachment complaint kontra.

SPEAKER NGA UMUNA SA PRIME MINISTER?

Agparparang ngarud a Plan B ti Presidente ti panagbalinna a diputado, tapno iti kasta maipatugaw daytoy nga Speaker. Ket no bilang ta agballiginto a mangiduron iti charter change iti Kamara (ken no bilang pay ta matuloy nga agbalin a Parliamentario ti gobiernotayo), isunto met laeng ti agbalin a Prime Minister, ken nabilbilegto ngem iti Presidente (a maysa laeng a “ceremonial leader” iti kastoy a klase ti gobierno).

Ken di met narigat a magun-od ni President Arroyo dagiti kayatna. Gapu iti iggemna a bileg a kas presidente ti pagilian, ken ti kinalatakna metten iti bukodna a probinsia, kasla umanges laeng iti angin ti kinalaka ti panangabakna. Tallo ti makasangona iti puesto, ngem padapada a di met nalatak ken agdadamo laeng dagitoy iti politika.

Iti agdama a komposision ti Kongreso, kabaelan dagiti kaaliadona ti mangipatugaw iti kayatda nga Speaker. Ket no agtultuloy dayta a balligi dagiti kapartidona iti Lakas-Kampi-CMD ken kaaliadona a partido inton 2010, saanen a mapagduaduaan ti panangipatugawda kenkuana nga Speaker ti Kamara. Ta kas man nakasigsigurado metten daytoy a mangabak ni Gilbert Teodoro a kandidato ti administrasion a katulongananto kadagiti addangna iti politika. Sabagay, no agsolido manen ti Maguindanao ken Cebu para iti partido, wenno mapasamak dagiti dati nga aramid ti administrasion kadagiti napalabas nga eleksion, mabalin a pumudno dayta a sumar ni Arroyo.

Saan ngarud a ti legalidad iti panagkandidato ni Presidente Arroyo a kas diputado iti isyu ditoy, no di ket ti isyu iti moralidad. Maiparbeng kadi nga agkandidato iti nababbaba a puesto iti gobierno ti situtugaw a presidente?

No ni dati a Presidente Fidel V. Ramos ti masurot, kaykayatna nga aglusulos nga umuna ti Presidente iti puestona. Gapu kano iti kaadda ni Arroyo iti posision, mangipaay laeng daytoy iti dakkel a bentahe kontra kadagiti kalabanna. Awan la’t makita ni Ramos a kinapatas iti laban no ti maysa a Commander in Chief iti Armed Forces, kangatuan iti Ehekutibo, nga addaan iti bileg a mangdutok ken mangikkat kadagiti opisial, addaan iti kontrol iti magastos ti gobierno, ket sumango kadagiti babassit a kandidato. .

INSULTO ITI OPISINA TI PRESIDENTE

Segun pay ken ni Ramos, kasla bassit laeng ti panagkita ni Arroyo iti kababalin ken pateg ti Opisina ti Presidente gapu iti panangtutopna iti nababbaba a posision. Pananginsulto ketdi iti sagrado nga opisina, dayta met ti kayat nga inayon ni dati a Presidente Joseph “Erap” Estrada. Segun kenkuana, di rumbeng nga agpababa iti posision ti asino man a nagbalinen a presidente. Gapu ngarud iti daytoy, intuloy ni Erap iti panagtarayna manen a kas presidente, saan ket a bise wenno senador a kas isingsingasing dagiti kaaliadona, uray pay kuestionarenda ti legalidad ti panagkandidatona, umuna gapu iti probision iti Konstitusion a mangiparparit iti reeleksion kadagiti nagbalin a presidente, ken iti bileg ken sakup ti presidential pardon a naipaay kenkuana kalpasan a masentensiaan ken mabalud gapu iti kaso a plunder.

Di kinayat ni Erap nga agbalin laengen a mamagbaga wenno “kingmaker” iti bukodna a partido, a kas iti inaramid ni FVR. Kalpasan ngamin ti termino ni Ramos, saanen a nagsubili daytoy iti ania man a posision, pabutosan man wenno madutokan. Nagbalin laengen a mamagbaga ni FVR iti Lakas-NUCD, ti partido a binuangayna idi 1991, ken nagbalin a kangrunaan a partido ti situtugaw a presidente idi tumaray daytoy a bise idi 1998 ken presidente idi 2004. Gapu iti pannakiraman ni FVR iti partido, dakkel latta met ti akemna kadagiti panaggaraw ti politika iti pagilian, kangrunaan ditoy ti EDSA Dos a nakakugtaran ni Erap idi 2001, ken ti panangsalbarna ken ni GMA a maikkat iti puestona babaen ti sabali koma manen a People Power idi 2006. Iti agdama, nagsinan ti dalan da GMA ken FVR kalpasan a naikkat ni Jose de Venecia, kangrunaan a kaaliadona iti politika, a kas Speaker itay napan a tawen.

Ken kas ken ni Ramos, saanen a pinanggep pay ni dati a Presidente Cory Aquino ti agsubli iti turay. Ngem saan a kas ken ni Ramos a bimiang daytoy iti ania man nga addang ti partido a nangkanunong kenkuana iti kaaddana iti Malakanyang. Rummuar laeng daytoy iti publiko no mariknana nga maipangpangta ti demokrasiatayo ken ti kinatakneng ti Opisina ti Presidente. Maysa ni Cory kadagiti kangrunaan a personalidad ti EDSA Dos ken ti panagkiddaw met ti adu a sektor iti panaglusulos ni GMA gapu iti alegasion iti kurapsion ken panagsuitik iti eleksion.

TI NAGBANAGAN DAGITI DATI A PRESIDENTE

No subliantayo ngarud ti pakasaritaantayo, agduduma ti nagbanagan dagiti nagbalin a presidente ti pagilian kalpasan ti terminoda, malaksid kada Manuel L. Quezon, Manuel Roxas ken Ramon Magsaysay a natay bayat ti panagtakemda. Ngem awan kadakuada ti nagsubli iti turay a kas diputado wenno ania man a lokal ken nababbaba a posision.

Agpapada da Emilio Aguinaldo, Jose P. Laure, ken Sergio Osmeña a saan a nabutosan a presidente, ngem padapada a napaay dagitoy iti panagpanggepda a pabutosan a presidente kalpasan dagiti bukodda a termino.

Nagbalin a presidente ni Aguinaldo gapu iti panangidaulona iti gobierno a rebolusionario kadagiti maudi a tawen dagiti Kastila ken iti panangrugi ti panangsakup dagiti Amerikano iti pagilian. Nagulimek daytoy idi masakupen ti Amerika ti Filipinas. Ngem idi marugian ti gobierno a Commonwealth, nagkandidato daytoy a presidente, ngem inluges laeng daytoy ti naub-ubing ken nalatlatak a lider politikal, ni Manuel L. Quezon.

Nagbalin a presidente ni Osmeña kalpasan ti ipupusay ni Quezon gapu iti sarut idi 1944. Ngem idi agkandidato daytoy a presidente para iti umuna a Republika ti Filipinas, inabak daytoy ni Manuel Roxas. Kalpasanna, nagretiro laengen daytoy iti Cebu. Intuloy ketdi dagiti kaputotanna ti ania man a bileg iti politika a nairubuatna iti probinsia ken iti pagilian.

Nagbalin met a presidente ni Laurel idi sakupen dagiti Hapon ti pagilian. Ngem idi nagkandidato daytoy a presidente idi 1949, inatiw daytoy ni Elpidio Quirino a nangsublat iti turay kalpasan ti ipupusay ni Roxas. Ngem ti pakaigidiatanna kada Osmeña ken Aguinaldo, nabutosan a senador ni Laurel idi 1951. Ngem kalpasan iti terminona iti Senado, nagretiron daytoy iti politika.

Kasta met a nagretiro iti politika da Quirino, Carlos P. Garcia ken Diosdado Macapagal a padapada a saanen a nagsubli iti turay kalpasan a naabakda iti panggepda a panagpailayon iti maikadua a termino.

Nagretiro ni Quirino iti pagtaenganda iti Quezon City, ken dua laeng a tawen kalpasan ti pannakaabakna, natay daytoy iti atake iti puso. Idi maabak ni Garcia iti eleksion idi 1959, nagretiro met daytoy iti pagtaenganna iti Bohol, ngem idi maluktan ti eleksion para iti Constitutional Convention nga intuyang ni Presidente Ferdinand Marcos idi 1971, nangabak ni Garcia a delegado iti probinsiada. Nadutokan daytoy a Presidente ti Convention, ngem awan pay makatawen idi matay iti atake iti puso. Ni Macapagal ti nangsukat kenkuana iti posision.

Saan met a nakasubli iti ania a posision ni Marcos iti pagilian kalpasan a mapatakias iti umuna a People Power idi 1986. Natay iti sakit a lupus iti Hawaii a nakaipaknianna.

