ANIA DAGITI KARBENGAN DAGITI ANNAK ITI RUAR

KITAENTAYO man no ania dagiti karbengan dagiti annak iti ruar. Gapu ta adda linteg mainaig iti daytoy (partikular ti Family Code, Kodigo Sibil ken dagiti espesial a linteg a nangamendar iti sumagmamano a probision ken nangsupusop iti nagkurkurangan dagiti immun-una a linteg mainaig iti pamilia). Dagitoy ngarud a paglintegan ti rumbeng a masurot, ken manamnama a mangilisi koma dagiti kameng iti pamilia iti nadara a risiris. 

Umuna, ammuentayo no asino dagiti makunkuna nga anak iti ruar (illegitimate children). Segun iti Family Code, dagitoy dagiti naisikog ken nayanak iti ruar ti matrimonio ti kasar, malaksid no saan nga ibaga ti linteg a kasta.

Makuna ngarud nga annak iti ruar dagiti sumaganad: dagiti ubbing a nayanak kadagiti agkasimpungalan a saan a sikakasar wenno dagiti ag-live-in; dagiti nayanak a bunga ti panangliput ti lalaki wenno babai iti asawana (bigamous ken adulterous a relasion); ken dagiti nayanak a bunga dagiti maiparit a panagdenna ti maysa a lalaki ken maysa a babai gapu ta naalas a makita ti publiko wenno kontra iti moralidadtayo iti panagkanaigda (a kas koma no agina/agama wenno agkabsat dagitoy).

Iti gimongtayo, nabayag metten a naawat ti publiko ti kaadda dagiti ubbing a kas annak iti ruar. Idi  un-unana, narigat ti agbalin nga anak iti ruar wenno bastardo. Iti awag pay laeng, saanen a nasayaat a denggen: anak iti ruar, a kayatna a sawen di rumbeng a mairaman iti uneg ti normal a pamilia. Naawagan pay ngarud dagitoy a “nayanak iti ig-igid ti alad.” Kanayon a maikuskuspilda. Ngem iti laksid ti pannakailaklaksid dagitoy nga annak iti ruar, adu latta met ti mayanak a kasta.

Ti pudno ketdi, awan ti basol ti ubing, ta awanan met iti kabaelan nga agpili iti agbalin a nagannak kenkuana. Dagiti ngarud ama wenno ina ti mababalaw no apay nga adda dagiti annak iti ruar.  Iti agdama, mabalin a misuotantayo ti kakasta a relasion, ngem ti anak a bunga dayta a relasion iti ruar ti matrimonio ti kasar, ipaayan met ti lintegtayo iti naan-anay a karbengan, a kas dagiti sumaganad:

Karbengan a manigpaneknek nga isu ti anak ti amana.

Segun iti linteg, no ania ti wagas ti pudpudno nga anak (nagkasar dagiti dadakkelna) a mangipaneknek iti kinalehitimo ti estadona, dayta met ti wagas tapno mapaneknekan ti maysa nga anak iti ruar iti estadona a kasta. Mabalin ngarud a mapaneknekanna agingga a sibibiag daytoy babaen ti birth certificate nga agparang iti civil register wenno babaen ti pangngeddeng iti korte, wenno panangako ti nagannak nga anakna ti ubing babaen ti maysa a public document (a kas koma no adda notariona) wenno babaen ti kasuratan nga isu a mismo ti nangikur-it ken nagpirma. Mabalin met ti panangipaneknekna babaen ti naparang wenno dina panangilimlimed ti estadona, ken ti agtultuloy iti panagimetna iti estadona a kas anak iti ruar, wenno babaen ti wagas a palubosan iti pagalagadan ti korte (Rules of Court), kas pagarigan iti baro a pagalagadan mainaig iti DNA testing. Ngem iti naudi a dua a wagas, rumbeng a sibibiag ti tuduenna nga ama wenno ina.

No ngarud bilang ta saan nga akuen ti ama nga anakna ti ubing, mangidatag iti korte ti ubing, babaen ti inana, iti maysa a kaso (wenno Action for Recognition and Support); iti kasta, no mapaneknekan ti ukom babaen kadagiti ebidensia a maidatag nga isu ti ama ti ubing, ti mismo met laeng a korte ti mangibilin iti panangaklon ti ama nga anakna daytoy.

Karbengan a panagusar ti apeliedo ti amana.

Idi, ti laeng apeliedo ti ina ti usaren ti maysa nga anak iti ruar. Kasurot laeng daytoy ti ibilbilin ti linteg a ti ina laeng ti ubing iti addaan iti karbengan a mangaywan iti ubing. Ngem babaen ti Akta Republika 9255 (maam-ammo daytoy a kas “Revilla Law” babaen ti kangrunaan nga autorna a ni Senador Ramon Revilla Sr.), naamendaran dayta a linteg. Manipud ngarud idi 2004, mabalinen nga usaren ti ubing ti apeliedo ti amana, ngem iti kondision nga akuen nga umuna ti ama nga anakna ti ubing babaen ti nailanad iti birth certificate wenno dagiti dokumento a nakailanadan iti panangaklonna, babaen ti panagpirmana.

Kasta met a no di akuen ti ama nga anakna ti ubing, ti apeliedo ti ina ti maaramat ngem agbalin a blanko ti tengnga-a-naganna wenno middle name.

Karbengan a maipaayan iti sustento (“right of support”)

Apaman nga akuen ti ama nga anakna iti ruar ti nasao nga ubing, maaddaan daytoy iti karbengan a maipaayan iti sustento a pinansial wenno material. Segun iti Family Code, buklen daytoy dagiti kasapulan unay ti ubing tapno agbiag ken dumakkel a kas iti pagtaengan, aruaten, panagpaagas, panagadal ken ania man a banag a kasapulan ti maysa a pamilia. No anianto dayta a gatad, rumbeng nga agbatay daytoy iti kabaelan ti pinansial nga estado ti ama.

Saan a kas iti pagalagadan iti panagtitinnawid, awan ti masasao a rumbeng a bingay dagiti annak iti ruar ken dagiti pudpudno nga anak, ta kas ibilbilin ti linteg, rumbeng nga agpapada daytoy. Malaksid no sibibiag pay ti pudpudno nga asawa ti lalaki, ta aggapu ti sustento iti bukodna a bolsa ta awan ngarud ti pagrebbengan ti legal nga asawana iti anak daytoy iti ruar.

Iti biang ti maysa a ka-live-in, saan a sustento ti awagda iti daytoy no di ket kas karbenganna a kas partner ken ina dagiti annakna, kas sagudayen ti probision ti linteg mainaig kadagiti agdendenna a saan a sikakasar (kitaen ti Art. 147 iti Family Code). Adda ngarud karbenganna a kas agtagibalay.

Karbengan nga agtawid iti sanikua ti amana.

Napateg met ti panangaklon ti ama (boluntario man wenno pinilit ti korte) nga anakna ti ubing tapno maaddaan daytoy iti karbengan nga agtawid iti sanikua kenkuana.  Ngem rumbeng a saan nga ad-adu daytoy ngem iti kagudua ti rumbeng a tawiden ti maysa a pudpudno nga anak. Gapu ngarud ta ibilbilinen ti linteg ti panagtawid iti sanimuka uray ti maysa nga anak ti ruar, awan ngarud ti sabali a rason tapno  mapukaw kenkuana dayta a karbengan nga agtawid malaksid iti ibagbaga met laeng ti linteg a rason. Saan ngarud a kasta lattan ti kadarasna nga ilaksid ti pudpudno a pamilia dagitoy nga annak iti ruar inton pagbibingayanda ti sanikuada. Rumbeng nga adda pagbatbatayanna a linteg iti dayta nga addangda.

Agtawid amin a maaklon nga annak iti ruar, ngem rumbeng nga agpatingga laeng daytoy iti kagudua iti maawid a bingay ti maysa a pudpudno nga anak. Ngem iti biang ti ina ti ubing nga anak ti ruar, awan ti matawidna iti sanikua ti ama, malaksid iti ibagbaga ti Artikulo 147 iti Family Code a panagbingayda iti ania man a naiserrekda a sanikua iti panagdennada. Ti laeng ngarud pudpudno nga ti rumbeng nga agtawid kenkuana a kas met laeng iti kaadu ti bingay dagiti pudpudno nga anakna.

Kamaudiananna, ti ina ti ubing nga anak ti ruar ti addaan laeng iti karbengan nga agaywan iti daytoy. Uray pay adda iti abrod ti ina ti ubing, di rumbeng nga awiden ti amana no la ketdi adda nangitalkanna a sabali a kabagian ti ubing a mangaywan iti daytoy, ta saan a makuna a panangbaybay-a ti kastoy a situasion. Malaksid no ibilin iti korte ti pannakaikkat kenkuana dayta a karbengan no kasapulan unay, kas koma no binaybay-anna ti ubing nga awan ti agaywan a sabali a tao, pannakaperdi ti ulona, panangmaltrato iti nakaro iti anakna, ken addaan iti makaakar a sakit. 

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 5, 2011.)

MISA DE GALLO WENNO MISA DE AGUINALDO?

 

ITI maika-16 ti Disiembre, sakbay ti panangrugi ti nasalemsem nga agsapa, mangrugi manen a mapatit dagiti kampana kadagiti simbaan. Panangrugi dayta ti simbang gabi, wenno umuna iti siam a nobena a sakbay ti Paskua.

Nairamuten dayta nga aramid nga adda pakainaigan ti pammati wenno kultura dagiti Katoliko. Simbang gabi, kayatna a sawen “misa iti rabii” wenno iti naipakadawyanen nga aramid dagiti Katoliko nga agtitipon iti Nasantuan a Misa iti parbangon iti uneg ti siam nga aldaw sakbay ti Pakua. Mayannatup ngarud ti awag daytoy a misa de gallo (wenno “misa dagiti kawitan,” kas panangiladawan iti pananglukag dagiti agtaraok a kawitan iti sumangbay a baro nga aldaw).

Ngem ania kadi met ti misa de aguinaldo? Kapada kadi daytoy ti misa de gallo, wenno adda paggidiatanda?

