DAGITI SARITA TI BIAGKO

KAS dagiti dadduma nga inkakaubinganda ti nagbasbasa iti aglinawas a magasin iti pagtaenganda, nasapa met a nariing ti essemko nga agsurat. Nangrugiak a nagsuratsurat idi addaakon iti Grado Singko. Sakbay a maturposko ti haiskul, addan sumagmamano a sarita a naikur-itko. Ngem narediek ti maysa idi ipatulodko iti Bannawag.

Agasem, pinuyatam, inaramatmo amin nga ammom a balikas ken imahinasionmo a mangiladawan dagiti pasamak—pati dagiti istilo dagiti raraemek a mannurat iti Ingles (da Steinbeck, Elliot, Dickens, Twain) ken Iluko (Bulong, Duque, Bragado, Hidalgo), inadalko tapno laeng adda mairekadok kadagiti gapuanak. Ngem, agkurang pay gayam ti kabaelak. Pinatulodannak ni Apo Johnny S.P. Hidalgo (dati a Literary Editor) ti listaan dagiti rumbeng a termino iti panagusar iti Iluko. Adda pay inragpinna a listaan dagiti libro a mabalin a pangadawan kadagiti istilo ken porma iti sarita. Adda met naikur-it ni Apo Jose Bragado (Literary Editor a simmukat ken ni Apo Hidalgo) kadagiti manuskritok nga insublina. Ngem di umdas dagitoy a nangiduron kaniak tapno rebisarek dagiti saritak. Gayam, a kas maanagko kalpasanna, naganusak pay laeng. Ket nakitak ti kinapudno ti maysa a nabasak a binatog, a dagiti laeng serioso iti trabahona ti makapartuat kadagiti banag wenno aramid, nga adda “pusona.” Daytoy a puso ti mangted ti nabagas, napudno ken agnanayon a biag iti putar wenno aramidda. Ngem pangalaak dayta a puso? sangkasaludsodko.

HOMO FRAT

Diak malipatan daydi naulimek ken awan ti bulanna a rabii, tawen 1989 iti University of Northern Philippines sakbay iti semestral break. Nasipnget ti nagnaak a pathway iti asideg iti gymnasium iti eskuela. Dagiti laeng anaraar ti bombilia kadagiti naiwaras a pasdek iti kampus ti makitak a mangsilsilnag iti aglawlaw. Makais-isemak a nakadlaw kadagiti agaasmang nga anniniwan a naigamer kadagiti nalangto a masetas wenno linged dagiti higante a palmera iti igid iti lagoon a malabsak. Ngem nagkintayegak idi masungadak ti pangen dagiti anniniwan a nakatugaw iti salakot iti maysa a paset iti ngudo ti lagoon. Nakaarianggada, ngem idi makaasidegak, nagulimekda. Timmakder ti dua ket kasla siak iti turongenda. Amangan no dagiti kameng iti frat, inkatek ti isipko. Damagko a dagiti freshman a kas kaniak dagiti puntiriaenda nga irekrut. No madika, kakaasikanto a guluenda ket surotsurotento iti amin a suli ti kampus.
Pinartakak iti nagna. Ngem nasabetko ti dua pay nga anniniwan nga immasideg kadagiti immuna a timmakder. Idi laeng a naanagko babaen iti kinatarawitwit ken karkarna a widawidda a babakla gayam dagitoy. Ummong dagiti binabai iti kampus! Ngem anian a nagdakkel ti bilangda.

Nabang-aranak a nakaruar iti gate ti unibersidad. Ngem dimmuko iti isipko: Kasanon no addict dagitoy ket napagtripandak nga agpayso? Kasanon no adda bukodda a frat (wenno sorority?) ket maaramidda iti kaykayatda? Kas iti... kaasiannakami, Apo! Ket ammok nga iti dayta a kanito, addan nabukelko a sarita.

DADDUMA PAY NGA INSPIRASION

Nabukelko ti saritak a ginamerak kadagiti agduduma a padas nga inestoria kaniak dagiti gagayyemko nga “alanganin.” Makalawas laeng a naidalusko ti manuskritok a pinauluak iti Homo Frat sakbay nga impatulodko iti Bannawag. Naipablaak daytoy iti “Benneg iti Agdadamo.” Agtawenak laeng idi iti 19. Ket iti diak ammo, ditoyen a nangrugi iti panagbaliw ti tayyek ti lubongko.

Malagipko iti daydi met laeng a tawen a panagawidmi ken ni ulitegko (buridek da nanang) iti Isabela a nakaikamangan ti maysa pay a kabsatda, adda nakalugananmi a kaing-ingas la unay ti dati a nobiak iti haiskul. Nabayagen a di nagsubsubalit kadagiti suratko ken adda payen damagko a nasikogan iti kaaddana iti Manila a pagad-adalanna. Nagkebba ti barukongko idi damok a mataldiapan iti bus ti pagarupko a ni Harmonie. Idi nariknak nga inallilawnak laeng iti panagkitak, nagtalinaed ti nagpaiduma nga emosion—iliw ken gagar a makita manen ti babai nga immuna a namagpitik ti kattungbol idi a pusok. Iti inliadko a tugawko, simken iti panunotko: ania ngata nga agpayso no ni Melody daydiay? Ket nagbulos a kasla nakagarut a kabalio dagiti imahinasionko kadagiti mabalin, wenno ing-ingpek, a mapasamak. Idi nakasangpetak iti Narvacan nga ilimi, ammok nga adda manen saritak.

Malagipko pay idi mabasak ti makapasair a balikas iti blakbord iti opisina iti publikasionmi nga agad-adal iti UNP a pagpapaayak nga editor. Naisurat ditoy iti nagdadakkel a letra nga awan kano ti karbengak iti takemko. . . Kasta met a nasadiwa latta kadagiti lagipko ti pannakatiliwmi nga umin-inum iti nasanger idi haiskul. . . ti pananglibtaw ti kakaek iti maysa a tawen iti kolehio tapno laeng maki-chess iti Manila. . . ti pannakapaayko kadagiti immun-una nga inaplayak a trabaho. . . idi damok ti mangisuro iti St. Mary’s College iti Sta. Maria. . . idi umakarkami iti pagnaedan idiay Marilao, Bulacan. . . Ken dadduma pay a padasko—amin dagitoy, nayaramidak kadagiti sarita.