LEGAL, NGEM MORAL KADI?

Ngem ania koma ti pagrikutanyo? Dayta ti kasla kayat nga ipaawat dagiti opisial ti Malakanyang kadagiti kritiko ti Presidente. Segun ken ni Atty. Romeo Makalintal, abogado ti Presidente, awan ti linteg a mangibagbaga a maiparit ti agbalin a diputado ti maysa a dati a presidente. Segun met ken ni Executive Secretary Eduardo Ermita, saan a gapu ta naisabsabali ti addang ti Presidente ngem dagiti immun-una kenkuana, pagrasonanda daytoyen tapno babalawenda ti Presidente, nga arigna diktaranda iti kayatna nga aramiden.

Ngem dakdakkel nga isyu ti moralidad, segun dagiti kritiko ti Presidente. Kas kuna ni Bayan Muna Rep. Teodoro Casiño, ti panangiggem manen ti Presidente iti maysa a nabileg a posision kalpasan ti terminona, ipakitana laeng ditoy ti maysa a lider a naagum iti bileg. Namansaan iti adu a kurapsion ken panagabuso iti turay, ania pay ngarud ti karbenganna a moral tapno mangiggem iti ania man a posision para iti pagimbagan ti publiko, dayta met ti kayat nga ipaawat ti Bagong Alyansang Makabayan.

Ken wen, patien pay dagiti kritiko ti gobierno a panggep nga aramatento ni Arroyo ti bileg ken prebilihiona a kas kameng ti Kamara tapno masarapana amin a mabalin a panangidarumda kenkuana mainaig iti kurapsion iti kaaddana iti Malakanyang. Nupay mabalin latta met a tiliwen ti korte no bilang ta maidarum daytoy gapu iti dadakkel a kaso kas iti plunder, makatulong kenkuana iti dakkel ti kaaddana a personal iti Kamara tapno makapagmaniobra.

Kunada man a ti kinapaut ti maysa a posision ket ababa laeng para iti maysa a nalaing ken naimbag a lider, ngem atiddog unay no dakes daytoy. Ammotayo ngaruden no apay a matubngar ti addang ti manamnama nga Speaker inton 2010.

Ken no bilang ta mangabak a Presidente ti asino man kadagiti kalabanna iti politika, maaramatna ti posisionna iti Kamara tapno masalaknibanna ti bagbagina, no di man tapno adda paggarawanna a bumales met iti baro nga administrasion.

Segun ken ni CBCP spokesperson Monsignor Pedro Quitorio III, malaksid iti isyu iti moralidad, rumbeng met a makita ditoy no mayannatup wenno kasayaatan ti addang ti Presidente para kadagiti kasapulan dagiti umili. Segun iti padi, no kayat met laeng ti Presidente ti agserbi kalpasan ti terminona, awan ti dakkel a rason daytoy tapno mangiggem manen iti sabali a puesto. Ta ditay’ maaluadan a saludsoden ditoy, no asino ti ad-adda nga agganar iti panagpababa iti posision ti Presidente, wenno no asino ti kayatna a salakniban—ti publiko kadi wenno ti bukodna a bagi ken pamilia?

Di met rumbeng nga irasonna a para iti pagimbagan ti Pampanga, ta kasla imbagana metten nga inutil wenno awan ti serbi ti anakna, ni Juan Miguel “Mikey” Arroyo, a stitutugaw ita a diputado iti maikadua a terminona, iti distritoda.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, December 14, 2009.)

APAY A NAPASAMAK TI MASSACRE IDIAY MINDANAO?

“HINDI naman ho masyadong problema sa Maguindanao!”

Dayta ti nakalalagip a balikas ni Virgilio “Hello Garci?”Garcillano iti kotrobersial a pannakipatangna iti telepono ken ni Presidente Glora Macapagal Arroyo idi Hunio 6, 2004.

Mainaig daytoy iti panangkumbinsina iti Presidente a nairemedionan dagiti election forms tapno di madlaw ti milagro nga inaramidda iti resulta iti eleksion iti Maguindanao. Nagangayana, tallo nga ili iti probinsia ti awan man laeng naawid a butos ni Fernando Poe Jr. iti laksid ti kinalatakna (malaksid pay ti kaadda ti “dagdag-bawas” iti resulta ti dadduma pay nga ili).

Kas iti eleksion idi 2007, napasamak manen iti Maguindanao ti karkarna a resulta ti eleksion. Dagiti kandidato ti administrasion ti nakaala iti umuna a 12 a puesto, ngem di mailawlawag ti Comelec no apay nga ad-adu ti bilang dagiti balota ngem ti pudno a nagbutos.

Kadagitoy nga eleksion, ni Andal Ampatuan Sr., a kapartido ti Presidente, ti gobernador ti probinsia.

Ita nagsubli manen ti Maguindanao ken ni Ampatuan iti panunottayo, saan a gapu ta panawen manen ti eleksion no di pay ket maysa a pasamak a nakarkaro pay ngem iti panagsuitik.

Isu daytoy ti “massacre” a napasamak iti probinsia idi Nobiembre 23.

“SAANDA A GARAWAN DAGITI BABBAI”

Eleksion man ngaminen. Uray adda ibagbaga ti kalabanna a tadtadenda no ituloyna ti panggepna, saan a napabutngan ni Vice Mayor Ismail “Tito” Mangudadatu ti Buluan, Maguindanao tapno kalabanenna iti kinagobernador ti Maguindanao para iti eleksion iti 2010 ti anak ti situtugaw a gobernador.

Manipud pay idi 2001, iggemen ti kaamaan dagiti Ampatuan ti sibubukel a probinsia. Idi 2007, nangabak nga awan ti kalabanna ni Gob. Ampatuan Sr. Malaksid pay a kaaduanna dagiti annak ken kakabagian daytoy ti nagbalin a mayor, konsehal iti ili, wenno bokal iti probinsia, malaksid pay kadagiti nangangato a posision iti ARMM a pagkamengan ti probinsia. Awan duaduana a didiosen ida dagiti adu nga umili, ken saan a magaraw uray dagiti agtuturay.

Napanunot ngarud ni Mangudadatu nga isun ti mangirugi iti panagbalbaliw iti lugarda para kadagiti Bangsamoro a kas kenkuana. Ngem dina malipatan ti death threat kenkuana. Iti kaaldawan ti panangidatagna iti bukodna a certificate of candidacy (CoC) iti Comelec, ni Genalyn nga asawana ti imbaonna a mangipila iti daytoy iti Shariff Aguak, kabesera ti probinsia. Kinuyog daytoy ti kabsat ni Tito a mayor iti sabali nga ili, ken sumagmamano a kakabagianda a babbai. Uray dagiti abogado a kinapatangna tapno mangasistir dagitoy, babbaida met.

Mamati ni Mangudadatu a di garawen dagiti kalabanna dagiti babbai gapu ta iti tradisionda a Muslim, saan a mabalin a dangran dagiti babai a kas met laeng dagiti ubbing wenno lallakay ken babbaket iti ania man a susik dagiti adu a pamilia wenno tribu. Dakkel ngamin ti bayadan iti asino man a mangdangran iti babai isu a no mabalin, uray iti paggugubatan dida saktan dagiti babbai.

Pinaay ti police director ti ARRM ti kiddaw ni Mangudadatu a security escort. Kasta met nga awan ti naganabna idi immasideg kadagiti military iti lugarda. Segun kadagiti opisial iti AFP, saan nga akem ti militar ti mangipaay iti security escort kadagiti politiko. Ngem impatalgedda met ketdi a natalinaay ti kalsada a pagnaanda ken awan ti rumbeng a pagbutnganda.

Ken gapu ta patienna ti bileg ti media, napanunot ni Mangudadatu nga umasideg kadagiti kameng ti media. Immuna nga inasitganna ti maysa a reporter iti DZRH tapno mangayab kadagiti padana a journalist tapno adda mangimatang iti pannakaidatag ti kandidaturana. Immabot ngarud iti 37 nga agiwararnak nga aggapu pay iti General Santos, Tacurong ken Koronadal ti naawis ti mayor a kumuyog iti convoy iti lima a lugan a napan iti kapitolio.

Ngem gayam iti dalanda iti ili ti Ampatuan, adda agur-urayen kadakuada a peggad. Mapan a 100 a katao, karamanen ti sumagmamano a kameng ti PNP ken dagiti civilian volunteer organizations (CVO) a nangawit kadagiti nabibileg nga armas ti nangbangen kadakuada iti highway.

URAY LUGAN INKALIDA

Pinaisardeng dagiti nagtagi-armas a grupo ti convoy iti igid ti highway. Tinungpa-tungpada dagiti babbai, imapakanda kadakuada dagiti iggemda nga election form, sada rinames dagiti dadduma ken pinaltogan dagitoy. Adda pay dagiti pinilidanda. Ken dida pay napnek, uray pay dagiti inosente a sibilian a nairana lumaslasat iti lugar ti pinatuduanda iti bala. Dagitoy dagiti bangkay a nasarakanda a naiwaras iti aglawlaw ti convoy.