Misa de Gallo  

No idiay Ilocos a dimmakkelak, aggidiat dagiti dua a misa. Kas iti nailanad itayen, misa de gallo ti awagda iti siam nga aldaw a nobena a mapasamak iti kada parbangon sakbay ti Paskua. Maselebraran met ti misa de aguinaldo (“misa iti sagut ti Paskua,” ta regalo ti kayat a sawen ti aguinaldo iti Espaniol) iti mismo nga aldaw ti Paskua (Disiembre 25), wenno kadagiti dadduma a lugar, maselebraran daytoy iti manipud iti alas dies agingga iti alas dose iti tengnga iti rabii wenno bisperas (Disiembre 24), sakbay man a mapasamak ti noche buena a pagsasanguan dagiti pamilia. Kayatna ngarud a sawen, pangragup a selebrasion ti misa de aguinaldo kalpasan ti siam nga aldaw a nobena.

Mapaneknekan ti paggidiatan dagiti dua a misa babaen ti maysa nga artikulo mainaig iti Ilocos Norte a naipablaak iti Filipino Heritage: Lahing Filipino Vol. 5 (1978) ken ti artikulo a sinurat ni Doreen G. Fernandez a napauluan iti “A Filipino Christmas” a naipablaak iti Kasaysayan: The Story of the Filipino People Vol. 10.

Segun met ken ni Mario I. Miclat babaen ti artikulona a naipablaak iti Philippine Almanac 2^nd edition (1991), iti umuna nga aldaw kadagiti misa iti parbangon, maisab-it dagiti pagsilawan wenno parol kadagiti tawa tapno adda mangsilnag kadagiti mapan makimisa. Ket iti Aldaw ti Paskua, panawen daytoy iti panagdedenna manen dagiti amin a kameng ti pamilia, ket kalpasan ti misa iti tengnga iti rabii (wenno misa de aguinaldo), agsasango met laeng ti pamilia para kadagiti agkakaimas a makan (noche Buena).

Kastoy met ti ibagbaga ni Nita Umali Berselsen iti artikulona a “The Longest Christmas” a naiposte iti website a Living in the Philippines, iti pannakaipatarusna iti Iluko: “Ti misa para iti Bisperas ti Paskua, maawagan pay iti misa de aguinaldo (“gift mass”), ket mangrugi sakbay ti tengnga ti rabii, wenno nasapsapa ti orasna ngem iti misa de gallo.”

Agpareho Laeng Dagiti Dua a Misa

Ngem gayam kadagiti dadduma nga artikulo kadagiti magasin, diario wenno libro, agpareho laeng dagiti dua a misa. Iti maysa a libro nga usaren dagiti para iti publiko a pagadalan nga impa-edit kaniak ti maysa nga agimalmaldit kadagiti libro, nailanad nga agpada a misa de gallo ti awagda iti siam nga aldaw a nobena ken ti pangragup a misa iti bisperas ti Paskua. Inaturko daytoy babaen ti panangiserrekko iti misa de aguinaldo para iti naud-udi a nadakamat a misa. Ngem idi nagsubli kaniak ti libro para iti maikadua a pannakaeditna, insubli ketdi ti evaluator manipud iti Department of Education ti dati a parapo, wenno inikkatna ti balikas a misa de aguinaldo nga innayonko.  Binilin ngarud ti boss-ko nga i-stet wenno diak ipagaraw ti inaturko no adda la ketdi pammaneknekko nga agsabali ti misa de aguinaldo ken misa de aguinaldo.

Ditoy ngarud nga inrugik ti nagsukisok, ket naduktalak nga aglalaok ti pannakaawattayo kadagiti dua a misa. Malaksid iti nailanaden a paggidiatan ti dua a misa, adda agibagbaga nga agpareho laeng daytoy, ket adda met dagiti agkuna a baliktad ketdi, wenno ti misa de aguinaldo ti masasao a simbang gabi wenno siam nga aladaw a nobena ket ti maudi a misa iti kaaldawan ti Paskua ti masasao met a misa de gallo.

Iti UP Diksiyonariong Filipino (Bagong Edisyon 2010) nga opisial a reference bookmi iti publishing, nailanad iti kastoy: Misa de Aginaldo png [Esp misa de Aguinaldo]: Simbang-Gabi / Misa de Galyo png [Esp misa de Gallo]. Daytoy ngarud ti nagibasaran ti taga-DepEd tapno iwalinna ti panangaturko nga agasabli dagiti dua a misa. Diakon ginaraw pay ti kayat ti evaluator, nupay iti panagkunak adda met kamali ti nasao a diksionario ket amangan no maysa met a kamali daytoy.

Ngem iti maysa a website a nairanta laeng para iti selebrasion ti Paskua, (christmas-celebrations.org), nailanad ti kastoy, iti pannakaipatarusna iti Iluko: Iti Filipinas, ti nobena ti Paskua ket maawagan iti simbang gabi, balikas iti Tagalog a kayatna a sawen “misa iti rabii.” Us-saren pay dagiti Filipino dagiti balikas nga Espaniol para kadagitoy a misa, kas iti panangibagada daytoy a kas misa de gallo, “misa dagiti kawitan,” wenno misa de aguinaldo, kayatna a sawen “misa iti Sagut ti Paskua.” 

Misa de Aguinaldo  

Ibagbaga met ti The Filipinas Heritage Library, a kukua ti Ayala Foundation, a misa de gallo ketdi ti pudno nga awagda iti misa iti pagpatinggan ti siam nga aldaw a nobena. Ngem nupay kasta, kunada met laeng iti maysa nga artikulo a naiposte iti website-da (filipinas.library.org.ph), mabalinen kadagitoy a panawen a pagsinnukaten ti kaipapanan wenno panggep dagiti dua a misa.

Iti met biang dagiti pagilian dagiti Katoliko iti Latin America a kas iti Venezuela ken Puerto Rico, awaganda iti misa de aguinaldo ti misa ti parbangon wenno nobena iti siam nga aldaw para ken ni Birhen Maria (manipud iti Disiembre 16 agingga iti 24), idinto a misa de gallo ti kaudian a misa iti Bisperas ti Paskua.

Iti daytoy met a pannakaaramat dagiti termino ti kayat a masurot daydi Alejandro R. Roces babaen ti kolumna a “Roses & Thorns” iti Philippine Star. Iti sinuratna a napetsaan iti December 16, 2008, imbagana iti kastoy, kas iti pannakaitarusna:

“No dadduma biddut ti panagusar dagiti Filipino iti misa de gallo a maiturong kadagiti misa iti parbangon, wenno misa de aguinaldo. Gapu ngamin ta ti kayat a sawen ti misa de gallo iti Espaniol ket Misa iti Tengnga ti Rabii, nga ad-adda a maawatan  iti literal a pannakaipatarusna a “Misa Dagiti Kawitan”; nga agtaud iti kapanunotan a ti kawitan ti immuna a nakasaksi iti pannakayanak ni Jesus, ket isu ngarud ti nagtaraok tapno maipakdaar daytoy. Kinapudnona, misa de gallo ti mangserra ti misa de aguinaldo iti bisperas ti Paskua, ta kalpasan daytoy, agsasango a mangan dagiti pamilia iti pannangan iti tengnga ti rabii a maawagan iti noche buena sadanto agsisinnukat kadagiti regalo.”

Maisurot laeng daytoy iti naiposte iti website ti Archdiocese of Manila (rcam.org), a nagkunaanda a maawagan a simbang gabi (misa iti parbangon) ti siam nga aldaw a nobena para ken ni Birhen Maria, a mangrugi iti alas kuatro iti parbangon ken agserra babaen ti misa de gallo iti mismo a bisperas ti Paskua tapno pasangbayenda ti pannakayanak ni Jesucristo a Mannubbot.

Awan iti Libro

Segun ken ni Fidel Villaroel, O.P. babaen ti artikulona a  “The Aguinaldo Masses: Origins, Setbacks and Survival” (naipablaak iti Philippiniana Sacra, Vol. 34, No.102), maawagan iti misa de gallo ti misa iti karabiyan ti Disiembre 24, idinto a misa de aguinaldo met dagiti misa iti parbangon iti siam nga aldaw sakbay ti Paskua. Ngem segun met laeng kenkuana, awan ti panagsusurot dagiti eksperto iti pudpudno a rason no apay nga inawaganda a misa de aguinaldo dagiti misa iti parbangon.  No apay a kastoy, kunana, maibilang ngamin a votive mass ti misa de aguinaldo, a kayatna a sawen, ti padi a mangmisa ti mangpili ti surotenna a naisangsangayan a teksto iti liturhia ket mangidaton iti misa para iti partikular a panggep wenno intension. Maysa ngarud a votive mass ti misa de aguinaldo para iti pannakaidaydayaw ni Ina Maria nga inyam-ammo dagiti simbaan iti nadumaduma a paset ti Espania ken Mehiko, agingga a nagun-od daytoy ti agdama nga awagda a kas aginaldaw a misa para iti adbiento.

Iti pakasaritaan ti simbaan, awan ti masisinuo a pudpduno a nagtaudan ti misa de aguinaldo iti Espania. Nupay kasta, adda kano dagiti dokumento a mangipaay iti ebidensia a mapaspasamaken daytoy a misa iti kaudian a dekada iti maika-16 a siglo.

Awan met ti umusi a dokumento a makaitudo no kasano a nagbalin met a paset ti misatayo iti Filipinas ti misa de aguinaldo (ken/wenno misa de gallo). Ngem nalawag ketdi a dimmanon ditoy iti Filipinas idi maika-16 a siglo babaen dagiti misionario nga aggapu iti Mehiko.  