BUKODKO A PAKASARITAAN

Ket naduktalak, nalaklaka a suraten ti bukod a padas. Daytoy ti pagrubuatam tapno ibisikmo ti imahinasion ken personal a kapanunotam. Ngarud, nagbalin a bukodko a pakasaritaan dagiti saritak.

Uray dagiti paspasamak wenno senario idi sinuratko dagitoy, adda ipaayna a lagip iti bukodko a napalabas. Dagiti padas, saan laeng a kas kadagiti puraw-ken-nangisit nga iskrin nga umagibas iti isipko, no di ket natibnokan iti agduduma a maris. Uray dagiti imposible ket mabalin a mapasamak. Kasla napadasakon, iti lagipko, dagiti pasamak nga inturongko, wenno pinilitko nga inturong, iti perpeksion. Dagiti pasamak a kabaelak a kontrolen. Nagsangsangitak met ngem kadagiti inkur-itko, adda kasarunona a ragsak kas iti kayatko a mapasamak wenno mapasaran. Napaayak met iti naminribu, ngem iti saritak, inayonko dagiti naadawko ken ad-adawek agingga ita a leksion ti biag. Ti birbirokek gayam a “puso” ket agtaud met laeng kaniak. Ket anian a puso a bumitbitek iti biagko agingga ita!

Ngem saan amin a gapuanak ket maipapan iti biagko. Maipapan met dagitoy dagiti gagayyemko ken dagiti ipatpategko ken mangipatpateg kaniak a paset metten iti biagko.

Ket tunggal subliak nga ukraden dagiti magasin a nakaipablaakan dagiti saritak, kasla metten palpalabsak ti maysa a diary a nangrugi kadagidi a panawen a damok ti dumap-aw iti unibersidad. Ngem ketdi, amin dagitoy itundanak kadagiti panawen iti dati a tailoring shopmi idiay Narvacan a pumilpilaanmi nga agkakabsat ti batangmi a mangbasa ti kasla kallingta a mais a magasin.

Addan nasurok uppat a pulo a saritak a naipablaak iti Bannawag, malaksid kadagiti salaysay, maysa nga ababa a nobela, ken lima a daniw, manipud idi naipablaak ti Homo Frat idi Disiembre 1990. Amin dagitoy ket bunga laeng ti panagsawarko daydi a “puso” a nangbiag kadagiti balikas nga inab-abelko, ken nangpataginayon dagiti padas ken kapanunotak.

APAY A NASKEN A BANTAYANDA TI KORTE SUPREMA

OPERATION: Stop GMA-Forever.

No maysa koma nga operasion ti militar, mabalin a dayta ti yawagda iti napagkaysa nga addang ken panaggaraw iti kalsada, Kongreso, ken dadduma pay a lugar a pagpapatangan a naipasurot iti maymaysa a panggep—ti pannakalapped ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo a mangituloy iti takemna kalpasan a malpas ti terminona inton Hunio 2010.

Ken kas maysa a lehitimo nga operasion, no mabalin amin a suli, tugot ti kalaban, ken amin nga addang ken balikas ket masapul a pagatapan, mapugtuan, maunaan ken masalikbayanda.
Kas pagarigan, ti ania nga addang ita ti Kongreso a mangbaliw ti Konstitusion, uray adda nasayaat a rason para iti daytoy, nalaka a sawen a pagayatan daytoy ti Malakanyang. Wen, ta no mabaliwan ti Konstitusion kadagitoy a panawen, di la ketdi maliklikan dagiti agtuturay ti mangiserrek kadagiti probision a mangyatiddog iti termino, saan laeng ti presidente no di pay ket dagiti amin a nakatugaw ita a nabutosan a lider.

Ken ti ania man a panangbalasa ti Malakanyang kadagiti taona, kadagiti ahensia ti gobierno ken uray pay iti Senado, nalaka a sawen a paset met amin daytoy iti panagsagsagana ti administrasion tapno mailugarna dagiti taona a makatulong iti panggep daytoy a pagpauten ti takem dagiti opisial.

Napateg ngarud nga agatap, agannad ken agparagapag dagiti umili, nangruna ta ti Malakanyang a mismo ti mangikarkararagen ti panagpaut ti presidente kalpasan ti 2010. Ni Press Secretary Jesus Dureza ti nangilualo a kasta iti maysa a panagtataripnong dagiti gabinete itay napan a bulan. Agang-angawak laeng, kuna ni Dureza. Minurduotan ti Presidente ti inaramid ti sekretario, ngem awan man ti panangipalawagda no gapu daytoy iti kasla impug-aw lattan ti angin nga “angaw” ni Dureza wenno gapu iti panangipalgak daytoy iti agraraira ita a karirikna ken ambision ti agdama a turay.

ANGAW A KARARAG?

Ngem uray rabrabak dayta (nagalas man a pagaangawanda ti maysa a kararag), awan ti mamati a kasta. Ta kunada, uray pay pudno a sinao ti Presidente a saan nga interesado nga agtakem iti labes ti 2010, apay koma a dina manen mabaliktad dayta? Inaramidna idin. Insapatana (saanna nga inyangaw) iti sanguanan ti monumento ni Rizal a saanen nga agtaray a presidente iti eleksion idi 2004. Ngem ania ti napasamak?

Ken asino ti mamati nga angaw ti amin, no mismo a ti anak ti Presidente ken ti bukodna a partido a Kampi, ken dagiti kaaliadoda a makaramraman iti grasia manipud iti administrasion, napalalon ti pangkutikutida tapno maaprobaran ti maysa a resolusion para iti maysa a constituent assembly wenno Con-ass tapno masurat ti baro a Konstitusion?

Ti Con-ass ti maysa kadagiti tallo a wagas tapno masukatan ti Konstitusion (ti people’s initiative ken ti Constitutional Convention dagiti dua), babaen ti maysa a resolusion, ken maipakat daytoy babaen ti panangdutok dagiti kameng ti Kongreso—Kamara ken Senado—iti bagbagida a kas maysa nga assembly tapno isudan ti mangtaming iti cha-cha (charter change).