Sabali pay dagiti bangkay a nakagalut dagiti imada a naikali iti narabaw a tanem. Agasem, pati lugan dagitoy, inramanda nga inkali babaen ti inusar dagiti grupo a backhoe a kukua ti lokal a gobierno ti Maguindanao. Adda pay dagiti naputolan iti ulo.

Iti kadagupan, 57 ti natay, karamanen ti 25 a kameng ti media, dua nga abogado, ken dagiti dadduma pay nga inosente a nairana laeng iti lugar. Malaksid ken ni Genalyn ken ni Mayor Bai Eden Mangudadatu, nairaman a natay ni Bai Farinah Mangudadatu a kabsat pay ni Ismail, ken da Atty. Cynthia Oquindo-Ayon ken Atty. Connie Bresuela, nga agpada nga abogado ti pamilia. Ni Mayor Andal Ampatuan Jr., mayor ti Datu Unsay, ti maitudtudo nga akin-utek ti pasamak. Wen, panggep daytoy ti agtaray a gobernador ti Maguindanao a kas sukat ti amana nga aggibusen ti panagtakemna ket manamnama ti panagsangoda ken Bise Mayor Ismail Mangudadatu.

Kasla nagrigat a patien a mapasamak iti kastoy a wagas ti panangpatay kadagiti kalaban iti politika. Mangrugrugi pay laeng iti eleksion, ngem adda daytoyen a pasamak a pangpanunotantayo iti dakkel no kabaelan ti agdama a gobierno a matengngel ti panagdakkel pay iti parikut.

Adayo a nadangdangkok daytoy ngem ti panangpuor ni Vincent “Bingbong” Crisologo, anak ti sitatakem idi a gobernador ken diputado, iti dua a purok iti Bantay, Ilocos Sur gapu iti politika idi dekada 70. Wenno ti pannakabomba iti Plaza Miranda iti Quiapo, Manila a nakatayan iti sumagmamano a katao ken nakasugatan dagiti kandidato ti Partido Liberal. Wenno dagiti kaso iti panagpipinnaltog kadagiti kalsada wenno plasa dagiti agkakalaban a partido iti sumagmamano a probinsia. Awan ti ubbing, wenno adu a babbai ken iti kaadu ti kameng ti media a natay, saan a kas iti naudi a pasamak iti Maguindanao.

Maikapat ti Filipinas iti listaan ti Committee to Protect Journalists a nakabase iti New York, kadagiti pagilian a karirisguan a pagbasakan dagiti agiwarwarnak. Ngem kalpasan ti Nobiembre 23, inatiwtayon ti Somalia, Iraq ken Pakistan a nakatayan metten ti adu a kameng iti media. Ngem adda gubat wenno dadakkel a susik iti politika ken ideolohia kadagitoy a pagilian, idinto a ti Filipinas a demokratiko a pagilian, maysa laeng a susik iti lokal nga eleksion ti makaigapu ti pannakaipatli ti adu a kameng ti media.

Ken napasamak daytoy iti panawen nga irugitayon iti automation, wenno moderno a wagas iti panagbutos iti pagilian, ken ti kaadda dagiti social networking iti Internet a makatulong pay iti panagpili dagiti botante iti ibutosda

.

ADDA KAYATDA NGA IBAGA?

Saan laeng ngarud a sinsinan a panangtambang daytoy tapno mangipakni iti maysa a kalaban ti politika. Gapu iti naisangsangayan a pannakaipakatna, adda ibagbagana daytoy para iti pagilian. Tallo ti mabalin a maadawtayo ditoy.

Umuna, awan latta ti pagbaliwan ti sistema ti politika ti pagilian gapu iti kaadda latta dagiti warlord wenno private army a pampanuynoyan dagiti agtuturay, saan laeng iti Maguindanao, no di pay kadagiti nadumaduma a paset ti Filipinas, manipud Abra agingga iti Basilan. Dagitoy dagiti dadakkel a pamilia a didiosen kadagiti lugarda gapu iti kaaddada iti posision, ken kaaduanna ti nadekket iti Malakanyang. Umagek ken agkurno dagitoy a lokal a didiosen kadagiti agtuturay a pagay-ayat met nga awaten dagitoy dagiti nangangato nga opisial iti kasta adda maawidda a dadakkel a pabor nangruna iti panawen ti eleksion.

Ti napasamak iti Maguindanao, ipakitana laeng nga awan man laeng ti panagbuteng dagiti Ampatuan no maduktalan ti aramidda ta ammoda nga awan ti makaitured a manggaraw kadakuada. Gapu daytoy iti kaaddada iti posision, ti kadakkel ti puersada, adda agkuna nga umabot iti 500 ti tengngelna a CVO, ket ti kapetda iti AFP ken PNP, ken dagiti gagayyemda iti Kongreso ken ti Malakanyang.

Maikadua, saan a ti kinakapuy ti AFP wenno ti PNP ti isyu ditoy (kinapudnona, kabaelanda a punasen amin a private army no kayatda,). Ti pudno nga isyu ditoy ket isu ti panangipalpalubosda iti kaadda dagitoy a private army, no di man isuda ti mangiturturong tapno maarmasan latta dagitoy. Ken mabalin a dagiti met laeng kameng ti militar wenno polis dagiti nalimed a private army dagitoy a politiko. Saan nga agkuti ti AFP wenno PNP, wenno dida kayat a garawen dagitoy a private army agingga nga awan ti mapasamak a pakaisagmakan ti adda a nakatugaw.

Segun iti Newsbreak, dagiti kaamaan ti Ampatuan ti sumagmamano laeng a lider iti Mindanao nga awan iti koneksionda iti MILF wenno sabali pay a grupo dagiti rebelde a Muslim. Nabanglo ngarud ti naganda kadagiti militar, ken uray pay iti Malakanyang. Gapu iti daytoy, agtintinnulong ti Malakanyang ken dagiti Ampatuan tapno mapagtalinaed dayta a puesto ken natalinaay a panangipatarayda iti turay. Kas itay alibut a kumagat no malipit, kasta met ti aramidenna no adda mangkarit iti puestoda.

Maikatlo, mabalin a paset daytoy ti plano tapno mangiwaras iti panagbutbuteng iti Mindanao iti eleksion, tapno awanen ti mabalin pay nga agbasak a kameng ti media wenno asino pay a nalimbong ti panunotna a politiko a mangipatpateg iti karadkadna tapno agkampania ditoy wenno mangbantay ti pannakaipagna ti eleksion. Asino kadi ti agganar no agtalinaed ti kastoy a panagbutbuteng no di met laeng ti agdama nga administrasion? Kameng iti partido ti Lakas-Kampi-CMD dagiti Ampatuan ken dadduma pay a warlord iti rehion. Kabesadodan ti operasion ti ania man a panangkontrolda ti resulta ti eleksion iti rehion, ken ti rumbeng nga aramidenda no maibulgar daytoy iti media.

No kabuteng idi ti administrasion ti kinalatak ni FPJ a kabalubal ti Presidente, pagamkanda met ita ti kinababa ti popularidad ni Defense Secretary Gilbert Teodoro a manok ti administrasion iti 2010. Kasapulan ngarud a matengngelda manen ti Mindanao, nangruna iti Maguindanao nga agsolido para kadakuada. Panangpasiken ti baluarte, dayta ti maysa pay a napateg a ramen iti politika. Ken uray pay inikkatda dagiti Ampatuan iti partido ti administrasion, ken makasuan dagitoy, agtalinaed dayta a panagbutbuteng dagiti umili, ta kas iti adun a padastayon iti gobierno, napatpateg para iti administrasion ti panagkakadua iti politika ngem ti hustisia. Ta mabati nga agawarawara iti probinsia dagiti tao dagiti Ampatuan a mangaramid iti kaykayatda.

MAYSA A KARIT KADAGITI KANDIDATO

Dakkel ngarud a karit para iti Presidente ti panangisardengna a mamimpinsanen iti kastoy a panagabuso iti bileg dagiti gagayyemna a politiko, nangruna iti Mindanao. No napasnek met laeng a mangiyawat Iti turay para iti mabutosan a presidente inton 2010, rumbeng nga aramidenna daytoy iti naurnos, ken awan ti kinadangkok ken sinasaur nga aramid. No natalinaay ti transision ti gobierno, wenno nasurot ti siwawayawaya ken nadalus nga eleksion, ti pudpudno a rikna ken pili dagiti umili iti agturay para iti pagilian.