Kadagiti dadduma a sinurat mainaig iti misa de aguinaldo, ibagbagada a nangrugi daytoy iti Mehiko idi 1587 babaen ken ni Padre Diego de Soria, dadaulo dagiti mongha iti kombento ti San Agustin Acolman. Segun dagiti istoria, dinawat kano ti padi ti pammalubos ti Santo Papa nga angayen ti misa iti ruar ti simbaan gapu ta saanen a makaanay daytoy para kadagiti adu a timmabuno kadagiti pangrabii a misa. Iti Pilipinas, nangrugi kano ti tradision para iti misa de aguinaldo idi 1669, kalpasan nga insayangkat dagiti padi dagiti misada iti parbangon tapno makadar-ay kano dagiti mannalon a kayatda met ti tumabuno kadagiti misa a pangrambak iti Paskua; iti kasta, dida panawen dagiti obrada iti taltalon. Ni kano mismo a Papa Sixtus V ti nangibilin a Disiembre 16 ti panangrugi dagiti misa iti parbangon ditoy Filipinas a kas maipasurot iti naipakadawyanen nga aramid dagiti Filipino nga agselebrar iti siam nga aldaw kadagiti napapateg nga okasion.

Masublian ti Rumbeng a Kaipapananna

Ngem iti panagbaliw ti panawen, saan a napukaw ti pudpudno a kaipapanan ti simbang gabi nupay agsabasabali iti awagtayo ken ti pannakaselebrarna. Napateg ngarud daytoy a tradision iti kina-Katoliko dagiti mamati, ngem napateg met a tradision tapno mapabileg  ti relasion dagiti kameng ti pamilia ken dagiti agkakabagian ken aggagayyem; ken kangrunaanna, nairanta daytoy  a pakariknaan iti kaadda iti Dios iti biagtayo, ta babaen ti panagsagana para iti Paskua, maparegta metten iti pammatida iti Ubing a Mannubbot.

Ken uray pay ania ti naganna, ti simbang gabi ket maysa laeng met a panangiparangarang iti panagsakripisio gapu iti ayat ta kasapulan met ti dedikasion ken disiplina ti panagriing a masapa tapno laeng maaramid ti pagrebbengan iti Simbaan. Ngem no sabali ti panggep dagiti mapan makimisa malaksid iti panangdaydayaw ti pannakaipasngay ni Jesukristo, kas koma tapno makadenna laeng dagiti barkadada, wenno tapno masirpatda dagiti sabsabongenda wenno mapanda laeng agiinnarem, ay, sabalin a saritaan dayta.

Malaksid kadagitoy nga aramid nangruna dagiti agtutubo, saan pay a kayat ti Simbaan ti pannakayakar ti oras ken lugar iti simbang gabi. Itay Oktubre, inruar ti Simbaan babaen ti maysa a surat para iti panakaiparit ti misa de gallo kadagiti mall wenno shopping center iti bukodda nga oras nga awan pammalubos ti Simbaan. Naalas kano a kitaen nga agmisada kadagiti pasilio a mabuybuya dagiti aggatgatang nga awan met ti ammoda wenno dida kayat iti kastoy a selebrasion iti pammati dagiti Katoliko.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 19, 2011.)

NAPUSKOL MET TI PANAGRUPRUPADA, AYA?

NABAYAGEN dagitoy a mulmulagatak iti inaldaw iti Metro Manila. Malaksid iti naginad a trapiko, ken ti makasael nga angot iti aglawlaw ken asuk kadagiti lugan, dagitoy a ladawan ken nagan dagiti politiko a naibaskag kadagiti poste, pagurayan iti lugan, puon dagiti kayo, ken parupa dagiti pasdek ti pakasursuronak—ken patiek a kasta met ti karirikna dagiti padak nga agan-anus a makitegtegged iti Kamanilaan.

Sabali pay dagiti naitarpaulin a pangkablaaw a nakasab-it kadagiti waya wenno kable ti koriente wenno uray ania la ditan a lugar ken iti no ania la ditan a rason—panagturpos, piesta, Paskua, Semana Santa, Valentine’s Day—apuonayen, dakamatem amin nga okasion, adda latta pangkablaaw dagitoy a politiko. Agduduma iti rukod dagiti iplastarda a panangilatak iti nagan, ladawan ken gapuananda. Dagitoy man ti rason ti pannakadadael ti nasayaat koma a buya iti aglawlawtayo.

Adda dita ti maysa a babai a diputado ti maysa a distrito iti Manila nga arigna naiwaras kadagiti poste iti sakupna a lugar ti napuskol unay a rupana. Aglalaok dagiti rason: pangkablaaw, palagip iti panagannad iti salun-at, ken uray pay panagisuro kadagiti numero a maawagan no adda uram ken krimen, ken anunsio iti libre a panagpakugit (adda la ket ngarud angaw a pati “bird” ni Boy ket maibatek sadiay nga isu ti nangipaay iti libre a pannakakugitna).

Iti met Quezon City, no nagum-umaanen dagiti umili ti nakakitkita iti SB a naimaldit iti aglawlaw (Serbiyong Bayan ti kayat a sawen kano daytoy, ngem dagiti letra ketdi daytoy iti pangrugian ti nagan ken apeliedo ti dati a mayorda a ni Sonny Belmonte), simmublat met ni Herbert Bautista a nangsukat kenkuana iti puesto a nangiwaras ti bukodna nga HB. Di met agpaudi dagiti konsehal iti isu met laeng a siudad, ta uray sadino ditan a suli adda impatakderda nga street sign wenno welcome sign a dakdakkel pay ti naganda ngem ti nairanta nga impormasion.

Adda pay maysa pasdek a malablabsak nga inaldaw iti Quezon City a naibaskag iti parupa daytoy dagiti nagdadakkel-ti-letra a nagan ti babai a diputado. Diak pay napugtuan no ania ti serbi daytoy a pasdek. Kukuana ngata dayta a pasdek ta impanaganna iti bagina?

Kaaduanna dagiti overpass wenno pagballasiwan dagiti tattao iti Kamanilaan ti nakaisuraten met ti sibubukel a nagan dagiti mayor (no maminsan karaman ti anakda wenno asawada a manamnama a mangsukat kadakuada iti puesto). Uray dagiti lugan a kukua ti munisipio wenno kapitolio, kasta met dagiti ambulansia, saan a mapakawan dagitoy a politiko a pangiparangan kadagiti naganda. A kasla man isudan ti akinkukua kadagitoy wenno ginatangda manipud iti bukodda a bulsa.

Indonar ni Apo Mayor

Adda met dagiti kunam la no managbabain a di mangibaga iti naganda. Ngem ibidada met ti letra a pangrugian iti apeliedoda. Iti Pasig, naiplastar ti nagdakkel a letra nga E kadagiti lamp post iti siudad, a mangipalagip iti pangrugian met ti nagan ti situtugaw a mayorda. Iti dadduma a lugar, kas iti Baguio, makita met dagiti initial wenno pangrugian ti nagan dagiti politiko kadagiti waiting shed, welcome arch, lamp post ken uray pagbasuraan. 

Adda met dagiti mangitandudo iti naganda ta adda met rasonda a mangaramid iti dayta. Mabalin nga isuda ti naggastos para kadagiti babassit a banag nga ipapaayda iti publiko, ngem ketdi naalas a kitaen no donasion dayta kadagiti agkasapulan. Maipalagip nga idi mapasamak ti layus a gapuanan ni Onday, adda dagiti politiko a nangisurat iti naganda kadgaiti styrofoam a nakailaonan dagiti makan wenno karton dagiti delata ken dadduma pay a kasapulan dagiti biktima ti didigra. Malagipko idi addaak iti haiskul, dimmayo iti eskuelami ti delegasion dagiti atleta iti maysa a sekundaria iti probinsia para iti provincial meet. Naisurat kadagiti jogging pants dagiti atleta, iti tengnga iti kutit wenno iti matugawanda, ti kastoy: “Donated by Mayor _____________.” Nagalas man a kitaen.

Uso ngata ti kastoy nga aramid ta arigna amin a lokal a lider adda mapanunotna a letra, logo wenno ania la ditan a mangitandudo iti naganna ken ti pamiliana. Agiinnunada a makapanunot iti kabaruan ken maisabsabali a wagas.

Golezeum ken Dadduma Pay

Iti Parañaque, saan met a paatiw ni Rep. Roilo Golez a nangibida iti bagina. Nangipatakder daytoy kadagiti multi-purpose hall a napanaganan iti Golezeum. Nagtipon a nagan dayta iti coliseum (stadium)  ken ti naganna. Kukuana ngata ti pasdek, wenno bukodna a ginastosan ti pannakaipatakder dagitoy?

Masaludsodtayo met daytoy kadagiti naiplastar a pakaammo kadagiti maar-aramid a kalsada wenno pasdek a nakaisuratan ti kastoy: “THIS ROAD/BUILDING WAS CONSTRUCTED COURTESY OF _________”  wenno iti daytoy “SALAMAT PO, _______, PARA SA KALSADA/TULAY NA ITO.”  Aggapu kadi ti bulsa dagitoy a politiko ti nagastos iti pannakaipatakder dagitoy?

Ngem ti nalawag ketdi, inuulbod dagitoy a pakdaar, pakaammo wenno palagip. Ta uray pay awan dagitoy a politiko a nainagan, maaramid latta met dagitoy nga impraestruktura, ta pagrebbengan ti asino man nga opisial ti gobierno nga aramiden dagitoy para iti pagimbagan ti sapasap. Ken maysa, dagiti buis a nagrigrigatan a binayadan dagiti umili ti nagtaudan dagiti pundo a naaramat kadagitoy a proyekto, saan ket a manipud iti bulsa dagiti opisial.

Di rumbeng nga ibida ti maysa a politiko ti nagapuananna ta dayta met ti rumbeng nga aramidenna a kas naipabaklay kenkuana a pagrebbengan. Awan duma ti maysa a politiko ti maysa a doktor wenno  mangisursuro nga agserserbi met kadagiti umili. Ngem dagiti doktor ken mangisursuro, a sipupudno nga agserbi iti sinapataanda a pagrebbengan, dida ipasaw a kasla naidumduma a pasamak ti pannakaaagas iti maysa a pasiente, iti biang iti doktor, wenno iti panangisurona iti maysa nga ubing, iti biang ti mangisursuro. Rumbeng met wenno pagrebbenganda nga aramiden dagitoy.

Dagiti ngarud politiko a nangpabangon kadagiti rangtay, kalsada, pasdek wenno kapadana a proyekto, saanda a nagaramid iti banag pagyamyamanantayo unay iti tumukno’t langit. Ta rumbeng nga aramiden dagiti politko dagitoy a proyekto a kas namnamaentayo iti panangibutostayo kadakuada.