Ti ngarud panagkarkarintar dagiti diputado nga ag-cha-cha ti rason ti dakkel a rally a napasamak idi Disiembre 12 idiay Makati. Segun kadagiti nangorganisa iti daytoy, ad-adu pay ti aramidenda a rally agingga a saan a maisardeng ti ania nga addang ti Malakanyang ken ti Kamara mainaig iti cha-cha kadagitoy a panawen. Ngem ketdi, bassit laeng ti akem dagiti kastoy a panaggaraw iti kalsada (nauman dagiti umili iti maysa a people power, kunada), ta adda iti korte ti pudno a laban. Kayatna a sawen, agsadag ti pannakarisut ti ania man a susik iti politika babaen ti panangikeddeng ti korte a legal wenno moral daytoy. Wenno iti nalawlawag a sao, agsadag iti bilang dagiti tao a mangibaga no legal ti maysa a panggep tapno matuloy ti pannakaipakatna.

PUNDASION TI DEMOKRASIA

Ditoy ngarud a sumrek ti dakkel nga akem ti Korte Suprema, wenno dagiti indibidual a mahistrado a mangbukbukel iti daytoy. Maipalagip a kadagiti immun-unan nga addang tapno mabaliwan ti Konstitusion, a kas koma iti petision ti PIRMA idi dekada 90 ken ti naudi, iti petision ni Raul Lambino idi 2006 para iti people’s initiative, impaisardeng nga agpada ti Korte Suprema dagitoy gapu ta awan ti pagbatbatayanda iti linteg.

Ken maipalagip pay a dakkel a banag ti panangikeddeng ti Korte iti legalidad ti saan a panagtimek ni Romulo Neri mainaig iti kontrobersia ti NBN-ZTE deal, banag a nangiddep ti isyu mainaig iti kadakkelan a pammabasolda a kurapsion iti agdama nga administrasion. Agasem no baliktad ti rimmuar a desision kadagitoy nga isyu, amangan no sabalin ti nagtarayan ti pakasaritaan ti republikatayo.

Nakatulong met ti pangngeddeng ti Korte a nangrikep iti kaso a plunder ni dati a Presidente Erap Estrada, wenno iti immun-una ditoy, ti panangipatalged ti Korte iti kinalehitimo ti administrasion ni Arroyo kalpasan ti People Power 2 idi 2001.

Adda met dagiti addang ti gobierno a binangenan ti Korte kas koma iti pannakaipakat ti MOA-AD a mangipapaay iti dakkel a sakup ti Mindanao kadagiti rebelde a Muslim para iti bukodda nga estado, ti pannakaibasura ti EO 464 wenno ti panangiparit dagiti opisial ti gobierno nga agatendar iti panagdengngeg iti Kongreso.

Makita ngarud ditoy ti kinapateg ti ania a desision ti Korte Suprema tapno matengngel ti ania man a riribuk, mairikep dagiti kontrobersial nga isyu iti politika, ken malapdan ti administrasion a mangisagmak ti republikatayo. Dakes man wenno naimbag dagitoy a desision ti Korte iti biang ti administrasion ken dagiti oposision, ti napateg agwaywayas ken nadalus ti kredibilidad ti hudikatura ken daytoy ita ti kangrunaan a mangpabpabileg iti demokrasiatayo.

Awan ngarud papananna ita no di ti agkamang dagiti pabor wenno madi iti cha-cha iti Korte Suprema tapno iti kasta, maammuan a mamimpinsan no agbatay met laeng iti Konstitusion ti ania man ga addangda mainaig itoy.

CONSTITUENT ASSEMBLY

Naiget ti panangkontra ti Senado wenno sumagmamano a sektor kas iti simbaan, estudiante ken dagiti negosiante iti resolusion nga agrikrikus iti Kamara. Babaen ti pagalagadan ti Kamara, rumbeng a maalada ti 178 a pirma manipud iti 238 a bilang dagiti kameng ti Kamara tapno maipatugawda ti bagbagida a kas constituent assembly, uray pay madi dagiti 23 nga agdama a situtugaw a senador. Ngem segun kadagiti senador, nalawag ti ibagbaga Konstitusion nga iti panangbukelda ti constituent assembly para iti rebision wenno enmienda ti Konstitusion, rumbeng a pagbutosan daytoy ti Kamara ken Senado iti agsina a panagbubutosda, saan ket a ti panagtipon dagiti butosda tapno magun-od ti mayoria a kas kiddawen ti probision ti linteg; kayatna a sawen, ti mayoria a butos iti kada sanga ti Kongreso ti kasapulan tapno maaprobaran ti ania man nga emienda iti Konstitusion.

Adu ti mangibagbaga nga iti pannakabaliw ti Konstitusion babaen ti Con-ass ken iti panagbalin ti gobierno a kas parliamentario manipud iti presidensial a sistemana iti agdama, mapalubosan ti Presidente a tumaray iti eleksion a kas pannakabagi ti probinsia a naggapuanna iti parliamento ti pagilian ket inton mangabak daytoy, isunto met laeng ti patudonen dagiti kaaliadona (nga isu met laeng dagiti agari-ari iti agdama a Kongreso) a kas Prime Minister. Ken gapu ta panggepda nga awan ti limitasion ti kapaut ti panagtakem ti Prime Minister, matungpalton ti arapaap ni Presidente Arroyo nga agbayag pay iti puestona.

Daytoy ken dadduma pay nga isyu nga adda pakainaigan ti aramid ken panggep ti liderato ti Malakanyang nga agtakem uray kalpasan ti 2010 dagiti rason no apay a napasnek ngarud ita a bambantayan dagiti adu a sektor ti mabalin a komposision ti Korte Suprema kalpasan ti panagretiro iti daytoy umay a tawen ti pito kadagiti 15 a kamengna. Mamatida ngamin nga asino man nga ipatugawto ti Presidente a kameng ti Korte ket dakkel ti akemna tapno masurot ti pagayatan ti Malakanyang.

Sakbay ngarud a madanon ti tawen ti eleksion, makuna nga aminton a mahistrado ket siuutangda iti Presidente ti pannakadutokda iti Korte (karaman ditoy ni Chief Justice Reynato Puno a nupay dinutokan daytoy ni Presidente Fidel Ramos a kas Justice idi 1993, ni Presidente Arroyo met ti nangdutok kenkuana a kas Chief Justice). Saan met a kayatna a sawen, a gapu ta dinutokan ti presidente ti maysa a mahistrado ket agtameden daytoy iti Malakanyang iti ania man nga oras. Ngem segun ti pammaliiw ni Fr. Joaquin Bernas, dean emeritus ti Ateneo School of Law, kaaduanna dagiti mahistrado ti agbutos iti maysa a legal nga isyu babaen ti kinapudnoda iti agturay a nakautanganda iti naimbag a nakem. Kasla naglaka man ngarud a mapugtuan ti pangngeddeng ti Korte babaen ti galad ken naggapuan a poder dagiti nakatugaw a mahistrado.