Dakkel met a karit daytoy kadagiti agpangpanggep nga agbalin a presidente. Ipasnekda koma a suroten ti prinsipio iti partidoda. Di rumbeng nga uray asino la ditan a lider iti bukodda a lugar ti asitganda tapno makaawidda a butos. Pilienda koma a nasayaat ti agbalin a kamengda, saan ket nga uray ‘tay demonio a makatulong kadakuada a mangpaadu ti butosda, awidenda lattan daytoy iti partidoda. Panunotenda koma a no mangabakda, dagitoy met laeng a demonio ti agturay iti bukodda a lugar, ken didanto metten mabalin a garawen agingga a mapasamak ti kas iti napagteng iti Maguindanao. Ipasnek koma ngarud nga ikari dagiti kandidato a pungtilenen ti ania man a panagabuso iti bileg dagiti kaamaan a politiko, nangruna iti Mindanao.

Nagkas-ang laeng a panunoten a kalpasan ti naindaklan a balligi ni Manny Pacquiao iti boksing, ken ti pannakaipaay iti CNN Hero of the Year para ken ni Efren Peñaflorida, napasamak ti maysa a nakaam-ames a pagteng iti pagilian. Kasla napunas ngaruden ti rason tapno agtultuloyen ti pannakaitandudo ti pagilian.

Ta manipud iti Nobiembre 23, maam-ammo itan ti pagilian a kas kadadaksan a lugar kadagiti journalist.

“Hindi naman ho masyadong problema sa Maguindanao!”

Sapay koma ta mangngegtayo dayta a balikas iti pudno a kaipapananna. Aggapu koma daytoy kadagiti umili wenno kadagiti lokal a kameng ti media a mangipaneknek a narisuten ti parikut iti Maguindanao. Wenno saanen a dagensen daytoy para iti masakbayan ti Filipinas.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, December 7, 2009.)

ANIA TI MASAKBAYAN TI PAGIWARNAK?

ITI bumilbileg a panagturay ti Internet ken adu pay a kabaruan a ramit iti komunikasion, kas iti selpon, iti inaldaw a panagbiagtayo, adda kadi pay panagaduna ti agbasa kadagiti pagiwarnak wenno magasin? No mabuyatayo met ti damag iti telebision, kas pagarigan iti kaudian a balligi ni Manny Pacquiao iti boksing, wenno kadagiti adu nga online news iti Internet, apay koma a gumatangtayo iti pagiwarnak gapu iti dayta?

Ngem no adu latta met ti gimmatang iti pagiwarnak kalpasan ti laban ni Pacquiao, gapu ta adu ti mayat a mangnanam iti daytoy a balligitayo metten a Filipino, ken aggagar a mangammo no ania ti naliwayantayo a napasamak wenno ania ti sumaruno nga addang ti idaydayawtayo a boksingero. Ngem maysa laeng a naisangsangayan nga aldaw dayta para kadagiti aglaklako iti pagiwarnak.

Ta iti pudno a mapaspasamak kas makita kadagiti agduduma a surbey, ad-adu nga amang ti agbuya iti telebision tapno makakalapda kadagiti sadiwa a damag ngem ti mangukrad kadagiti pagiwarnak. Libre ti telebision idinto nga aggastosda iti agingga iti P20 no broadsheet, ken P10 no tabloid.

Gapu ta bumasbassit ngaruden ti bilang dagiti agbasa iti pagiwarnak, bumaba metten ti sirkulasion. Napakaparo pay ditoy ti dumakdakkel a magastos iti imprenta. Saan ngaruden a nakakaskasdaaw no adda dagiti pagiwarnak wenno media entity nga agkamang iti Internet para iti online a bersion kadagiti linaon iti pagiwarnakda wenno magasin, iti kasta adda latta maaawidda a regular nga agbasbasa ken nayon a ganansia.

Idi ngarud Pebrero 2007, inkupinen ti pabliser ti Newsbreak ti ipabpablaakna a magasin tapno ipamaysana laengen iti online a bersion daytoy, gapu iti ayatda metten nga agbalin nga interaktibo ti pannakaibunong dagiti impormasion. Di met agpaudi dagiti dadakkel a pagiwarnak kas iti Manila Bulletin, Philippine Daily Inquirer ken Philippine Star a nangirubbuat ti bukodda nga online a bersion iti kasta agtultuloy a maawidda dagiti regular nga agbasbasa, nga awan ti panangikupinda iti pagiwarnak.

Gapu iti awan sarday a pannakapabaro ti teknolohia mainaig iti impormasion, umad-adu metten ti makabael nga agaramat iti Internet para kadagiti agduduma a kasapulanda iti inaldaw, kas iti panagkalap iti damag. Iti napalabas a tallo a tawen, agtultuloy ti panagadu dagiti agus-usar iti Internet. Iti surbey ti Nielsen Media ken Yahoo itay napan a tawen, mapan a 28.3 a porsiento iti populasiontayo ti agar-aramaten iti Internet. Wen, ta umad-adun dagiti pagtaengan ti nagpakabiten iti linia ti Internet ken dagiti maluktan nga Internet café wenno pagupaan iti kompiuter, saan laeng kadagiti dadakkel a siudad, no di pay ket kadagiti nasulinek ken nakurapay a probinsia.

Ti ngarud panagdakkel ti bilang ti agus-usar iti Internet iti makaigapu no apay a bimmassit metten ti bilang dagiti agbasbasa iti pagiwarnak ken magasin. Ad-adun ti orasda, nangruna dagiti ubbing, nga ag-Internet ngem iti agbasa iti pagiwarnak. Iti isu met laeng a surbey, bimmaba iti 15 manipud iti 20 a porsiento ti bilang dagiti agbasbasa iti pagiwarnak, idinto a 7 manipud iti 18 a porsiento met iti magasin.

Ngem no agbataytayo iti resulta iti surbey nga intuyang ti Synovate, maysa a market research firm, a rimmuar iti katengngaan daytoy a tawen, adda rason tapno nasanikar latta a kumidag dagiti pagiwarnak. Manipud iti 8,000 a napagsaludsodan nga aggaup iti nadumaduma a paset ti pagilian, 56 a porsiento kadagitoy ti nangibaga nga ad-adda a basaenda dagiti anunsio kadagiti maimalmaldit a pagiwarnak ngem iti sadino latta ditan a pagtaudan ti impormasion a kas iti Internet. Kayatna a sawen, adda latta dakkel a rason dagiti pabliser a mangawis kadagiti anunsiante a mangikabil dagiti anunsioda kadagiti pagiwarnakda. No adu ti anunsio, dakdakkel ti mapastrekan dagiti pagiwarnak, ket naregregta no kua ti pannakaiwaras dagiti impormasion.

Ken kasungani iti resulta iti immun-una a surbey ti Nielsen Media ken Yahoo, positibo ketdi ti nakalapda a sungbat kadagiti napagsaludsodan. Mapan a 34 a porsiento kadakuada ti nangibaga nga agbasbasada iti pagiwarnak iti inaldaw, ken 32 a porsiento kadagiti magasin.

No agbataytayo ngarud iti surbey, adayo a mapasamak ditoy ti napasamak kadagiti pagiwarnak iti Estados Unidos. Segun iti Washington Post, kababaanen iti uneg ti pito a dekada ti panagsuek ti sirkulasion wenno bilang kadagiti mailako a pagiwarnak. Segun ken ni Alan D. Mutter, dati a journalist ken executive iti maysa a telebision, 13 a porsiento laengen, wenno 39 a milion nga Amerikano ti agbasbasa iti pagiwarnak iti inaldaw; idinto nga idi 1940, umabot daytoy iti 31 a porsiento. Agpayso a dumakdakkel ti bilang dagiti agbasbasa kadagiti online news, ngem kaskasdi a di maaluadan dagiti dadduma nga ikupin dagiti pagiwarnakda. Saan met ngamin a kasta ti kadakkelna ti maawidda nga anunsio tapno makaganansiada iti dakkel. Libre ngamin dagiti maiparang a damag iti Internet idinto a no diario koma, adda bayadan dagiti mayat nga agbasa.

Patien ngarud ni Mark Day, media commentator iti maysa a pagiwarnak iti Australia, a ti panagbaba ti mapastrek dagiti pagiwarnak ket gapu iti panangipadawatda lattan iti rumbeng nga ipaayda iti publiko. Sakbay kano ngamin ti panawen ti Internet, urnosen a nasayaat dagiti agiwarwarnak dagiti damag iti wagas a mapnek dagiti agbasbasa sadanto ilako daytoy a kas maysa a pagiwarnak nga adda kredibilidadna. Ita ketdi, saanen a napateg ti naiget a pannakaisagana dagiti damag, ta iposteda lattan a libre dagiti impormasion iti Internet. Pinnartakan a mangiruar ti impormasion ti nagbalinen a patangan, saan ket ti kaadda ti kredebilidad dagitoy nga impormasion. Masansan a maud-udi a mapanunotda ti kinapudno (reliability) ken kredibilidad, ta iti ania man nga oras, mabalinda met nga ibabawi wenno rebisaren ti maiposte a damag.