Nabatad ketdi ti rason dagitoy a politiko a mangitandudo kadagiti naganda. Adda dagiti mangibaga a paset laeng dayta iti panangipakaammoda nga aktiboda nga agtrabtrabaho. Nasayaat unay no kasta, ngem iti wagas a panangipakaammoda kadagitoy, saan a mayannatup iti panggepda a mangibinglay iti impormasion manipud iti opisinada. Nabatad ketdi a ti panangilatlatakda iti naganda ket paset ti nabileg nga estratehiada para iti sumaruno nga eleksion, iti biangda a kas reeleksionista, wenno dagiti assawa ken annakda a sumukat kadakuada. Kasla man ngarud ibagbagada: “Ne, nakaaramid kami iti naimbag ket rumbeng a mabutosankami manen iti sumaruno a panagpipili.”

Napuskol ketdi dagiti Rupada

Iti ababa a pannao, maar-aramat ngarud dagiti pundo ti gobierno para iti panggepda iti politika ken iti pannakarubrob iti ambision ti pamiliada nga agtalinaed iti puesto iti agnanayon. Segun ken ni Senador Miriam Defensor Santiago, saan a kasapulan dagitoy a panangidaydayaw dagiti politiko kadagiti bagbagida ta nabatad ketdi a salungasingenna ti moralidad, ken ad-adda laeng nga ital-ona ti kultura iti panagkakadua iti narugit a politika ken korupsion.

Mayannatup laeng ti awagda ita kadagitoy a politiko nga “epal,” wenno panglais nga awag kadagiti tattao a naayat a pumapel (“mapapel”) wen umeksena iti di rumbeng a pagparanganda. Kaaweng laeng unay ti panglais met a balikas iti Tagalog a “kapal” wenno napuskol ti rupana (“makapal ang mukha”).

Ammotayo a naalas dagitoy nga aramid, ngem apay nga awan mababaelantayo a mangpasardeng kadagitoy? Paset kadi daytoy ti kulturatayo a Filipino? Siwawaya latta ngamin dagiti politiko a mangaramid iti kaykayatda, ta ania ngarud, awan met ti mangipawil kadakuada wenno awan pay met linteg a mangibilin iti pannkaisardengen ti nabayagen a panangal-allilawda kadatayo.

Pagsayaatanna, iti biang ni Senador Santiago, adda solusion daytoy a parikut. Babaen daytoy ti maysa a linteg a mangdusa kadagiti opisial nga agiplastar lattan kadagiti nagan wenno ladawanda kadagiti tarpaulin, poster wenno billboard kadagiti proyekto ti gobierno, wenno dagiti awan kaes-eskanna a pangkablaaw iti publiko iti ania la ditan nga okasion nga awan ti nalawag a panggepna no di ti mangpalatak laeng iti naganda.

Inawagan ngarud ni Santiago ti gakatna nga Anti-Epal Bill (wenno An Act Prohibiting Public Officers from Claiming Credit through Signage Announcing a Public Works Project), a kas kasamayan a solusion tapno sumardengen dagiti abusado nga opisial. Idi rimmuar daytoy a damag, adu ti naayatan iti senadora ken iti gakatna, ket napagpapatangan pay kadagiti blog, forum ken dadduma pay a site iti Internet. Makita nga adu kadagiti kailiantayo ti nauman kadagiti “epal” a politiko, ket sidadaanda a mangkanunong iti gakat. No agbalin daytoy a linteg, dagiti laeng karatula wenno billboard a nakailanadan ti nagan, imahe, wenno logo iti lokal wenno nasional a gobierno a mangisaysayangkat iti proyekto ti mapalubosan a maiplastar kadagiti pakaammo.

Manamnama a mapagpapatanganto ti nasao a gakat iti maysa a session inton umay a tawen, kas panangipatalged ni Majority Leader Sen. Vicente Sotto III. Maragsakan met ti Malakanyang iti nasao a gakat, ta kasurot laeng kano daytoy ti personal a desision ni Presidente Benigno S. Aquino III a di mangiplastar iti rupa wenno naganna kadagiti proyekto iti gobierno, wenno kapadana nga aramid.

Maikarsel Dagii Rumbeng a Maikarsel

Adda metten kapadana a gakat a naidatag iti Kamara. Daytoy ti House Bill 2309, a nagtinnulongan a sinurat da Teddy Casiño ken Neri Colmenares, agpada a diputado manipud iti Bayan Muna party-list. Kinapudnona, immun-una a naidatag daytoy ngem iti gakat ni Santiago. Saan a pulos napalubosan a mapagpapatangan iti maseknan a komite iti Kamara. Segun ngarud ken ni Casiño, narigat a makaluso iti komite dagiti kakastoy a gakat, ta kaaduanna dagiti kameng ti Kamara, karamanen dagiti gobernador, mayor, bise mayor ken konsehal, ti nangnangruna a mangidaydayaw iti bagbagida wenno dagiti makunkuna nga epal.

Ngem no pudno met laeng a kayat dagiti kapartiduan ni PNoy iti Kongreso a suroten ti nalinteg a dana (“daang matuwid” ), rumbeng a palubosandan a mataming ti gakat; iti kasta, awan ti asino ditan a politiko a maipangpangruna la unay. No di kayat dagiti maseknan a diputado ti agkuti, wenno kontraenda ti gakat, addan madadaan a solusion ni Santiago. Iplastarna kano ti nagan dagitoy a kontra ket nalaklakanton no kua a maammuan no asino ti epal kadakuada.   

Ala, nasayaat unay no makitatayo iti pannakarisuten ti nabayagen a parikuttayo kadagiti abusado wenno epal a politiko. Ngem malaksid iti anti-epal bill, nasaysayaat koma no agaramid met ti Kongreso kadagiti linteg a mangibilin kadagiti nasiken nga addang para iti agtultuloyen a pannakaisardeng ti korupsion iti pagilian, kas koma iti pannakaipataw ti nadagdagsen a pannusa kadagiti mapaneknekan nga nagbasol, ken nasiksiken a mekanismo tapno mabantayan ti garaw dagiti opisial ti gobierno.

No agballigi dagitoy a gakat, maysa laeng ti makitatayo a parikut ditoy. Mapusek la ketdi  dagiti pagbaludan kadagiti politiko a matiliwan nga agsukir iti linteg. Ket no agpayso a maikarsel dagitoy, ibaskagtayo met, uray iti maudi a gundaway, ti pakaammo a: “SALAMAT, MAHAL NAMING PANGULO, SA PAGPAPATAYO NINYO NG MARAMING BILANGGUAN PARA SA MGA TIWALING OPISIAL.”

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 21, 2011.) 

APAY, MAESTRA, A NAGRIKEP METTEN TI ESKUELATAYO?

ZERO. Bokya. Itbong. Buhaw. Uray ania kadagitoy a balikas, saan a nasayaat a denggen—aglalo no iti tay-ak ti edukasion ti pagsasaritaan.

Ti nagtimbukel nga iskor ti kaam-amak la unay a mapasamak kadagiti nailian nga eksamen nga ituytuyang ti Professional Regulatory Commission (PRC) para kadagiti kurso nga agkasapulan iti lisensia. Ngem mayannatup dayta a panagamak kadagiti kolehio wenno unibersidad a nangpaturpos kadakuada, saan ket a kadagiti ageksamen. Ta no awan ti makapasa iti board exam kadagiti nagturpos kadakuada, dita a maiparangarangen ti kinababa ti kalidad ti pagadalanda.

Malaksid ngarud iti panagiinnuna dagiti kolehio wenno unibersidad a makaragpat iti kangatuan a passing rate iti board exam, agiinnuna met dagiti dadduma a kumalab uray iti maysa a tukad laeng tapno saan a mapanawan iti kutit.

Iti ngarud panangrugi ti bar exam, wenno nailian nga eksamen kadagiti nagturpos iti abogasia itoy a bulan, saan laeng a dagiti ageksamen ti dakkel ti baklayenna a panagdanag, no di pay ket dagiti mismo kolehio wenno unibersidad a nagturposanda.

Sumagmamano met ngamin kadagitoy a pagadalan ti agngangabiten a maikkatan iti lisensia a mangipaay iti kurso a Bachelor of Laws no awan latta ti makapasa kadagiti pinagturposda, aglalo la unay kadagiti no manon a tawen a zero ti nagund-odda a passing rate iti nasao nga eksamen.

Idi 2009, innem a pagadalan para iti abogasia ti rinikpan ti Commission on Higher Education (CHED) gapu iti kinababa ti nagun-odda a passing rate iti uneg ti 10 a tawen. Sabali pay ti lima a pagadalan a boluntario a nangirikep metten kadagiti bukodda a programa iti abogasia a kas panangaklonda metten a didan kabaelan a matun-oy ti kidkiddawen ti CHED a kalidad para iti kurso.

Aglaplapusananen Dagiti Agturpos

Saan laeng met a dagiti kolehio para iti abogasia ti sipsiputan dagiti opisial ti CHED. Naiget pay ita a bambantayanda dagiti higher education institute (HEI), wenno dagiti kolehio ken unibersidad, a mangipapaay kadagiti programa a makasapul iti eksamen nga ituytuyang ti PRC. Malaksid iti panangital-o ti kalidad ti edukasion iti pagilian, panggep pay ti ahensia a kissayan ti dakkel la unayen a bilang dagiti HEI (umaboten daytoy iti 1,726 iti intero a pagilian), a sumagmamano kadagitoy iti makunkuna a nababa ti kalidad dagiti pagturturposenda nga estudiante.

Segun ken ni Edilberto de Jesus, agdama a presidente Asian Institute of Management, kasapulan laeng a marikpan metten dagiti nababa ti kalidadna nga HEI, iti kasta maliklikan metten iti aglaplapusananen a bilang dagiti agturpos kadagiti kurso a narigaten a maisapul iti trabaho gapu iti kaadun dagiti naggraduar iti daytoy.  