BANTAY KORTE SUPREMA

Kas pamaliiw met ti dadduma, kaaduan a napili ti Presidente nga agtugaw iti Korte, ket isu dagiti tattao a mabalin a makatulong kenkuana iti kayatna. Wen ta no agbataytayo kadagiti dadduma a dinutokanna iti Korte, mas a pinilina dagiti kameng ti gabinetena, kameng ti kaaliadona a partido, wenno abogado ti administrasionna, ngem iti asino ditan nga addaan met iti nadalus a rekord wenno saan a mapagduduaan ti integridadda iti hudikatura.

Idi ngarud Nobiembre 17, nabukel ti Bantay Korte Suprema (BKS) a bukbuklen dagiti kameng ti Integrated Bar of the Philippines (IBP), Philippine Association of Law Schools, Makati Business Club, UP College of Law, Transparency and Accountability Network ken ti Bantay Katarungan ni dati a Senate Presidente Jovito Salonga. Panggep ti grupo a bantayanda ti pannakapili dagiti baro a kameng ti Korte Suprema kalpasan ti panagretiro dagiti sumaganand a mahistrado: Ruben Reyes, Adolfo Azcuna, Dante Tinga, Consuelo Ynares-Santiago, Leonardo Quisumbing, Minita Chico-Nazario ken Alicia Martinez. Panggep ti grupo a mangiwaras iti impormasion mainaig ti gapuanan ti asino man a mainominar iti puesto iti kasta maisiksikanda (no manok koma a para pallot) a nasayaat ti kababalin daytoy.

Nangidatag ngarud ti grupo kadagiti rekomendasionda iti Judicial Bar Council (JBC), ti napusgan a mangpili kadagiti listaan a pagpilian ti Presidente iti dutokanna a kameng ti Korte Suprema, tapno mapili dagiti rumbeng a tao iti puesto. Buklen ti agdama a JBC ti uppat a regular a kameng a pakairamanan ti pannakabagi ti IBP, maysa a propesor iti abogasia, retirado a kameng ti Korte, ken pannakabagi ti pribado a sektor. Kameng met ditoy a kas ex-officio dagiti pannakabagi ti Senado, Kamara, ken Justice department.

Maysa kadagiti rekomendasion ti BKS ti panangiruarda iti publiko ti pannagna ti panangpilida kadagiti kandidato, kas koma iti pananginterbiu ti JBC kadagiti nominado ken ti open voting, wenno ti panangilanad ti kada kameng ti JBC no asino ti imbutosna kadagiti nominado (ti umuna a tallo a kangatuan iti butos ti mairaman iti short list wenno listaan a pagpilian laeng ti Presidente). Ken nangruna a panggep daytoy a pungtilen ti ania man nga impluwensia ti politika iti panangpilida kadagiti ibaonda iti Korte.

Kinapudnona, daytoy ita ti sursuroten ti JBC a panagpili kadagiti nominado para iti puesto a mabakante ni Justice Reyes inton Enero 3, 2009. Gapu iti baro a proseso, saan ngarud a nakalusot iti naiget a pagalagadan ti nominasion dagiti mapapati a nadekket iti administrasion nga addaan iti kaso a nakaidarumandada iti korte.

Ala, napintas ti turturongen ti panangpilida iti baro a mahistrado. Ken rumbeng laeng a dida tagibassiten daytoy a proseso. Nabileg ti akem ti hudikatura, ta palubosanna saan laeng a ti pannakapabileg ti gobierno, no di pay ket ti pannakaipatugaw ti maysa a managimbubukod nga agturay. Ta kas ‘tay kunada, ti kinamanagwaywayas dagiti mahistrado nga agdesision iti nainsiriban ken nainkalintegan a wagas ti kapatgan a mapaspasamak ti maysa a sibibiag a demokrasia.

Kasapulan ngarud ti pannakiraman dagiti umili iti daytoy a proseso iti hudikatura. Ken kangrunaanna unay, ti pannakiramanda kadagiti panaggaraw tapno malapdan ti sibubukel nga addang ti ania man a grupo a mangyatiddog ti termino ti presidente ken dagiti politiko a naagum iti turay.

(Basaen iti orihinal a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 22, 2008.)

siak ni tatangko

... idi. no kasta a pilitennak
ti maestrak nga ibuksilan
ti ania man a naadalko
iti klasena, ibuksilak ti bagik
a kas maestro
nga adu ti ammona.
siak ni tatangko, kunak

idi. no kasta a mapikarak
iti tuso ken nasutil a kaadalak
kayatko a lapigosen
ken bugkawan
tapno dinanton uliten
agingga nga agdennakami.
siak ni tatangko, kunak

idi. no kasta a pagbuongan ti ulok
ti kaawan ti igatangko
kadagiti kasapulak
iti panagkolehiok,
a kas met iti pamiliami
a makurkurangan iti gastosen.
siak ni tatangko, kunak

idi. no kasta a mairaremak
iti ania a bisio, yuldagko ti agkidem,
inton agriingak, kunaekto nga agimukat:
maysa manen nga aldaw
a gagangay iti taray ti di met
gagangay a biag.
siak ni tatangko, kunak

ita. no kasta nga ilutuak dagiti annakko
iti paggugustoda a makan,
punasak ti murkatda iti lamisaan,
basaak ida iti storybook iti iddada;
ken no kasta a yuldagkon
nga agkidem iti iddak
ulit-ulitek a yeb-ebkas iti kaunggak:
akmek a naimbag ti pagrebbengak.

(Naipablaak iti Bannawag, Disiembre 15, 2008.)

‘KUAM DIAY BALAY, 'KUAK DIAY SARUSAR!

ITI biangtayo a Kristiano, pudno nga awan ti diborsio iti pagilian a kas legal a pamuspusan tapno mawaswas ti kasar (mapalubosan dagiti Muslim a Filipino nga agdiborsio, kas sagudayen ti Code of Muslim Personal Laws of the Philippines). Babaen ti Family Code, tallo laeng dagiti wagas tapno mabaliwan ti estado ti kasar dagiti agassawa iti panagbiagda: legal separation, declaration of nullity ken annulment.