Dayta met ngarud ti saan a kayat a tuladen dagiti editor ti People’s Daily iti Beijing, Tsina. Ammoda ti kinapateg kadagiti agbasbasa ti napudno a pannakaiparang kadagiti pasamak, ken ti interpretasion wenno panangamiris kadagitoy. Ta dayta kano ti kangrunaan a rason no apay a gumatang dagitoy iti pagiwarnak. Ipangpangruna ngarud dagiti editor ti mangiruar iti damag a kas iti rumbeng a pannakaiparangda—pudno, balanse, nasayaat ti pannakasuratna, a mayadayo unay iti kalidadna kadagiti sinsinan laeng ti pannakaisuratna. Gapu iti daytoy a prinsipioda, awan ti panagamakda a maapektaran ti bileg ti pagiwarnakda gapu iti nawarasen nga impluwensia ti Internet iti inaldaw a panagbiag dagiti Tsino.

Makitatayo ngarud ditoy a kaaduanna kadagiti pagiwarnak iti America ti nangkali iti bukodda a tanem gapu iti panangibuyatda iti atensionda iti Internet. Agpayso a no ag-online dagiti pagiwarnak, adda met mailakoda nga espasio iti website-da para kadagiti anunsio, ngem bassit laeng no maidilig daytoy iti mapastrekanda koma kadagiti anunsio iti pagiwarnakda. Dagiti ngarud dadakkel a pagiwarnak kas iti Chicago Tribune, LA Times ken Baltimore Sun, nga uray adda met bukodda a nasanikar nga online a bersion, ti nangipakaammon iti pannakabangkrapda, ken imparangarangda metten ditoy no kasano a matay ti maysa a pagiwarnak iti panawen ti krisis.

Segun ken ni Marites Dañguilan Vitug, editor-in-chief ti Newsbreak, nupay umad-adu latta ti online a publikasion wenno pagtaudan iti damag iti Internet, awan ti makitana a dakkel a rason tapno agngangabit metten ti kasasaad dagiti pagiwarnak iti Filipinas, kas iti mapaspasamak iti Estados Unidos. No maangsanen dagitoy a pagiwarnak, naunday pay a panawen ti urayentayo tapno mapasamak dayta, wenno mabalin a saan met laeng madanon dayta nga aldaw gapu ta mabati latta ti dakkel a porsiento dagiti Filipino a dina kayat nga isardeng ti hiligna nga agbasa iti pagiwarnak.

Segun ken ni Shiela Colonel, ti Philippine Center for Investigative Journalism, dua ti agtaltalinaed a kapanunotan maipapan iti panaglidem ti masakbayan dagiti pagiwarnak. Ti umuna, isu ti mangipadpadto ti ipapusayen ti pagiwarnak. Ti maikadua isu ti mamati a gapu iti galad ti pagiwarnak, kabaelan daytoy ti agbiag iti napaut iti laksid ti kaadun ti kalabanna iti merkado.

Para iti umuna a kapanunotan, nagkadua a kategoria ti pannakaiwalin ti pagiwarnak iti biagtayo. Umuna ditoy dagiti ramit, wenno ti kaadda dagiti kabaruan a kompiuter, selpon ken dagiti masasao a “new-generation gadget” a mangipapaay ti damag iti asino man, iti ania man nga oras ken sadino man a lugar. Ditoy a rimmuar ti termino a “paperless newspaper” wenno pagiwarnak a saanen nga agusar iti papel. Ti maikadua a kategoria, isu ti wagas ti pannakaibunong dagiti damag, wenno ti pannakabaliwen ti kaipapanan ti pudpudno a damag a kas makita kadagiti ordinario a pagiwarnak. Ta saanen a maipaay ti damag iti sibubukel a publiko no di ket ti personal a pagkasapulan ti makaawat iti daytoy. Kas pagarigan, kabaelamon a pilien dagiti damag a kayatmo a dumanon kenka babaen dagiti kabaruan a ramit nga iggemmo.

Ti maikadua a kapanunotan ket isu ti mangibagbaga nga agtalinaed latta ti kangrunaan a galad ti pagiwarnak. Isu daytoy iti kinapermanente wenno saanen a mabalin a mapukaw daytoy iti panagbiagtayo, ken ti kaadda ti dakdakkel nga akem ti pagiwarnak ngem ti agiwaras ti impormasion. Napaneknekanen ti bileg ti pagiwarnak a mangbaliw iti pakasaritaan iti ania man a pagilian ken iti ania man a panawen. Agtalinaed daytoy iti akemna a mangiwaras iti impormasion nga agbayag iti panunottayo, ken mangriing iti rikna, a makadanon iti ania a lugar nga awan ti sawsawirna, uray kadagiti paggugubatan. Maaramat latta ti pagiwarnak a kas eksperto ken kangrunaan a pagtaudan ti impormasion, a kas kadagiti libro. Agpayso a narigat ti biag dagiti pagiwarnak kadagitoy a panawen, ngem makalung-awto met laeng dagitoy.

Matay ngarud dagiti pagiwarnak, kunam? Depende no ania kadagiti dua a kapanunotan ti surotem.

Ngem ti nalawag ketdi, maysa pay laeng a panaguray ken panagsakbay ti agtaltalinaed a situasion ita kadagiti pagiwarnak, gapu ta saan pay a nalawag no makatulong iti napaut a panawen ti ania man a parabur nga ipapaay ti online news nangruna kadagiti pabliser.

Agtutuloy latta ngarud a maimaldit dagiti damag tapno adda basaen dagiti umili a makasapul iti ania man nga impormasion iti aglawlawna.

No ti surbey met kadagiti agbasbasa iti diario iti pagilian ti pagibasaran, nasanikar pay laeng met dagiti tallo a dadakkel a pagiwarnak (Bulletin, Inquirer ken Star) ken sumagmamano a nalatak a tabloid ta awan ti dakkel a nagbaliwan ti porsiento ti bilang dagiti regular nga agbasbasa kadakuada iti napalabas a tallo a tawen.

Agpayso a nabileg ti telebision, ngem saanna kayat a sawen a gapu ta nabileg daytoy, isun ti kasayaatan a paggapuan ti impormasion, ket isu laengen ti ipangpangrunatayo. Ta amin a paset ti media, kas iti radio, pagiwarnak, telebision ken ti new media (Internet), adda bukodda nga akem para iti pagimbagan ti tunggal maysa kadatayo ken ti gimong, ket di rumbeng a matay ti maysa a paset gapu iti ibibileg ti maysa.

Saan ngarud a ti ipapatay ti pagiwarnak ti dakkel a parikut, no di ket ti mabalin nga ipapatay wenno panagpukaw dagiti damag a rumbeng a maammuan dagiti agbasbasa. Dayta ti rumbeng a pagamkantayo.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 30, 2009.)

NE, RIMMEGTA TI LP KEN NP

PAGAM-AMMUAN, maysanto manen kadakuada ti mangsublat iti turay!

No komiks koma, dayta ti kapintasan a pangawis iti interes dagiti agbasbasa tapno surnadanda ti isasanikar manen ti Nacionalista Party (NP) ken Liberal Party (LP), dua a duduogan a partido ti pagilian. Naglaned ngamin ti rimatda iti politika kalpasan ti napaut a tawen a panagsinnublatda a mangiggem iti turay ti pagilian.

No agbataytayo kadagiti surbey, ken ti panagparagapag dagiti agbalinto a kandidato iti eleksion inton umay a tawen, dagitoy a partido ken ti Lakas-Kampi-CMD ti administrasion ti mangbukelto iti agtallo-ti-sulina a risiris. Saan ketdi a ti panangipagarupda nga administrasion kontra iti kampo ni Erap ta awan met ti nalawag a panagkaykaysa dagiti kalaban ni Presidente Arroyo, malaksid pay a saanen a kas ti kalatak ita ni Erap no idilig idi nabutosan a presidente idi 1998.

Agsasaruno dagiti politiko a kimmappengen iti LP, kaudian ditoy ti lokal a partido ni Manila Mayor Lim, dagiti lokal nga opisial iti Cavite nga idauluan ni Gov. Ayong Maliksi, ken sumagmano a kaaliado ti administrasion a kas ken ni Joey Lina. Di met paatiw ti NP ta umaboten iti nasurok 2,000 ti kamengna a lokal nga opisial.

Kaaduanna ngarud ita kadagiti adda iti administrasion ti agpampanunoten no agsukatda manen iti bado. Ngem dua laeng ti mabalin a pagpilianda no kayatda a sierto ti baddekenda: ti LP wenno NP.