Ipangpangruna ngarud ita ti CHED a bantayan dagiti HEI a mangipapaay iti kurso a Nursing. Adu ngamin kadagitoy ti saanen a makaragragpat iti kalidad wenno pagrukodan para kadagiti agturpos iti nasao a kurso. Maibatay iti maysa a report, addan 20 nga HEI ti nairikepen ti nursing program nga ipapaayda gapu iti kinakapuy ti gapuanan dagiti nagturpos kadakuada kadagiti nailian nga eksamen. Awan kadagiti napaturposda ti makapaspasa iti board exam para iti Nursing, wenno agingga laeng iti 10 a porsiento ti gradoda iti agsasaruno a tallo a tawen.

 Nangipaulog metten ti CHED, babaen ti maysa a memorandum, iti ballaag iti nasurok a 100 a nursing school, 47 kadagitoy ti adda iti Metro Manila, tapno urnosenda dagiti bagbagida. Ta no di latta agkuti dagitoy tapno sumayaat ti kalidad ti panagsiruoda, wenno dagiti paggraduarenda nga estudiante, mapilitan ti ahensia a rikpan dagitoy. Awanton ti makalapped iti ahensia nga agikandado kadagiti saanen a makaragpat iti pagrukodanda apaman a dumteng iti 2013.  

Moratorium Kadagiti  Lima a Kurso

Kinapudnona, ti Nursing ti maysa kadagiti lima a programa wenno kurso nga impaisardeng pay laeng ti CHED a baro a mailukat a programa kadagiti HEI. Kayatna a sawen, saanen a manayonan ti bilang pay dagiti HEI a mangipapaayen iti daytoy a kurso. Malaksid iti Nursing, adda met moratorium iti pananglukat iti baro a programa para iti business administration, teacher education, hotel and restaurant management (HRM), ken information technology (IT).  

Saan met a pinakawan ti CHED dagiti HEI a mangipapaay iti programa a para marino. Sakbay ti agtapos ti Oktubre, rinikpan ti ahensia ti dua a programa nga ipapaay ti Philippine Marine Institute (PMI), ti BS Marine Transportation (BSMT) ken BS Marine Engineering (BSMarE). Segun iti CHED, saan nga impangag ti administrador ti pagadalan ti bilin kadakuada a sumurotda iti standard wenno kalidad a kidkiddawen ti ahensia para kadagiti dua a programa.

Ken itay laeng nabiit, inrikep metten ti CHED ti Harvardian College iti San Fernando City, Pampanga, kalpasan iti kagudua ti tawen a panangibilin daytoy nga isardengdan iti agipaay kadagiti programada iti kolehio a nababa unayen ti kalidadna. Nakaro laeng kano unay ti panaglabsing ti pagadalan kadagiti pagalagadan ti CHED ken iti kasapulan nga standard iti panagisuro.

Sakbay ti pannakarikep ti Harvardian College, imbilin ni Education Secretary Armin Luistro ti panagannad dagiti mangisursuro ken opisial ti ahensia nga agpili kadagiti pagadalan nga agipapaay iti masteral ken doctoral program a pagbasaanda. Rumbeng a pilienda laeng dagiti pagadalan a bigbigen ti CHED.

Kitaen ti Listaan ti CHED

Dagiti ketdi agad-adal nga apektado iti pannakairikep dagiti kurso ti nakakaasi iti kastoy a situasion. Ta saan laeng a madisturbo ti konsentrasionda nga agadal gapu iti dinadaras a yaakarda no di pay ket agsagabada iti kaawan pannakasiguradona a kabaelanda ti matrikula kadagiti pagadalan nga akaranda.

Naiget ngarud ti bilin ni Patricia Licuanan, hepe ti CHED, kadagiti agenrol itoy a semestre ken kadagiti sumaruno a semestre a pilienda laeng dagiti kurso a nairaman iti opisial a listaan iti CHED a makunkuna dakkel ti gundawayda a makaala iti trabaho apaman a makaturposda. Ken kangrunaanna, pilienda dagiti pagadalan a sumursurot iti pagalagadan ti ahensia wenno makaragpat iti kalidad a kidkiddawenda para kadagiti kurso nga ipapaayda. Adda dagitoy a listaan iti website ti CHED, wenno mabalin ti agsalusod kadagiti regional office ti ahensia tapno mapaneknekan ti pudpudno nga estado dagiti HEI.

Saan nga isyu daytoy no ania ti inaramat a pagalagadan wenno proseso ti ahensia a nangirikep kadagiti maseknan nga HEI. Naipabaklay iti CHED ti pagrebbengan a mangbantay iti kalidad ti kangatuan a tukad ti edukasion, kas sagudayen iti Republic Act 7722 (Higher Education Act of 1994). Addaan daytoy iti bileg ken kasapulan a pundo, isu nga awan la ketdi ti makalapped pay tapno akmenna iti napateg a pagrebbenganna.

Daldalusan laeng ngarud ita ti ahensia ti dakes nga epekto ti napaut metten a panawen a kinalukay ti ima dagiti napalpalabas nga administrasion kadagiti asino latta ditan a negosiante wenno politiko a manglukat kadagiti pagadalan a pamastrekanda. Dida man laeng kitaen a nasayaat no kasapulan dagitoy ti sibubukel a panggep ti gobierno para iti panagdur-as ti pagilian, wenno makaragpat met laeng dagitoy iti kasapulan nga standard iti dekalidad nga edukasion para kadagiti umili. Ti adatna, kaaduanna kadagitoy a pagadalan ti awanan iti permit wenno lisensia.

Segun iti maysa a report, umabot iti 600 dagiti HEI a nabangon iti uneg laeng ti 14 a tawen. Nalawag ketdi nga inaramidda laeng a negosio dagitoy nga HEI, gapu iti kangina ti matrikula a singsingerenda. Ngem no ilaklakada met, ti laeng agawat kadagiti agenrol ti inar-aramidda, a dida met kitaenen no magebgebanda met laeng a suruan dagitoy. Nagangayanna, manipud iti impampannakkeltayo idi a nangato a grado ti edukasion ti Filipinas idi dekada 70, nagsueken daytoy. Arigna kapadatayon iti kalidad ti edukasion dagiti napapanglawngem datayo a pagilian iti rehiontayo ditoy Asia.

No madamagtayo ngarud ti pannakarikepen dagiti HEI a kasapulan a marikpanen gapu iti isyu ti kalidad ti edukasion, amen kunatayo iti dayta. Ket no naan-anayen a maiwalin dagiti managbaybay-a nga HEI, awanton ti mailaw-an nga estudiante nga agsagaba pay kadagitoy. Ken kangrunaanna, manamnama nga awanton ti makagun-od iti zero wenno nababa a passing rate kadagiti nailian nga eksamen.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 14, 2011.) 

AGAT-SINUSO PAY LAENG, AGMAMANOKEN?

MABUYA iti maysa nga espesial a report ti telebision dagiti grupo dagiti menor de edad a lallaki a nangholdap iti maysa a taksi bayat a nakasardeng daytoy iti katengngaan ti trapik.

Kadagiti diario, mabasa met dagiti gapuanan dagiti dadduma pay a menor de edad: Adda dita ti tallo a babbarito a nanglugob ti maysa a nataengan a lalaki. Ti 13 ti tawenna a nangpaltog iti gayyemna a menor de edad met laeng iti maysa a mall. Ti nangbekkel iti kaay-ayamna. Dagiti nagtakaw iti maysa a pagtaengan a nakatayan ti agad-adal iti UP idi naduktalan dagiti agtutubo nga adda iti uneg. Dagiti nangikurimed iti cable wire ti maysa a kompania ti radio iti Navotas. Ti barito a mangilaklako iti tinakawna a motorbike iti lugarda idiay North Cotabato.

Kaudian ditoy ti nakaam-ames a napasamak idi Agosto iti Cebu. Pinatay babaen ti panagbagsol, ti 16 ti tawenna a barito ti inana a masikog, kalpasan a tinakawanna daytoy iti P600 ken selpon nga agbalor laeng iti P800. Inramanna pay a pinatay ti agtawen ti lima a kabsatna a kadua ti inana. Katulongan ti barito ti 19 ti tawenna a gayyemna a nangisayangkat iti krimen.

Ken sabali pay dagiti nairaman kadagiti sindikato iti droga ken panaghold-ap, dagiti nangrames kadagiti kapatadanna, wenno dagiti pumatay gapu iti bukodda a gang wenno fraternity.

Agtawen dagitoy nga agtutubo iti 18 ken agpababa. Makuna kadi a kriminal metten dagitoy?

Iti mata ti linteg, saan a kriminal dagitoy. Ngarud, awan iti sungsungbatanda iti linteg, ken saanda a mabalud ken madusa kas dagiti nataenganen a kriminal. Tulungan pay ket ida ti gobierno tapno agbalbaliw dagitoy.

Mayannatup laeng ngarud iti naipalag-an a pangawag kadakuada a “children in conflict with the law” (CICL wenno ubbing a naglabsing iti linteg). Dayta ngamin ti ibagbaga ti Republic Act (RA) 9344, wenno Juvenile Justice and Welfare Act a napirmaan idi 2006.

Babaen ti RA 9334, naingatngaton iti 15 manipud iti dati a 9 ti pagpatinggaan ti edad ti ubing nga awan responsibilidadna iti linteg (absolute irresponsibility). Nagbalin metten a 15 agingga iti 18 (dati 9 agingga iti 15) ti edad ti ubing a madusa laeng no mapaneknekan nga ammo wenno naawatanna ti inaramidna (conditional responsibility). Ngem imbes a mabalud kas iti daan a pagalagadan, aglasat daytoy iti diversion program, maysa a ramen ti linteg a tumulong iti pannakaurnos ti kasona. Wenno saan, mayawat daytoy kadagiti rehabilitation center. Ditoy nga aglasat kadagiti naurnos a pammagbaga, edukasion, livelihood training babaen ti intervention program a pagtinnulongan nga iwayat ti lokal a gobierno ken Department of Social Welfare and Development (DSWD).