Ti legal separation ket isu ti panangipalubos ti korte iti panagsina dagiti agassawa ngem paritanna dagitoy a makikasar iti sabali. Sangapulo laeng dagiti aramid ken situasion a nailanad iti linteg a kas pagbatayan iti legal separation, kas koma iti panangliput iti asawa, makadadael a bisio kas iti arak ken droga, ken panangpanaw iti asawa iti saan a nalawag a rason iti nasurok a maysa a tawen.

Nupay agpada a mangwaswas ti matrimonio ti panggep ti declaration of nullity ken ti annulment, adda pagdumaan dagitoy iti imatang ti korte. No declaration of nullity ti maidatag a petision, kayatna a sawen, awan ti bileg ti matrimonio sipud pay idi punganay wenno manipud pay iti kaaldawan ti seremonia ti kasar. Maibaga nga awan ti bileg ti kasar no awan ti uray maysa kadagiti napapateg a ramen ti kasar, kas koma iti edad, wenno nababba ngem 18 dagiti nagkasar, uray adda pammalubos dagiti nagannak; estado ti nagkasar, kas koma no legal a sikakasar ti maysa iti sabali; wenno ti pammalubos ti maysa a partido, kas koma no naallilaw daytoy, kas paneknekan ti korte, nga awan ti saykolohikal a kabaelan ti nangikasar kenkuana a mangakem ti pagrebbenganna a kas asawa.

Iti biang ti annulment, ibagbagana ditoy nga adda kasar a napasamak, ngem depektibo laeng daytoy, isu a kasapulan a waswasen met ti korte daytoy. Kalpasan ti annulment, maisubli kadagiti agassawa ti dati nga estadoda a kas balasang ken baro manen. Masansan a rason kadagiti adu a kaso ti annulment iti kaawan ti simbeng ti panunot ti maysa kadakuada, pananglimlimo wenno panangilemmeng ti kinapudno a kas koma no homoseksual wenno adda kasona a kriminal ti maysa, tapno magun-od ti pammalubos iti kasar, ken ti nakaro a sakit a saanen a maagasan a makaapekto iti kabaelanna a mangakem ti pagrebbenganna, kas koma iti kabaelanna iti seks. Ti annulment ti ibagbagada ngarud a diborsio iti sabali a nagan, iti biang dagiti Filipino.

LIVE-IN LAENGEN?

Ngem iti laksid ti kaadda ti probision iti legal separation, kaaduanna kadagiti agassawa, aglalo dagiti marigrigat wenno awan ti ammona iti linteg ti mangituloy iti panagsinada wenno mapilitan a makisina iti maysa a partido a saanen nga aglasat iti legal ken naurnos a patangan. Pagangayanna, no bilang ta kayatda iti mangala iti baro a kapungan, mapnekdan iti live-in, iti kasta maliklikanda ti komplikasion iti kasar ken ‘tay agbannog ken aggastos pay a dumatag iti korte mainaig itoy. Ngem ti pudno, dagiti tallo a legal a wagas iti panagsina dagiti agassawa ket ad-adda a pabor laeng kadagiti babaknang, ta umuna, isuda laeng ti makabael nga agbayad iti abogado wenno iti magastos iti pannakataming ti petision iti korte, ken maikadua, mapilitan laeng a dumatag iti korte dagiti partido no dadakkel a sanikua ti maapektaran.

Kaaduanna ngarud a dagiti marigrigat ti sikakapet iti narikut a relasion. Uray arigna agkaradapen ni misis iti nakaro a panangkabkabil kenkuana ti asawana, ikidkidemna lattan ti makikakaidda kenkuana. Adda met dagiti agib-ibtur para laeng kadagiti annakda.

Umad-adu ngaruden dagiti asmang nga aglive-in laengen ngem ‘tay agkasar iti simbaan wenno iti hues, ta kas kunada, nalaklaka ti rummuar no kasapulan. Pagsayaatanna, ibilbilang ti linteg dagiti agdendenna a saan a sikakasar wenno live-in (common-law marriages) a kas asmang nga addaan met kadagiti legal a karbengan, kas koma iti karbengan iti nagsugponanda a sanikua ken dagiti annakda no adda. Ngem nupay kasta, sabalin a patangan no ti maysa wenno dagiti dua a partido, ket sikakasarda pay laeng kadagiti dati nga assawada; ta no kasta ti mapasamak, awan ti karbenganda iti linteg a kas agassawa.

Saan ngaruden a nakakaskasdaaw no apay a bumabbaba ti bilang dagiti agkaskasar a Filipino kadagitoy a panawen. Kas pagarigan, idi 2004, bimmaba iti 1.9 porsiento iti bilang dagiti nagkasar iti simbaan wenno sibil, manipud idi 2003, segun iti National Statistics Office.

Madandanagan met ti gobierno gapu iti kaadun dagiti agkamkamang iti korte para iti annulment dagiti kasarda. Segun iti opisina ti Solicitor General, 7,753 ti nailista a kaso ti annulment iti korte idi 2007, wenno nangatngato ngem iti 7,138 a nailista idi 2006. Ket nasurok a 7,000 metten ti kaso iti daytoy a tawen manipud Enero agingga iti Setiembre. Ken kaaduanna kadagiti petision ti aggapu kadagiti asmang nga agedad 21 agingga iti 25, wenno kadagiti nagdenna iti uppat agingga iti lima a tawen laeng.

Segun ken ni Solicitor General Agnes Devanadera, mabalin a resulta daytoy iti nalaka wenno nalukayen a panangawat ti gimong kadagiti agsisina nga agassawa, wenno dagiti inna a saan a naasawaan, wenno dagiti abandonado nga ina wenno ama iti pamilia.

NALAKA TI MAKALUSOT

Ngem makuna ketdi a maanagen iti kaaduanna a Filipino, aglalo dagiti nakaadal, dagiti karbenganda iti kasar. Gapu ta saan ngarud nga ipalubos ti gobierno ti diborsio, ti laeng annulment ti maysa a makitada a nadaras a solusion tapno mawaswas dayta nakabaludanda a kasar. Dakkel ti maitulong ti nasiglat nga abogado a maala ti kayat a makisina iti kasona nga annulment. Ken dakkel a banag ti pannakitulong met ti kalabanna a partido (ti dati nga asawana) tapno mapadaras ti kaso ken maalanas amin a susikda iti hues pay laeng.