Nupay kasta awan ti panagamak ti Lakas-Kampi-CMD iti yaakar dagiti kamengda kadagitoy dua a partido. Ibagbagada ketdi a dagiti laeng di mapagustuan wenno saan a mapili a manokenda kadagiti lokal a posision ti nangpanaw kadakuada, no di man ket sikolohikal laeng a taktika ti ipakpakat ti LP wenno NP tapno ipakitada a maysa kadakuada ti nabileg a partido.

PAGSISINNUBLATANDA LAENG TI TURAY

Maipalagip nga agsisinnublat laeng iti turay ti LP ken NP kadagiti eleksion presidensial manipud 1946 agingga iti 1969 a nangabakan ni Presidente Ferdinand Marcos, maysa a Nacionalista, iti maikadua a termino.

Nabangon ti NP, ti kalakayanen kadagiti agdama a partido politikal iti pagilian, idi Abril 29, 1907, manipud iti grupo dagiti politiko a mangidurduon iti wayawaya ti pagilian manipud kadagiti Amerikano. Indauluan daytoy da Manuel L. Quezon ken Sergio Osmena, a nagsaruno a nagbalin a presidente idi panawen ti Commonwealth. Da Ramon Magsaysay, Carlos P. Garcia ken Marcos dagiti kameng ti NP a nabutosan a presidente.

Nabangon met ti LP idi Nobiembre 24, 1945 babaen ti grupo a simmina manipud iti NP para iti eleksion ti umuna a Republika idi 1946. Indauluan daytoy da Presidente Manuel Roxas a nangabak iti daydi nga eleksion, ken Elpidio Quirino a simmublat kenkuana iti puesto. Malaksid kadagiti dua, ni laengen Diosdado Macapagal ti Liberal a nagbalin a presidente. Ngem dati ketdi a kameng ti LP da Marcos ken Magsaysay sakbay nga immakarda iti NP idi agkandidato dagitoy a presidente.

Manipud idi inyalnag ni Marcos ti Martial Law idi 1972 agingga idi mapatakias daytoy idi Pebrero 1986, naglaned dagiti dua a partido ken ti sibubukel a kararua ti two-party system. Binangon ni Marcos ti Kilusang Bagong Lipunan (KBL), babaen ti kaaduanna a kapartidona iti NP, a kas maymaysa a dominante a partido politikal a maibagay laeng tapno mapatibker ti bilegna a kas diktador. Idinto a nabalud wenno nagpakni iti agsasabali a pagilian dagiti kameng ti LP. Iti ngarud snap election idi 1986, ti laeng KBL ken ti napagkaysa a partido dagiti oposision, wenno UNIDO dagiti nagrinnisiris.

Nagsubli laeng dagiti pudpudno a partido politikal kalpasan ti EDSA revolution. Ngem babaen ti baro a Konstitusion a naratipikaran idi 1987, naigagara ketdi a kimmapsut ti two-party system ta ad-adda a naiduron ti multi-party system wenno ti pannakabukel ti ania la ditan a partido tapno rumaman kadagiti dadakkel nga eleksion. Maysa a solusion daytoy a napanunot dagiti nangpanday ti Konstitusion tapno saanen a maulit ti panagturay ti maymaysa a nabileg a partido a kas iti napasamak idi panawen ni Marcos.

Ngem saan met a maysa kadagitoy a partido, ti NP wenno LP, ti naregta a nagsubli iti politika. Nagturay ketdi ti Laban ng Demokratikong Pilipino (LDP), a nabangon manipud iti Laban Party nga immuna a simmangdo iti KBL iti eleksion idi 1978. Dagiti ngarud kameng ti LDP nga idauluan ni House Speaker Ramon Mitra ti nagbalin idi a dominante a partido ti administrasion ni Cory Aquino.

“RAINBOW COALITION”

Ket nagtultuloy a nalipatanen ti two-party system idi eleksion ti 1992. Maysa a kabangbangon laeng a partido, ti Lakas-National Union Christian Democrats (Lakas-NUCD) ni Fidel Ramos ti nangatiw iti LDP ni Mitra ken lima pay a nakalabanna. Gapu iti kaadu dagiti kandidato, 23% laeng ti naawid a butos ni Ramos, kababaanen iti pakasaritaantayo, tapno agbalin a presidente. Ditoy ngarud a kinasapulan ni Ramos ti kinapateg ti koalision iti Kongreso tapno tumulong iti gobiernona. Binukel ni Speaker Jose de Venecia, kapartido ni Ramos, ti makunkuna nga arkitekto a Rainbow Coalition a nagbalin metten a pagtuladan dagiti simmaruno nga administrasion tapno mapabilegda iti turay.

Awan ngaruden ti naaramidan pay dagiti partido a babassit kas ti NP ken LP no di ti kumappeng met iti koalision no kayatda a sitatakder latta dagiti sakada.

Naputed nga apagapaman ti kinadominante ti Lakas-NUCD idi mangabak a presidente ni Joseph Estrada idi 1998 babaen ti Partido ng Masang Pilipino (PMP) a binangonna. Iti daydi nga eleksion, imbagian ni Alfredo Lim ti LP idinto nga awanen ti nagbalin pay nga standard bearer ti NP, kalpasan iti pannakaabak ni dati a Presidente Salvador “Doy” Laurel iti eleksion idi 1992.

Binagi met ngarud dagiti kaaliado ni Erap a binukel ti koalision a PMP-Laban ng Makabayang Masang Pilipino (LAMMP) tapno maawidna ti kasapulanna a suporta iti Kongreso. Ngem idi napatakias ni Erap babaen ti EDSA Dos, nagsubli ti regta ti Lakas-NUCD. Nagtinnunlong ti puersa da dati a Presidente Fidel Ramos, Speaker de Venecia ken Presidente Arroyo a simmukat ken ni Erap iti turay, tapno kumired ti partido ken tapno mailayon ti agdama a presidente idi 2004.

Ket ita ta nababa unayen ti popularidad ni Arroyo, gapu iti adu nga isyu ti kurapsion, ti di maisarsardeng a sayangguseng iti panagsuitikna idi 2004, ken ti panangpanaw kenkuana da De Venecia ken Ramos, a pinakaro pay ti panagsisinnangdo dagiti partido iti koalisionna, mupukpukawen ti bileg ti administrasion para iti eleksion inton umay a tawen. Saan ngarud a pagduduaanen nga uray kadagitoy a panawen, awan man laeng ti makita a panagbaliw ti nababa a grado ni Defense Secretary Gilbert Teodoro a mapekpekkel nga standard bearer ti administrasion, kadagiti surbey. Pudno la unay a no bumaba ti presidente iti puestona, sumurot met nga agpababa ti bileg ti partidona gapu ta ad-adda laeng a naikapet ti kired ti ania a dominante a partido iti personalidad ti nakatugaw, saan ket a ti prinsipio nga itaktakderan daytoy.

“CORY MAGIC”

Kabayatan ngarud a pagrikrikutan ni Teodoro no kasano a sarapaenna ti panangbatoda ti amona a presidente, awan ngaruden ti makaigawid pay iti in-inut nga ireregta dagiti duogan a partido ti NP ken LP.

Iti biang ti NP, nangrugi a nasirayanda ti lawag idi agkameng ditoy ni Villar idi 2003 babaen ti imbitasion ni Laurel. Nausar ti partido ti kinalatak ni Villar, ta nagbalin met daytoy a bannuar iti EDSA Dos, ken ti panagbalinna a Senate President idi 2006 tapno makaawid ti ad-adu pay a kamengna. Iti eleksion idi 2007, kaduana a nabutosan a senador ni Allan Peter Cayetano.

Iti biang met ti LP, sitatalinaed ti partido da dati a Senate President Jovito Salonga, dati a Senador Wigberto Tanada, ken Senador Manuel “Mar” Roxas II, apoko ti pundador ti partido, a padapada a kameng ti nasiken a nagan ti politika iti pagilian. Iti ikakappeng kadakuada ni dati a Senate President Franklin Drilon idi 2003 ken ti pannakabutos a senador idi 2007 da Noynoy Aquino, Mar Roxas, Francisco Pangilinan ken Rodolfo Biazon, nangrugin a nagsubli ti regta ti partido. Ad-adda ket ngarud a naglatak ti partido kalpasan ti ipupusay ni dati a Presidente Cory Aquino idi Agosto ta nagsubli iti panunot dagiti umili ti kinapateg ti gapuanan da Cory ken dati a Senador Ninoy Aquino Jr., tapno maisubli ti demokrasia ti pagilian. Makatulong ngarud iti dakkel iti kandidatura ni Noynoy, mararaem met a lider ti LP kas iti amana, ti makunkuna a “Cory magic.”

4 A KINAPUDNO ITI POLITIKA TI PAGILIAN

No surotentayo ngarud ti naglasatan ti dua a partido, maanagtayo ti pudpudno a taray ti politika ti Filipinas. Umuna, nakapsut ti pundasion ti sistema ti politika ti pagilian; nalaka laeng ti agsukat iti partido. Agkamang ti adu a politiko kadagiti partido nga iti panagkitada ket sigurado a mangabak, saan ketdi nga iti itaktakderan a prinsipio dagitoy a partido.