Babalawenda ti Linteg

Ti ngarud pannakaingato ti edad ti ubing nga awan sungsungbatanna iti linteg ti mababbabalaw no apay nga umad-adu ita ti kaso dagiti menor de edad a nairaman kadagiti krimen. Gapu ngamin ta saanen a maibalud dagitoy a kas ordinario a kriminal, awanen ti ania a mabuteng nga agaramid, no di man ketdi nadurdursokda payen. Pagay-ayat met dagiti nataengan a kameng ti sindikato nga agrekrut kadagiti mendor de edad a maaramatda a mangisayangkat kadagiti operasionda. Malaksid ta naalibtak ken saan unay a nasukir dagitoy nga ubbing, kasla kuddot laeng met ti pannusa kadagitoy a menor de edad no matiliwda.   

Add ngarud dagiti singasing ita a mangisubli iti dati a linteg. Iti daan a probision iti Revised Penal Code, saan a madusa ken awan sungsungbatanna a kriminal ti ubing nga agtawen iti 9 ken agpababa. Awan met sungsungbatan ti ubing nga agtawen iti 9 agingga iti 15 malaksid no mapaneknekan nga ammo wenno maawatanna ti inaramidna. Kadagiti agtawen ti 15 agingga iti 18, addan karbengan ti linteg a mangdusa kadagitoy, ngem makurangan laeng ti dusada gapu met laeng iti kinaganusda.

 Iti Kongreso addan dagiti addang tapno maamendar wenno mangisardeng pay laeng ti pannakaipakat ti RA 9334. Itay napan a tawen, indatag ni Dip. Pablo Garcia ti House Bill 2894 wenno gakat a mangibaba met laeng ti edad dagiti ubbing nga adda sungsungbatanna iti linteg iti 12 manipud iti 18 nga ibagbaga ti agdama a linteg. Umanamong ditoy ni Senador Vicente Sotto, ken no mabalin, kunana pay, ibabada pay daytoy iti agingga iti edad a 9.

Iti biang ni Senador Francis Escudero, a no kasta met laeng nga awan ti maaramidan ti linteg a mangibaba ti bilang dagiti menor de edad nga agaramid iti krimen, nasaysayaat no isardengdan ti pannakaipakat pay laeng ti linteg. Kayatna a sawen isublida ti dati a pagalagadan nga ibilbilin ti nawaswas a probision ti RPC.

Gapu ta Awan ti Pundo ti Linteg

Ngem saan nga umanamong ditoy ni Senador Francis Pangilinan, ti kangrunaan nga autor ti linteg. No mabalin, kunana, palubosanda koma ti linteg nga aggaraw a kas iti nakaisangratanna. Kangrunaan kano a panggep ti linteg ti mangtulong kadagiti ubbing a naglabsing iti linteg, partikular dagiti edad 15 agingga iti 18, a mangbaliw iti bagbagida babaen ti naan-anay a rehabilitasion, wenno panangibaon kadagitoy nga agnaed iti dormitorio babaen ti superbision ti DSWD.

Ken saan met kano nga awan ti sungsungbatan iti linteg dagitoy nga agtutubo. Adda met obligasionda a bayadan dagiti biktima gapu iti inaramidda a krimen, babaen ti civil liability a maipataw kadakuada. Ti laeng maliklikan ditoy iti pannakaibalud dagitoy nga agtutubo. Kaamak ngamin dagiti pabor iti linteg a maigamer dagiti ubbing kadagiti nataengan a kriminal iti maymaysa a pagbaludan ket sigurado la ketdi a maabuso dagitoy iti pisikal, sikolohikal ken seksual. Likliklikan ngarud ti linteg ti agtultuloy a pannakadadael ti biag dagitoy nga agtutubo wenno ti panagbalinda a natangkenan a kriminal no bilang ta makaruarda iti pagbaludan.

Kabayatan ngarud a naganus pay ti panunot dagitoy nga agtutubo, ken babaen ti panaglasatda kadagiti kasapulan a pannarabay ti gobierno, adda pay gundawayda nga agbalbaliw ken manglipat iti napalabasda; iti kasta, agbalinda a natulnog ken maipagpampannakel nga umili iti masakbayan.

Ipagpampannakkel ngarud ti linteg ti ibilbilin daytoy a  “restorative justice,” wenno hustisia a mangawid ken mangisubli dagiti kriminal iti sidong met laeng ti linteg, a saanen a madusa. Buklen daytoy a prinsipio ti histisia iti panangiraman iti tallo a sektor tapno maagasan ti epekto ti krimen—ti nakabasol, ti biktima, ken ti komunidad. Kanayon pay ditoy ti rehabilitasion dagiti kriminal ken panangiramanda manen kadakuada iti gimong.

Babalawen laeng ngarud ni Pangilinan ti napalabas nga administrasion gapu ta manipud naipasa ti linteg, saan pay a pulos a naipaayan iti naan-anay a pundo. Saan ngarud unay a nakapagkuti ti Juvenile Justice Welfare Council a mangakem ti pagrebbenganna a kas sagudayen ti linteg.

Saan a Solusion ti Panangbaliw iti Linteg?

Dayta ngarud ti rigatna. No palubosantayo ti linteg nga aganges latta, ngem awan met ti pundo para iti kasapulan a rehabilitasion dagiti agtutubo, ad-adunto latta dagiti agtutubo nga agaramid iti maikontra iti linteg ta makitada latta met ti kaaduanna kadagiti kapatadanda a nagaramid met ti krimen ngem dida met gayam maibalbalud. Ngem no isublitayo met ti nababa nga edad dagiti kriminal a rumbeng a mabalud, ad-adunto latta dagiti agtutubo a madadael laeng met ti biagda gapu iti pannakaparigatda iti pagbaludan ken ti pananguyaw kadakuada ti gimong.

Napateg ngarud a kitaentayo ti dakdakkel a ladawan, wenno no ania ti akem dagiti nataengan wenno nagannak dagitoy nga ubbing. Adda dagiti nagannak nga isuda a mismo ti mangisungsong kadagiti annakda nga aglabsing iti linteg, wenno iti saan a direkta a wagas, a kas koma iti dida panangipaay iti naan-anay a pinansial a suporta kadagiti annakda, kas koma iti dida panangpagadal dagitoy ken iti panangiduronda nga agtrabaho a nasapa dagitoy gapu iti rigat ti biag.

Adda met ngarud pakababalawan ti gobierno, malaksid iti dina panangpundo ti nasao a linteg. Ta kasla man awan gaway daytoy a mangabog dagiti ubbing nga agpalpalimos kadagiti kakalsada iti siudad, dagiti aglaklako iti sigarilio ken sampagita iti kapudotan iti init, wenno dagiti agwarawara iti tengnga ti rabii. Awan man laeng ti naan-anay a pundo daytoy para kadagiti programa a mangawis koma kadagitoy nga ubbing a sumrek iti pagadalan, wenno mangipaay iti trabaho kadagiti nagannak kadakuada tapno adda met koma pangpundo iti panagbasada.

Makita met ditoy ti kinakapuy dagiti lokal a gobierno a mangdalus dagiti arubayanda kadagiti agwarawa ng agtutubo ta awan man laeng ti nasiken a programada a mangsaranay kadagitoy.  

Ken mababalaw met ti media, babaen dagiti report, pabuya iti telebision, pelikula, ken dagiti website iti Internet a pakakitaan kadagiti ladawan ti kinadangkok nga ad-adda laeng a mangpukaw iti kinainosente dagiti ubbing, wenno mangimula iti kapanunotan a nataengan metten dagitoy ket mabalinen a maaramidda ti kaykayatda. Kas koma ti agaramid iti krimen.

LINTEG DITOY, LINTEG DITA!

AMMOYO kadi nga adda 184 a linteg a pinanday ti Kongreso kadagiti napalpalabas a tawen a di pay napunduan, wenno agkurang pay ti pundona, segun iti panagadal itay napan a tawen ti Fiscal Planning Bureau ti Department of Budget and Management (DBM). Kas kuna ti DBM, umabot iti P187.1 bilion ti pagkurkurangan iti pundo

Ania ti kayat a sawen daytoy wenno ibungana para kadatayo a gagangay nga umili? Saan a kasapulan ti adu unay a kinasirib tapno maanag ti nadekket a koneksion ti mapanday a linteg ken ti kasapulan a pundo tapno maipakat daytoy. Kaarigna man daytoy ‘tay maysa a pamilia a mapagsasaritaanda la aminen a pangpasayaatda koma iti balayda ngem awan met ti maar-aramidanda ta awan met pundo wenno kuartada a pangpatarimaanda iti balayda.

Adda Met Nagapuananda

Kalpasan a maaprobaran iti Kongreso ti maysa a gakat, sigaganat dagiti lehislador (diputado ken senador) nga idanon daytoy iti Malakanyang. No ti naaprobaran a gakat ket maysa kadagiti priority bills wenno maysa kadagiti gakat a supsuportaran ti Presidente, adda pay mapasamak a photo-ops, wenno ti panagparetratoda para iti diario, kabayatan iti panagpirma ti Presidente a kaduaen met dagiti autor ken esponsor manipud iti Kamara ken Senado.

“Kitaenyo, ne, natungpal met laeng dagiti inkarkarimi idi eleksion,” kasla kunkuna dagiti nagpanday iti linteg.    

Ala, nasayaat ngarud met no adda nagudilanda iti Kongreso. Ngem saan nga isyu ti kaadu ti linteg a pandayenda iti tinawen, no di ket ti kalidad daytoy. Kayatna a sawen, no pudpudno daytoy a kasapulan ken mangpalag-an iti sasaaden ti pagilian. Ken kasilpo ti kalidad, masaludsod pay no maipatungpal met laeng ti linteg a kas iti umisu a panggep daytoy para iti sapasap. Dayta, no adda met laeng pundona.

Ti ehekutibo ti napusgan nga agipatungpal ti linteg. Ti panagpirma ti Presidente ti mangiparangarang nga ayonanna ti gakat, ken awanen ti mangbangen pay tapno agbalinen daytoy a linteg, ngem kasla met ngarud sumrek metten ti ehekutibo iti kontrata a nasken a tungpalenna ti obligasionna a mangipakat iti daytoy. Ti ngarud ehekutibo ti mababalaw no saan a maipakat dagiti linteg nga aggapu iti lehislatura.  