Kaaduanna dagiti kaso ti annulement iti saan a nakagteng ti Korte Suprema, kayatna a sawen, napnek ti agsumbangir a partido iti pangngeddeng ti korte, isu nga awanen ti nangyuli pay iti apela iti nangatngato a korte a mabalin a pakabalinsuekan pay ti immuna a desision. Idinto nga iti biang ti OSG, adda met karbengan daytoy a saan nga agapela no la ketdi mapnek daytoy nga awan ti napasamak a panagkukumplot dagiti partido tapno maalada laeng ti kaykayatda.

Maipalagip pay nga itay napan a tawen, sinuspende ni Chief Justice Reynato Puno ti maysa nga RTC judge iti Cebu gapu iti adu ken dinadaras a panangipapaayna iti annulment kadagiti agassawa a dumatag iti iggemna a korte. Ti kaso a kadawyan a maileppas iti makatawen wenno nasursurok ket leppasenna laeng daytoy iti makabulan. Malaksid pay a panarasan ti pamay-anna ta uray awan ti ipatulodna a summon kadagiti partido, kednganna lattan ti kaso babaen laeng ti disposition wenno sworn statements manipud iti agkalaban a partido.

Malaksid iti panangpungtil ti Korte Suprema iti panagabuso dagiti hues mainaig kadagiti kaso iti annulment, kinasapulan pay ti OSG ti tulong ti simbaan tapno iti kasta itultuloyda latta nga ipasagepsep a nasayaat ti kinasagrado ti kasar kadagiti sumrek iti daytoy nga estado. Masapul ngamin a biangan ti gobierno ti kinasagrado ti kasar ta paset daytoy ti ibilbilin ti Konstitusion a salakniban koma ti estado ti kinasagrado ti matrimonio a serken ti tunggal umili. Ket gapu ta napateg ti pamilia iti panangbukel iti nadur-as ken nabileg a pagilian, kasapulan ngarud a salaknibanna ti kasar a kas pundasion ti naurnos a pamilia.

Panggep ita ti simbaan ti makipatang iti Kongreso tapno mangaramid daytoy iti linteg a mangingato iti edad dagiti mayat nga agkasar. Iti agdama, 18 ti legal nga edad iti panagasawa. No adda iti tawen 18 agingga iti 21, kasapulan daytoy ti naisurat a pammalubos manipud kadagiti nagannak wenno agay-aywan (legal guardian).

Mamati dagiti obispo a maysa a dakkel a rason ti panagsisina dagiti agassawa ti kinaubingda wenno kaawan pay laeng ti nalawag nga ammoda iti serkenda a relasion. Segun ken ni Archbishop Oscar Cruz, chairman ti CBCP National Appellate Matrimonial Tribunal, rumbeng a maanag dagiti mayat nga agkasar a saan a simple a relasion ti serkenda ta kasapulan ditoy ti adu a responsibilidad nga agbatay iti pisikal, emosional ken espiritual a panagsagana iti bagbagida.

KASAPULANEN ITI DIBORSIO?

Natangken ngarud ti simbaan iti panangkontrada iti panggep dagiti sumagmano a kameng ti Kongreso a pagbalinen a legal iti diborsio iti pagilian. No iti biang ti gobierno, agingga nga awan ti pagbatayanna a linteg ti diborsio, iparitna ti pannakaipakat daytoy iti pagilian.

Itay napan a bulan, nagkaykaysa ti sumagmamano a kameng ti Kamara a nangiduron iti gakat a mamagbalin a legal ti diborsio iti Filipinas. Adun dagiti immun-una a gakat tapno agbalin a legal ti diborsio, kas iti maysa nga impila ni Gabriela Rep. Lisa Maza idi 2005, ken ti Senate Bill No. 782 nga impila met ni Sen. Rodolfo Biazon idi 2001. Ngem awan ti nakalusot kadagitoy. Isu nga iti agdama a Kongreso, indatag manen ni Maza ti gakatna, ti House Bill 3461, tapno agbalinen a legal ti diborsio, ket ita a gundaway agparparang nga ad-adu dagiti kameng ti Senado a mayat iti diborsio.

Kangrunaan a rason dagiti pabor iti diborsio ti pannakaipaay ti naan-anay a karbengan iti agsumbangir a partido no kasta nga agsinada. Kayatna a sawen, awanen ti adu a pagrikusan pay ti kaso, ta no mayat la ketdin dagiti agassawa a waswasen ti kasarda, mammaminsanen daytoy a mataming karamanen ti panagbingay dagiti sanikua dagiti agassawa, wenno ti rumbeng a maipaay a suporta ti lalaki iti asawana. Ken maysa, uray pay awan ti diborsio iti pagilian, adu latta met ti mayat iti annulment, a no ar-arigen, kapada met laeng kano daytoy iti panggep ti diborsio. Adda pay agkuna a no pudno met laeng a padapada ti linteg kadagiti amin nga umili, apay a dida palubosan met dagiti Kristiano nga agdiborsio idinto a pinalubusanda dagiti Muslim a maaddaan iti kastoy a karbengan?

Natural nga agsadag met iti rason ti moralidad ti ibagbaga dagiti kontra iti diborsio, nangruna ti simbaan.

Ngem kas itay kunadan, addaan ti tunggal tao iti bukod a pagannurotan iti moralidad, ngem uray pay daytoy, agbaliw iti panaglabas ti panawen. No maminsan naiget nga agbatay daytoy iti utek ti tao wenno iti bukodna a pananganag ti lubongna, a no maminsan, saanen a magaw-at ti simbaan, wenno ti kiddawen ti situasion. Kasta met ti legalidad. Babaen laeng ti babassit a kur-it iti papel dagiti agpampanday iti linteg, mabalin a mabaliwan ti maysa a pagannurotan, uray pay ‘tay makuna a mangsalsalaknib iti pagimbagan ti kasar ken pamilia.

Napateg ngarud nga iti ania man a panagbalbaliw, rumbeng a kasapulan daytoy iti agdama a kasasadtayo, ken maipangpangruna latta koma ti pagasayaatan ti sapasap.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 8, 2008.)