Maikadua, pudno la unay ti prinsipio a “politics is addition” wenno pinaaduan iti kameng ti partido wenno koalision kas pudno a ramen ti eleksion. Agririnnaut ngarud dagitoy a partido tapno makaawidda kadagiti baro a kameng. Maatiw dagiti partido a nababa ti popularidadna, wenno awan ti pangabakanna, kunatayo man laengen. Iti agdama, kasla kulibangbang ngarud ti Nationalist People’s Coalition (NPC) a mangbirbirok iti sumepsepanna a nasam-it a diro iti panagpilina iti kumappenganna, kalpasan a panawan ni Senador Chiz Escudero ti partido.

Maikatlo, adda parabur kadagiti aguray ti umisu a panwen ken ti agsagana iti nasayaat, kas ti agpada nga inaramid ti LP ken NP. Kimmadua dagitoy kadagiti koalision ti administrasion, iti panawen ti eleksion ken kalpasanna, nakigayyemda kadagiti sabali a partido. Nagbalin pay a majority floor leader ni Roxas idi agbalin a Senate President ni Villar idi 2006. Ken nagsina laeng ti dalanda idi irugidan a tamingen dagiti bukodda nga ambision iti politika.

Ken maikapat, dakkel ti maitulong ti nalatak a personalidad nga agbalin nga standard bearer ti partido. Gapu met laeng ti karisma ken ti kaadun nga infomercial ni Villar, makuna a nalatak metten daytoy uray kadagiti masa. Nalatak met da Noynoy ken Mar, gapu iti nagan ti pamiliada ken ti koneksionda kadagiti artista ken iti telebision. Kabsat ni Noynoy ni Kris Aquino idinto nga asawa met ni Mar ni Korina Sanchez, maysa a nalatak a brodkaster iti ABS-CBN. Ti naudi a surbey iti SWS a rimmuar idi Oktubre, da Noynoy Aquino (60% ti gradona) ken Manny Villar (37%) ti nakagun-od ti umuna ken maikadua a puesto. Idinto a ni Roxas met ti nakagun-od ti kangatuan a puesto iti surbey a para bise presidente.

PUDPUDNO NGA OPOSISION

Ngem asino ngarud ita ti agbalin a pudpudno nga oposision? Ibagbaga ni Erap a ti partidona ti pudpudno nga oposision. Ngem gapu iti agdama a taray ti politika, saanen a Gloria-kontra-Erap ti tema ti eleksion, ta agpada met a namilatan ti rekordda gapu kadagiti adu a kurapsion iti agsaruno a panagtakemda.

No anianto a partido ti pudpudno a makaipaay iti panagbalbaliw a kasapulan dagiti umili, wenno adayo iti kalidad ti agdama a gobierno, daytanto ti agbalin a pudpudno nga oposision. Napateg ngarud a masaludsod ditoy no ania ti maipaay dagiti partido nga alternatibo a gobierno nga adayo iti klase ti politika nga ipakpakat da Arroyo ken Erap. Dayta koma ti panunoten ti LP ken NP no kayatda met laeng nga agtultuloy iti isasanikarda manen a kas nabileg a partido.

Agingga a di nalawag ti pudpudno a prinsipio dagiti partido, ken no ania ti pagtaktakderan dagitoy kadagiti isyu iti gimong, wenno agingga a napatpateg ti ambision iti politika ngem ti nadalus a panagserbi, awan ti papanan ti panggeptayo a panagbalbaliw iti politika a kasapulantayo para iti naan-anay a panagdur-as ti pagilian.

(Basaen ti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 23, 2009.)

SAGANAAM TI DIMO MAITARAYAN A GINGGINED

Maysa a buya iti ginggined iti Tsina

KALPASAN ti napigsa a ginggined iti tallo a probinsia iti Tsina idi Mayo 2008 a nakatayan iti 70,000 a katao, adda nagwaras a mensahe iti text iti Filipinas nga agkuna a nasumar kano ti US Geological Survey a mapasamak ti 6.8 magnitude a ginggined iti Filipinas iti Mayo 14 (2008).

Pagsayaatanna, kalpasan ti apagapaman a panagaligagaw dagiti namati, saan a pimmudno ti ibagbaga ti text. Ngem kalpasan ti dua a bulan, adda manen nagwaras a mensahe iti text ken e-mail maipapan iti pannakaipadto kano ti maysa a psychic ti 8.1 magnitude a ginggined iti pagilian a mapasamak iti Hulio 18, 2008. Ngem kas ti immuna a mensahe, pagyamanantayo ta awan met ti napasamak a kasta.

Ngem iti sabali a bangir, mabalin met a pumudno ti kasta a klase ti mensahe wenno padto. Awan man duma daytoy iti masansan a padto dagiti kas ken ni Madam Auring nga adda kano matay a nalatak nga artista iti kada tawen. Mabalin a pumudno ta tinawen met nga adda matay nga artista.

Maibatay iti datos ti Philippine Institute of Volcanology and Seismology (Phivolcs), mapan a 20 a ginggined ti mapaspasamak iti pagilian iti inaldaw, ken 200 kadagitoy ti mariknatayo iti rabaw ti daga iti tinawen. No maipadto ngarud nga adda ginggined (‘tay marikna ti bagim) iti ania nga aldaw, kayarigan daytoy ti agsugal nga adu ti tayaan tapno mangabak. Dakkel ti posibilidadna a mapaspasarakan daytoy.

Segun ken ni Emmanuel de Guzman, konsultant iti UN International Strategy for Disaster Reduction’s Asia-Pacific, agpayso a mapasamak dagiti dadakkel a ginggined iti pagilian, gapu ngarud ta adu dagiti faultlines ken trenches iti pagilian a pagtataudan ti panaggaraw ti daga. Ngem awan ti makaibaga no ania nga oras, aldaw wenno tawen a mapasamak ti ginggined.

Ken no ania ti kapigsa daytoy, awan ti makaibaga. Uray pay kadagiti eksperto iti Philvocs, wenno iti US Geological Survey ken dadduma pay nga eksperto ken sientipiko kadagiti nababaknang a pagilian.

Segun ken ni Phivolcs director Renato Solidum Jr., dina kayat a sawen a no agginggined iti napigsa iti sabali a pagilian, nangruna iti asidegtayo, sumaruno metten ti Filipinas a maginggined. Agtaud kano iti bukod a sakup ti pagilian ti ania a ginggined a mariknatayo. No adda man rumbeng nga aramidentayo no maginggined ti kaarrubatayo a pagilian, isu ti panagadaltayo no ania ti epekto ti didigra kadagiti estruktura ditoy ken no ania ti kababaelan met ti pagilian no mapasamak ti kasta a didigra iti Filipinas.

Maipalagip nga idi napasamak ti nakaam-ames a ginggined iti Kobe, Japan, a nangkeltay ti 5,000 a biag idi 1995, nagkuti a dagus dagiti inhiniero ti gobiernotayo tapno mapatibker pay a nasayaat dagiti flyover iti Kamanilaan. Ket no ania man ti epekto ti napasamak a dakkel a ginggined iti Sumatra, Indonesia itay napan a bulan, isu daytoy ti panagsaganatayo a nasaayat no dumteng ti kastoy a didigra.

SAAN LAENG NGA AGLUALO TI “MAMATIAK”

Gapu ta masarakan ti pagiliantayo iti makunkuna a “Pacific Ring of Fire,” wenno ti kasla naipalikmut nga uged kadagiti taaw ken kontinente a pakapaspasamakan ti masansan a panagtitinnim-og dagiti “continental plates” a mangpagpagaraw iti rabaw ti daga ken pakaigapgapuan ti panagbettak dagiti bulkan, awan ngarud ti kasayaatan no di ti agsagana ken agsagana iti nasayaat.

No iti bukodtayo a biang, kasapulan nga maamuantayo dagiti rumbeng nga aramidentayo no dumteng ti didigra. No mabalin, makiramantayo kadagiti earthquake drill nga ituytuyang ti gobierno ken dagiti pribado nga ahensia kadagiti pagadalan, pribado ken publiko nga opisina, ospital ken barangay. Awan met ti dakesna ti manangitanamitim ti “Mamatiak,” a kas kanayon nga ibilbilin dagiti lallakay no adda ginggined, ngem kasapulan a yalikaka nga umuna ti bagbagitayo iti mabalin a mangtupak kadatayo. Ket no agipatakdertayo iti balay, di rumbeng nga in-inuten ti magastos para iti pundasion, ta dakdakkel nga amang ti pukawtayo no biag ken ad-adu a sanikua ti marakrak no marebba ti estruktura gapu iti ginggined.