Gapu ta ti ehekutibo ngarud ti napusgan nga agsingir iti buis a kangrunaan a pagtaudan ti pundo ti gobierno, ken ti agbirok iti pamastrekan tapno makaur-or pay iti ad-adu pay a pundo, mababalaw ngarud daytoy no saan a maipakat ti linteg gapu iti kaawan ti nailatang a badyet. Ti ehekutibo laeng ti kangrunaan a mapabasol no nababa ti masingir a buis iti kada tawen. Simple laeng ti panagsumar ditoy: No awan ti buis, awan ti pundo. No awan ti pundo, awan serbi dagiti linteg nga agkasapulan iti pundo a pagangsanda.

Ti Ehekutibo ti Mababalaw

Tinawen a mapan ti Malakanyang, babaen dagiti dadaulo dagiti ahensia ken departamento, iti Kongreso para kadagiti panagdengngeg iti pannakaibunong ti pundo ti gobierno. Ti ehekutibo ti mangaramid kadagiti plano iti pannakagastos ti pundo; ti met Kongeso ti mangikeddeng no mayannatup ti badyet a nailatang kadagitoy a plano

Adda ngarud dagiti gundaway a kasla agpakpakaasi ti Malakanyang iti Kongreso tapno mangipasa daytoy kadagiti linteg a pagtaudan ti pannakaingato ti masingir a buis (kas iti E-VAT, ken ti pannakaingato ti toll fee kadagiti expressway), wenno linteg a pagibasaran kadagiti addangda nga agbirok iti nadaras a pamastrekanda (kas pagarigan, ti linteg ti privatization). Para iti daytoy a tawen, manamnama nga agtaud ti badyet ti gobierno iti masingir a buis nga umabot iti P1.41 trilion ken dagiti mabulod daytoy a gatad kadagiti agpapautang.

Naurnos koman ti amin no adda dayta a plano, ken adda madadaan a pundo para iti daytoy. Ngem iti tinawen a panagplano ti ehekutibo, tinawen met a mangipasa iti ad-adu pay a linteg ti Kongreso a kaaduanna ti agkasapulan iti pundo no di man ket ngarud mangliksab manen daytoy iti dakkel paset ti agdama a badyet.

Ammo met dagiti lehislador dagiti obligasionda a sakbay nga agaramidda iti linteg, kitaenda a nasayaat no makasapul daytoy iti pundo. Rumbeng nga ammuenda nga umuna no adda madadaan a pundo; ngem no awan, itudoda no sadino ti pagtaudan dayta.

Kas pagarigan laengen ti RH bill, saan laeng met a dagiti probision ti nasao a gakat ti kasapulan a tamingen ti Kongreso tapno makapudno daytoy kadagiti umili, no di pay ket dagiti mabalin a magastos ti gobierno no agbalinton a linteg ti gakat. No maipatungpal ti probision daytoy a mangipaay iti mobile health clinic kadagiti amin a distrito iti pagilian, mabalin nga agpanayonto met dagiti diputado para kadagiti pork barrel-da, wenno ingato dagiti lokal a gobierno iti masingir a buis iti masakupanda, tapno adda pagtaudan ti gastuenda nga igatang iti van ken health supply. Saan ngarud nga umanay ti P3 bilion nga ibagbagada dagiti esponsor ti RH Bill a maawidda manipud iti badyet ti Department of Health ken Population Commission.

Nagadu ti Awan Pundona a Linteg

Segun iti report ti maysa a komite ti Kamara a rimmuar idi 2008, arigna kagudua laeng iti 87 a nagbalin a linteg manipud iti 1991 agingga iti 2007 ti naipaayan iti pundo. Mapan a 13 kadagitoy ti kagudua laeng wenno nakurkurang pay ti naipaay a pundoda, ken 33 met ti awan a pulos iti pundoda. Mapan met ngarud a P101.2 bilion ti kasapulan a pundo tapno masupusopan ti pagkuranganna iti pannakaipatungpal koma dagitoy a linteg.

Mababalaw ti kadakkel ti pagkurkurangan ti pundo a kasapulan tapno maipatungpal koma dagiti linteg a nangyatiddog iti panawen a panaggatang ti gobierno kadagiti daga a talon ken pannakaiwaras dagitoy kadagiti benepisario ti agrario (kas ibilbilin ti Akta Republika 9700 a makasapul pay iti P112.6 bilion) ken pannakaipaay ti low-cost housing kadagiti nakurapay ken mangmangged a nababa iti sueldoda (RA 7835 a makasapul iti P12.4 bilion).

Nairaman pay dagitoy a linteg nga awan wenno agkurang ti pundoda: National Dairy Development Act, ti Philippine Fisheries Code, Philippine Coast Guard Law, the Baselines Law, Climate Change Act, ti Tubbataha Reefs National Park, AFP Modernization Program, ken Agriculture and Fisheries Modernization Program.

Nairaman pay iti listaan ti RA 9003 (wenno ti Ecological Solid Waste Management Act of 2002) nga itantandudo pay idi ti gobierno a kapapatgan a linteg a naipasa para iti pagilian. Manamnama idi a ti pannakaipatungpal daytoy, marisut metten dagiti parikut iti basura ken makatulong la unay iti pannakataripato ti nakaparsuaan ken iti sibubukel a salun-at ti publiko. Ngem gayam, kalpasan ti panangipampannakkel dagiti nangsurat iti gakat iti nagapuananda, saan met gayam a kasta ti panangipangruna ti gobierno iti pannakaipakat daytoy.

No naipakat koma ti linteg (wenno napunduan daytoy), mabalin a naliklikan koma ti pannakarissuod ti dumpsite iti Siudad ti Baguio gapu iti napigsa a tudo itay nabiit a nakakeltayan ti biag ken adu a sanikua. Nabayag metten a maibilbilin ti pannakaserra koman dagiti kakastoy a dumpsite ken makaammo koma metten dagiti maseknan a lokal a gobierno a mangipamuspusan iti pannakaadda iti bukodda a landfill ken mangipasnek ti pannakaipakat ti waste segregation. Ngem gapu ta awan pundo, naitantantan dayta a panggep agingga a napasamak ket ngarud ti maysa a disgrasia.

Pannakaibasura Dagiti Di Kasapulan a Linteg

Imbilin ngarud itay napan a bulan ni House Speaker Sonny Belmonte ti panangpalutpot ti Kongreso iti rason no apay nga awan pay laeng madadaan a pundo dagiti nadakamat a linteg a sumagmamanon a tawen a naaprobaran. Paset ditoy ti panangibasurada metten, babaen ti aksion ti lehislatura met laeng, dagiti linteg a daan unayen, wenno saanen a mayannatup iti agdama a panawen wenno awanen serserbina para iti sapasap, iti kasta makirkiran metten sibubukel a paglintegantayo kadagiti banag a makabangen iti panagdur-as ken modernisasion ti pagilian.

Nasayaat laeng ngarud unay no ipasnekda a tamingen ti parikut, imbes nga ti laeng agpapaadu iti linteg ti aramidenda a dida met kitaenen no adda pangpundoda kadagitoy. Pudno la ketdi ti pammaliiw a saanen a kasapulan ti pagilian ti baro pay a linteg, no adu pay met ti saan a maipakpakat gapu iti agduduma a rason. Ti rigatna, saan a kasta ti kalakana nga itallikud lattan dagiti kameng ti Kongreso dagiti imada, ta dinto ket ibaga kano dagiti kailianda nga awan ti ar-aramidenda wenno dida natungpal dagiti inkarkarida idi panawen ti kampania.

Segun ken ni Cavite Rep. Joseph Emilio Abaya, masapul nga ipasnek metten ti Kongreso a tamingen tapno agbalinen a linteg ti Fiscal Responsibility Bill, wenno gakat a manglimitar dagiti aprobaranda a maisingsingasing a programa wenno proyekto ti gobierno ket dagiti addan laeng iti sierto a pagtaudan iti pundo ti anamonganda. Umuna nga addang ngarud ti panangliklikda nga agpanday kadagiti awan kae-eskanna a gakat.

Awan met ngata ti dakesna uray manmano ti linteg a maipasada iti Kongreso no napateg met dagitoy ken sierto nga adda pundona, wenno adda sangi dagitoy no kasapulan nga agari iti gimongtayo.

HAY, ENDO MANEN!

 ENDO. Baro daytoy a balikas a partuat dagiti naubbing pay nga empleado a kayatna a sawen, nalpasen ti kontratada. Manipud daytoy iti kunada iti Ingles nga “end of contract” wenno panagpaso ti kontrata a masansan a kalpasan ti lima wenno innem a bulan. 

Naglatak daytoy a balikas ta kanayon a maar-aramat, no di man ket nagadun a mangmangged ti agpaso iti kontratada iti sumsumrekanda a trabaho. Mabalin maysa kadakuada ti kabsatmo, gayyem wenno kabagiam, ken nangnangngemo met ngatan daytoy kadakuada: “Endo-akon no umay a lawas isu nga agbirokak manen iti sabali a trabaho.”

No ngarud mapanka iti Jollibee, McDo wenno sadino ditan a fastfood a dumagasam a mangan, adu la ketdi kadagiti unipormado a kahera, serbidor, ken para luto nga adda iti edad 18 agingga iti 23, ken nakais-isemda pay nga agtrabaho, ti ag-endo metten dagiti kontrata iti di unayen mabayag.

Agsawardanto manen iti sabali a sumrekan, ta manmano met ti mapabaro dagiti kontratada. Mabalin nga agaplayda iti sabali manen a fastfood, wenno maysa a pabrika, wenno uray pay paggasolinaanen dita. Kasta laeng ngarud ti biag dagiti empleado a kas kadakuada. Paseten iti biagda ti “endo” ket rumbeng nga awatenda ti kinapudno a narigaten a maungpot ti panagsublisublida iti trabaho a kas kontraktual.

Ngem ti rigatna, saan laeng a dagiti fastfood a negosio ti pakasarakan kadagiti adu nga endo. Masarakan pay dagitoy kadagiti opisina, pabrika, sektor iti serbisio, ken uray pay kadagiti kolehio ken unibersidad.