ANIA, ATANUD? SAANKAMIN A TAGA-SIUDAD!

SAAN la gayam a ti presio ti gasolina, uray pay iti bilang dagiti siudad, adda rollbackna! Mano la a pannaturog ti mapalabas, 136 ti bilang dagiti siudad ti pagilian, ita 120 laengen.

Ngem imbes a makasalibukag ti damag a kas iti rollback iti presio ti gasolina, makapaladingit ketdi ti pannakaibabawi ti kinasiudad dagiti naagapad a siudad, kangrunaanna kadagiti apektado a lugar. Ta no kaano pay a nakaawaten dagiti 16 a kabarbaro a siudad iti dakkel a bingay manipud iti pondo ti gobierno, ken naisaganan ti bukodda a balabala iti panagdur-as, naibabawi ketdin kadakuada daytoy a prebilihio. Kayatna a sawen, agsublida met laeng iti nababbaba nga estadoda a kas ili. Balitok nga iggemdan, nagbalin ketdin a bato!

Babaen ti desision ti Korte Suprema a naipaulog itay laeng Nobiembre 18, awan ti bileg wenno salloy ti tunggal linteg a nangital-o a kas siudad kadagiti sumaganad: Baybay (Leyte), Bogo, Naga ken Carcar (Cebu), Catbalogan (Samar), Tandag (Surigao del Sur), Borongan (Eastern Samar), Tayabas (Quezon), Lamitan (Basilan), Tabuk (Kalinga), Bayugan (Agusan del Sur), Batac (Ilocos Norte), Mati (Davao Oriental), Guihulngan (Negros Oriental), Cabadbaran (Agusan del Norte), ken El Salvador (Misamis Oriental).

Uray dagiti agad-adal iti umuna a tukad ti abogasia, nalaka laeng a makitada ti ‘yan ti parikut ken maipadtoda ti mapasamak: Awan ti pagbatbatayanna iti linteg ti panagbalin a siudad dagiti 16 nga ili, ngarud rumbeng a maibabawi ti panagbalin dagitoy a siudad. No apay ketdi a dagiti agpanpanday-linteg, a kaaduanna ti agkakasiglat met nga abogado, pulos a dida maanaag a no sumiasi iti Konstitusion ti linteg a pandayenda, uray kasano ti kasayaat ti panggep dayta a linteg, awan ti papananna no di ti pagbasuraan wenno maiwalin daytoy a kas naisurat laeng iti gagangay a papel.

SAAN A KONSTITUSIONAL

Segun iti Korte Suprema, linabsing dagiti agsasabali a linteg a namagbalin a siudad idi napan a tawen kadagiti 16 nga ili iti ibagbaga ti Seksion 10, Artikulo X ti Konstitusion. Babaen daytoy a probision, maiparparit ti pannakapartuat, pannakabingay, panagtipon, pannakawaswas wenno pannakabaliw ti sakup ti maysa a probinsia, siudad, ili wenno barangay a saan nga agbatay iti Local Government Code (LGC), ken rumbeng nga anamongan daytoy ti kaaduanna a botante kadagiti lugar a direkta a maapektaran babaen ti maysa a plebisito. Inggunamgunam ngarud ti Korte Suprema a kitaen koma dagiti agpampanday-linteg daytoy: ti naiget a panangibilbilin ti Konstitusion iti Kongreso a mangaramid kadagiti pagalagadan para iti pannakapartuat kadagiti siudad babaen ti panagsadagda iti LGC, saan ket nga iti babaen ti ania man a linteg a parnuayenda.

Nalawag ngarud a rumbeng nga agbatay iti LGC ti ania man a linteg a mangparnuay ti maysa a siudad. Babaen ti Seksion 450 ti LGC, maital-o laeng a kas siudad ti maysa nga ili (wenno ummong dagiti barangay) no addaan daytoy iti mapaspastrek a saan a nababbaba ngem iti P20 milion iti kada tawen, ken rumbeng nga adda agdedekket wenno agiinnasideg a teritorio a saan a nababbaba ngem 100 kilometro kuadrado ti kalawana, ken populasion a di nababbaba ngem 150,000. Ngem babaen ti Republic Act 9009 a pinirmaan ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo idi 2001, naingatngato iti P100 milion ti minimum income requirement. Iti sabali a pannao, no kayat ti maysa nga ili ti agbalin a siudad, masapul a makapaspastrek daytoy iti di nakurkurang ngem P100 milion iti kada tawen.

Ay, no kasta, narigrigaten a magaw-at dayta a pagrukodan iti mapastrek dagiti ili a mayat nga agbalin a siudad? Nagbiddutka, Atanud, ta nangaramid iti pamuspusan dagiti diputado.
Kalpasan ti pannakaipakat ti RA 9009, nangidatag ti Kamara iti maysa a resolusion a mangilaklaksid ti sumagmamano nga ili, a pakairamanan dagiti 16 a “dati a siudad,” iti dayta kasapulan a P100 milion a tinawen a mapastrek. Ngem di inanamongan daytoy ti Senado. Babaen ti singasing ni Sen. Aquilino Pimentel Jr. kadagiti kameng ti Kamara, dagdagus a nangesponsor dagitoy iti agsasabali a gakat a linteg tapno maital-o dagiti 16 nga ili a kas siudad.

Ken gapu ta saan a naragpat dagiti nasao nga ili iti P100 milion a tinawen a mapstrek, inlanad ngarud dagiti esponsor iti tunggal gakat a mailaksid dagitoy iti pagalagadan ti linteg—a simiasi iti kayat ni Senador Pimentel a mapasamak. Sakbay nga agserra ti 2006, inaprobaran ti Kamara dagiti gakat, ken idi Pebrero 2007, inanamongan met laeng daytoy ti Senado, malaksid iti maysa a gakat a naaprobaran kalpasan ti uppat a bulan. Saan ketdi a pinirmaan dagitoy ti Presidente, ngem kas sagudayen ti linteg, agbalin a linteg ti maysa a gakat uray awan ti aksion ti presidente no lumbes iti 30 nga aldaw kalpasan a mayawat kenkuana daytoy tapno mapirmaan.