Dakdakkel ketdi ti akem ditoy ti gobierno nasional a mangipatpatakder kadagiti dadakkel nga estruktura kas kadagiti dam, flyover, rangtay, ken ospital, ken dadduma pay pasdek ti gobierno a pagdudupudopan dagiti tattao.

Kalpasan ti ipapanaw dagiti dua a bagyo (Ondoy ken Pepeng) a nangdidigra iti Filipinas, napagpapatangan ti katibker dagiti dam no dumteng ti ginggined. Impannakkel ketdi ti maysa nga opisial ti dam a nabangon dagiti dam, kas iti San Roque Dam ti Pangasinan ken Angat Dam ti Bulacan tapno maibturanda uray ti 9.2 magnitude a ginggined. No pudno daytoy, natibker nga agpayso dagiti estruktura ngem adda latta posibilidadna ti panagreggaay dagitoy no mangrugin nga agruka dagiti pundasion iti panaglabas ti adu a tawen.

Pagam-amkanda pay ti kaadda ti Angat Dam iti saklot ti Marikina Fault Line (wenno aw-awaganda itan ti Valley Point System). Ngem segun iti Phivolcs, kapigsaanen ti 7.2 magnitude a ginggined a mapasamak kadagiti lugar a sakupen ti faultline, a mangrugi iti Sierra Madre iti asideg ti Bulacan a bumallasiw iti Kamanilaan agingga iti Cavite. Ken kuna pay dagiti eksperto iti ginggined, uppat laeng a dadakkel a ginggined (nga agingga laeng iti 7 magnitude) ti napasamak kadagiti lugar a sakup iti nasao a faultline iti uneg ti uppat a ribu a tawen. Ngem babaen dagiti naudi a panaggaraw iti daga, mabalin a manipud iti 200 agingga iti 400 a tawen ti kaaddayo ti panagsaruno dagiti dadakkel a ginggined.

Ngem iti panagdengngeg iti komite iti climate change iti Senado, imbaga ni Solidum a “close to zero” wenno mabalin nga awanen ti mapasamak a dakkel a ginggined iti nasao a faultline, ta uray makuna nga aktibo ti faultline (aktibo, kunada no aggaraw ti maysa a faultline iti napalabas a 10,000 a tawen), kasla nagsinnangolen ti panagtutuon dagiti “plates” ti daga isu a saanen a makapaggaraw daytoy a kas iti dati.

NAKAPUY TI PUNDASION DAGITI PASDEK

Nupay kasta, isagsanaan latta ti Phivolcs ken ti Metro Manila Development Authority (MMDA) ti 7.2 magnitude a ginggined a kas “worst case scenario” wenno kadaksan a mabalin a mapasamak iti Metro Manila. Iti sumar ti Phivolcs, mapan a 40 a porsiento dagiti kabalbalayan ken 14 a porsiento kadagiti natatayag a pasdek ti matuang no bilang ta mapasamak ti kasta ti kapigsana a ginggined.

Ti umabot iti 7.8 magnitude a ginggined a napasamak iti Moro Gulf iti Mindanao idi Agosto 16, 1976 ti kakaruanen a didigra iti pakasaritaantayo iti napalabas a dua a siglo. Nagresulta daytoy iti dakkel nga aluyo wenno tsunami a nanglemmes iti umabot iti 8,000 a biag. Nakaam-ames met ti napasamak a 7.8 magnitude a ginggined iti Amianan a Luzon idi Hulio 16, 1990 a nakatayan iti nasurok 1,200 a katao.

Maipalagip ketdi a kaaduanna dagiti natay iti ginggined idi 1990 ti aggapu kadagiti dadakkel a pasdek a narebba, kas ti Hyatt Hotel ken Nevada Hotel iti siudad ti Baguio ken ti Philippine Christian College iti siudad ti Cabanatuan. Iti sabali a pannao, ti panangtupak ti maysa a nadagsen a banag iti tao ti kangrunaan a pakaigapuan ti kaadu a matay no kasta nga adda ginggined.

Segun kadagiti eksperto iti ginggined, no natibker ti pundasion dagiti apektado a pasdek, awan koma ti kasta a bilang dagiti natay. Makita laengen iti napasamak a ginggined iti Sichuan, Tsina, idi Mayo. Awan koma ti adu nga ubbing a natay iti maysa a pagadalan no natibker ti pundasion dagiti eksuelada ket ngarud, saan koma a narba ti pasdek a nagtupak kadagiti ubbing.

Dakkel ngarud ti akem ti lokal a gobierno ti panagsagana iti ginggined. Dagiti lokal nga opisial ti mangipapaay kadagiti permit dagiti mabangon a pagtaengan, kondominium, pagopisinaan, ken negosio iti sakupda; malaksid pay ti regular nga inspeksion kadagiti mabangon a pasdek. Kas kuna ni Senador Loren Legarda, saan a makapatay ti ginggined, no di ket dagiti nababa ti kalidadna a papasdek. Patien ti senador a kaaduan dagiti substandard a proyekto ti gobierno ket agtaud iti kurapsion, ta takawen dagiti opisial ken kontraktor ti pundo para kadagiti proyekto. Ken gapu met laeng iti kurapsion ken kinakapuy ti gobierno nga agplano ti urbanisasion ti maysa a lugar ti rason nga agdudupod dagiti kabalbalayan kadagiti siudad, ken ti pannakapullat dagiti lugar a pagnaan ti danum no bilang ta aglayus.

Ken kangrunaanna, liklikanda koma iti mangipatakder iti ania man nga estruktura iti rabaw kadagiti faultline. Segun ken ni Raymundo Punongbayan, dati a direktor ti Phivolcs, awan met dakesna no mangipatakderda iti natibker a pasdek iti asideg wenno abay kadagiti faultline. Sabali a saritaanen no iti mismo a rabaw ti uged ti pangbangonanda ti estruktura ta uray kasano katibker ti pasdek, matulid la ketdi daytoy. Iti California, segun iti maysa a nalatak nga arkitekto a Filipino, sipapasaw kano dagiti Amerikano a mangitudo ti nagdalanan ti Andreas faultline iti lugarda, idinto nga iti pagiliantayo, awan ti ammotayo kadagitoy nga uged, no di man ket liwayan dagiti lokal nga opisial ken negosiante a mangammo no ania ti nakayugedan dayta a faultline iti ay-ayatda a punuen ti lugarda kadagiti pagbalayan ken pagopisinaan a mabalin a panguartaanda.

AGBAGTIT 'TAY AGIPADTO?

Ti ania man a panaggaraw ngarud ti gobierno, maibatay koma iti sipupudno a panagsagana, saan a ket a gapu iti padto ti asino man. Kinapudnona, dakdakel ti maganar ti ania a mausar a pundo tapno masalakniban dagiti umili no dumteng ti didigra ngem ‘tay aramatenda nga ipuonan kadagiti adu a negosio.

Ken ti napateg, saanen a kasapulan ni Angkuan a butbutngen ti bagbagina iti idadateng ti maysa a ginggined wenno ania ditan a didigra ti nakaparsuaan. Ta adun ti padasna iti daytoy. Idi rimmuar ti resulta ti surbey kadagiti pagilian a narisgo a pagtaengan gapu kadagiti adu a didigra a mapadpadasanda, amen kunatayo lattan iti nangato a puesto ti Filipinas (maika-12) kadagiti 200 a nasurbey a pagilian iti lubong. Maibatay daytoy iti Morality Risk Index (MRI) manipud ti United Nations’ International Strategy for Disaster Reduction (UNISDR) idi Hunio, para kadagiti pagilian a makapadpadas ti adu a didigra ti nakaparsuaan kas iti ginggined, layus, bagyo ken landslide.

Ti ketdi napateg, ipasneken ti gobiernotayo iti aggaraw tapno masalakniban dagiti umili iti panawen ti didigra. Adda met ketdi agtultuloy nga earthquake drill wenno ti maysa a panagsanay nga intuyang ti Phivolcs ken ti Department of Science and Technology (DoST) iti sumagmano a probinsia ken rehion para iti Rapid Earthquake Damage Assessment System (REDAS). Ngem awan papananna no agpatingga laeng iti sao ti ikarkari a tulong ti gobierno, ken awan met naan-anay a pundo para iti rescue ken relief operation no panawen ti didigra. No iti napasamak a kallabes a dawel ti pagibasaran, adu pay ti rumbeng a tamingen dagiti agtuturay tapno makapudno kadagiti akemda.

Ala, bareng naadalanen dagiti maseknan nga agtuturay. Kangrunaanna, datayo a mismo nga umili, kitaentayo koma met no natalged ti pagtaengantayo iti ginggined. Di umanay ti panangpabasoltayo kadagiti agtuturay no addan nairisang nga ipatpategtayo iti biag.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 9, 2009.)