Ad-adun ti Kontraktual Ngem ti Regular

Segun kadagiti panagadal, 7 kadagiti 10 a mangmangged iti pagilian ti makunkuna a kontraktual, wenno uray pay regular wenno napateg unay iti kompania ti klase ti trabahoda, nakababbaba met ti sueldoda ken apagbiit laeng ti panagtalinaedda nga agtrabaho a kas maibatay iti kontrata a sinerrekda. Masansan nga agingga iti innem a bulan ngem dayta met ti kapautna nga agobrada nga awan ti benepisioda a kas iti holiday pay wenno sick leave nga awatenda koma no maregularda. Malaksid iti daytoy, awan ti karbenganda a mangbukel iti gungloda nga aramatenda koma a pangidalanan iti arungaingda iti kasasaadda iti trabaho. Ket kaaduanna kadagitoy a kontraktual ti lumasat kadagiti job agency a mangibirok iti sumrekanda a trabaho, ken mangkissay pay iti nagbassit laengen a sueldoda.

Contractualization ti awagda iti kastoy nga aramid dagiti kompania nga ipangpangrunada ti agawat kadagiti empleado nga agpirma kadagiti kontrata nga agtalinaedda laeng iti trabaho agingga iti innem a bulan wenno agingga iti kayat ti employer. Maawagan pay daytoy iti casualization wenno flexibilization iti panggedan a mangiparangarang la unay iti pudpudno a panggep daytoy—ti mangikabassit iti gastuen dagiti kompania a mangsueldo kadagiti empleadoda.    

Pagay-ayat met dagiti kompania ti kastoy a patangan iti panagtrabaho tapno didan agbayad iti dakkel para kadagiti benepisio ken retirement pay a kas iti ipapaayda kadagiti regular. Ket no bilang ta adda pagkibaltangan dagitoy a kontraktual, nalaklaka no kuan a kugtaran ida nga awanen ti labsingenda a linteg. Nasamay ngarud nga addang ti contractualization a pakainutan ti negosioda.

Saan ngaruden a nakakasdaaw no apay a narigaten ti makaala iti regular a trabaho. Isu nga anusan laengen ti kaaduanna kadatayo ti sumrek kadagiti kontrata iti trabaho. Kalpasan ti endo, sumrek manen iti agtungpalto met laeng iti endo. Iti maysa nga opisial a datos idi 2005 manipud iti maysa nga ahensia ti gobierno, ibagbagana ditoy a sakupen dagiti kontraktual ti umaboten iti 78% iti agarup 12 milion nga agdama nga agtratrabaho, karamanen dita dagiti adda iti sektor ti agrikultura.

Dagiti Dadaekkel a Kompania ti Aggan-ganar

Kaaduanna a dagiti dadakkel a kompania ti numero uno a mangipakpakaten iti contractualization. Segun dayta iti Ecumenical Institute for Labor Education and Research (EILER), babaen ti inruar daytoy a report idi Hulio 2008. Nainaganan iti report ti San Miguel Corporation, SM Shoemart, ken ti Philippine Long Distance Telephone Company (PLDT).

Kadagiti tallo a kompania, ti SM ti tuduenda nga agganganar unay iti contractualization. Kunada nga umabot iti 60,000 ti kontraktual nga empleado daytoy kadagiti adu a mall ken department store a naiwaras iti nadumaduma a paset ti pagilian, idinto a mapan a sangaribu laeng ti regular nga empleadoda. Dakkel ngarud a pagpupuonan ti SM dagiti kontraktual a madadaan nga agtrabaho iti napasnek ken iti napaut nga oras uray iti nababa laeng a sueldo ken awan pay unay benepisioda. Ken gapu ta dida agbayag iti trabaho, awanen ti agretiro. No awan ti agretiro, awan metten ti bayadanda iti retirement pay. Dakkel la ketdi dayta a pakain-inutan ni Henry Sy.

Inraman met ti Kilosang Mayo Uno (KMU) iti listaanda kadagiti kompania nga agganganar iti contractualization dagiti dadakkel a banko. Babbabalawenda ngarud ti Malakanyang ta daytoy pay a mismo ti kasla nangiduron kadagiti banko tapno ramananda met ti nanam ti contractualization. Kagurada la unay pay ti panangipalubos lattan ni Presidente Noynoy Aquino a maipakat ti BSP Circular No. 268 a mangibilbilin ti panangiyawat iti sabali a kompania (outsourcing) kadagiti dadduma a proseso iti banko a kas kadagiti serbisio iti messenger ken koreo, pannakaproseso dagiti tseke, credit investigation ken uray pay ti koleksion.  

Kaudian a kaso ditoy ti kasasaad dagiti empleado ti Philippine Airlines a mangbukel ti unionda a PAL Employees Association (PALEA). Itay nabiit, nangisayangkat dagitoy iti work stoppage, wenno insardengda ti agtrabaho kas panangipeksada iti panagtubngarda iti panggep ti kompania a rikpan ti tallo a departamento; iti kasta, mayawat laengen dagitoy kadagiti manpower supply agency, ngem pakaikkatan met daytoy iti 2,600 a regular nga empleado. Ket no dida met awaten ti nasapa a retirement para kadakuada, mabalinda latta ti sumrek iti PAL ngem kas kontraktual laengen.  

Awanen ti Agkameng iti Union?

Gapu ngarud iti saanen a mapengdan a panagturay ti contractualization, adun dagiti nawaswasen nga union ta awan metten iti agkameng kadagitoy. Nagangayanna, ad-addan a naibaddek ti karbengan dagiti empleado ta awan metten ti kabaelanda a mangirupir iti daytoy, kas koma no adda laeng iti likudda ti union a mangirupir ti pannakasurot dagiti nailanad iti collective bargaining agreement (CBA).

Maibatay iti datos ti Bureau of Labor Relations (BLR) idi Hunio 2007, umabot laengen iti 1.89 milion ti kameng dagiti union wenno mapan a 5.68% iti kadagupan ti 33 milion a labor force ti pagilian. Ket matantia a bumaba pay daytoy a porsiento no agtultuloy ti pannakaipakat ti contractualization.

Maitudtudo pay ti contractualization a rason ti panagadu metten dagiti mangged iti ballasiw-taaw. Nasaysayaat laeng kano ngamin iti abrod ta agingga iti dua a tawen, saan ket nga innem laeng a bulan, ti kontratada, malaksid pay a nangatngato ti sueldo ngem iti dati nga aw-awatenda a kas kontraktual ditoy pagilian.  

Iti administrasion ni Gloria Macapagal Arroyo a nayalnag ti DOLE Order No. 18-02 a nangipasingked ti legalidad ti contractualization. Segun ngamin iti daytoy a bilin, mabalinen a mayababa ti panawen ti panagtrabaho ti maysa a mangmangged babaen laeng ti kontrata. Paset daytoy ti panggep ti gobierno a mangital-o ti pannakapabileg ken pannakapadaras ti operasion dagiti kompania; iti kasta, makalung-awada iti karit ti globalisasion ken sumanikar ti kompetision, nangruna kadagiti pagtrabahuan iti probinsia

Ngem ibilbilin met laeng ti nasao a DOLE Order ti pannakaipaay ti benepisio kadagiti kontraktual a kas met laeng dagit regular nga empleado, karamanen dagiti karbenganda a mangbukel iti gungloda, ti makinegosasion para iti CBA, ken maipaayan iti seguridad iti panagtalinaed iti trabaho.

Ti rigatna, saan met a nasursurot daytoy. Ti pudno ketdi, apaman nga agpirma ti maysa a mangmangged iti kontrata, ipaawatna metten daytoy a situtudio nga awatenna amin a pagalagadan ken pagayatan ti kompania a nailanad iti kontrata, uray pay salungasingen daytoy ti probision iti Labor Code.  

House Bill 5110

Ti pudno nga interpretasion koma ti contractualization ket maiturong kadagiti kompania a makapadpadas iti saan nga agtultuloy a panagadu ti trabaho wenno saan a regular a makaganganansiada iti dakkel gapu iti panawen. Ad-adda a mayannatup daytoy kadagiti negosio iti konstruksion ken industria iti handicraft, ken iti panagtalon. Agawatda laeng iti kontraktual a trabahador a kas katulongan iti panagkasapulanda maibatay iti kasapulan ti panawen. Ngem ti rigatna, nagbalinen a pagalagadan ti contractualization, saan ket koma a kas panangisalsalumina laeng, kadagiti arigna amin a kompania.

Adda ngarud ita naidatag a gakat tapno masalakniban ti seguridad ti trabaho dagiti mangmangged. Daytoy ti House Bill 5110 (An Act Strengthening the Workers’ Security of Tenure) nga indatag ni Anakpawis Rep. Rafael Mariano a kas kangrunaan nga autor. Panggep daytoy nga amendaran ti sumagmamano a probision ti Labor Code tapno awanen ti lumusotan dagiti kompania nga agipakpakat iti contractualization. Agbalinto ngaruden nga illegal daytoy ken adda agur-uray a pannusa kadgiti aglabsing a kompania.

Panawen kano a maganar metten dagiti mangmangged ti pudno a pagling-etanda saan ket a dagiti lattan kapitalista iti bumbumsog iti tianda gapu kadagiti mangmangged nga al-allilawenda.

Ngem dakkel a saludsod ditoy no sadino ti pagturongan dayta a gakat iti Kongreso. Ta ammotayo met a kaaduanna kadagiti senador ken diputado ti agpapaay a consultant kadagiti dadakkel a kompania, wenno nakaawat ketdi iti dakkel a tulong pinansial idi panawen ti eleksion. Ngarud, salaknibanda dagiti interesda.

Kabayatanna, ti contractualization ti agbalin laeng a permanente wenno regular, saan ket a dagiti empleado. Agsasaruno latta ngarud dagiti mangmangged nga agbalin nga endo. Nasayaat la unay no maigasatda ti makastrek a dagus iti sabali a trabaho. Uray bassit ti sueldoda, wenno uray iti lima laeng a bulan, adda la ketdi pagtaudan iti gastuenda iti umadanin a panawen ti Paskua.

(Basaen ti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 17, 2011.)