BIMMASSIT A BINGAY

Nagsasaruno ngarud itay napan a tawen a napatalgedan dagiti nasao a linteg babaen ti agiinnadayo a plebisito kadagiti maseknan a lugar. Kabayatanna, nangidatag a dagus iti petision ti League of Cities of the Philippines (LCP) ken sumagmamano a probinsia a mangibagbaga a saan laeng a linabsing dagiti linteg a nangital-o dagiti siudad ti LGC ken ti Konstitusion, no di pay ti “equal protection clause” ti Konstitusion (Sek. 1, Art. III) wenno ti probision a mangipapaay iti padapada a karbengan ken proteksion iti linteg dagiti agpapada a banag. Kayatna a sawen, no mapalubosan dagitoy 16 nga ili a manglayaw ti pagalagadan ti linteg, apay a saan met a mapalubosan dagiti dadduma nga ili, nga ad-addanto ket ngarud a dakes ti ibungana iti pagilian, ta aglulumbanton dagiti ili nga agbalin a siudad. Ken kangrunaanna, dimmatag dagiti petisioner iti Korte tapno salaknibanda ti interesda a kas siudad. Segun iti LCP, bimmassit ti bingay dagiti kamengda iti Internal Revenue Allotment (IRA) manipud iti nasional a gobierno gapu iti pannakaital-o dagiti 16 nga ili a siudad. Ti IRA ti kangrunaan a pagubbogan ti pagbiagan dagiti lokal a gobierno, ket aggapu daytoy iti bingay ti tunggal maysa kadakuada iti masingir a buis ti nasional a gobierno babaen ti sumaganad a panagbibingay: probinsia, 23%; siudad, 23%; munisipalidad, 34%; ken barangay, 20%.

Kayatna a sawen, no adu ti kameng, umad-adu ti agbibingay, ngarud bumasbassit ti bingay ti tunggal maysa. Kas pagarigan laengen ti napasamak kadagiti dadakkel a siudad ti pagilian, kas iti siudad ti Davao a P69 milion laengen ti naawatna manipud iti P263.5 milion. Iti suma total, mapan a P40 milion ti pukaw ti kaaduanna a siudad iti bingayda ti IRA iti daytoy a tawen. Ngem lalo a nakakaasi dagiti babassit a siudad nga agsadsadag la unay iti IRA gapu iti kabassit met a mapastrek iti lugarda, ken kaaduanna kadagitoy, kas iti siudad ti Iligan, a napilitan a nagikkat kadagiti empleadona ta awan metten ti makaanay a pagpasueldona kadakuada ta naisardeng metten dagiti dadduma a proyekto nga isaysayangkatda gapu iti kaugoten ti pagtaudan ti pundo.
Idinto a dagiti 16 a siudad, aglaplapusanan ti idadakkel ti bingayda iti IRA. Kas pagarigan, ti Catbalogan nga umaw-awat laeng iti P77 milion a bingayna iti IRA idi maysa pay laeng nga ili, nakaawat daytoy iti P241 iti daytoy a tawen. Idinto a P218 milion met ti nainayon iti IRA ti Lamitan manipud iti P80 million a dati a maaw-awatna a kas maysa nga ili.

Segun iti liderato ti LCP, awan met dakesna kadakuada no adda dagiti maparnuay a siudad, ngem rumbeng koma a masurot dagiti pagalagadan a kas sagudayen ti linteg. Ket no adda man mapabasol iti dakes no di man nakababain a napagteng dagiti 16 a “balik-bayan,” gapu daytoy iti panangbalikungkong dagiti pannakabagida iti Kamara ti pagalagadan, wenno ti pananglaktawda iti linteg tapno magun-odda laeng ti kayatda. Dagiti immun-una a nagbalin a siudad ngem kadakuada, naguray dagitoy iti napaut ken nagtrabahoda a nasayaat tapno magun-odda ti kiasapulan a kadakkel ti mapastrek iti tinawen nga impalek ti linteg tapno makapagbalinda a siudad.

ASINO TI NAAGUM?
Kasla rumrummuar ngarud nga agbibisin dagitoy nga ili nga agbalin met a siudad. Ita, ibagbaga ni Rep. Eduardo Gullas ti Cebu, kangrunaan nga autor ti awanen ti ngipenna a linteg a namagbalin a siudad iti Naga ken Carcar, a kinaagum kano ti nangiduron iti LCP tapno idatagda ti petision iti Korte Suprema, ta, segun kenkuana, kayat kano laeng a bukodan dagiti kameng ti LCP ti dakkel a bingay ti IRA, wenno saanda kayat ti agparaman. Ngem saan kadi nga ad-adda a kinaagum ti bumingay iti maysa a grasia nga awan ti karbenganna iti daytoy, wenno ti mangibaddek iti linteg tapno makaawid iti dakkel a pundo?

Agpayso, dakkel ti napukaw a pundo nga aggapu iti IRA dagiti 16 a naibabawi a siudad, malaksid pay a maapektaran dagiti addangda tapno makaawisda kadagiti kapitalista nga agpuonan kadagiti nadumaduma a proyekto iti sakupda. Ti laengen Batac, kas pagarigan, a nakagastosen, no di man nakailatangen daytoy para kadagiti proyektona nga impraestruktura manipud iti naawidna a P175 milion iti daytoy a tawen a kas siudad. Ngem gapu iti desision ti Korte Suprema, mabalin nga agsubli met laeng iti dati a P55 milion ti bingayna iti IRA a kas ili.

Ngem saan laeng a dagitoy a lokal a gobierno ti napukawan, ta dakkel met ti nagastos ti gobierno a nangisayangkat ti 16 a plebisito kadagitoy tapno agbalinda a siudad. Ken ti pagdaksanna pay, napartuat ti susik kadagiti siudad ken sumagmamano nga ili maipanggep iti isyu a rumbeng koma a saanen a mapalubosan a mapasamak kadagitoy a panawen a kasapulan unay ti panagkaykaysa dagiti lokal a gobierno para iti pagimbagan ti pagilian.

SAAN PAY A NALPAS TI AMIN

Panggep dagiti 16 a naibabawi a siudad a mangidatag iti “motion for reconsideration,” ngem kas iti adun a padastayo iti Korte Suprema, kasla sumrek iti abut ti dagum ti posibilidad a balinsueken ti Korte ti bagbagina wenno ibabawi ti nalpasnan a naikeddeng.

Ngem uray no kasta, saan pay met a nalpas ti amin kadakuada. Imbes a babalawenda ngarud ti LCP, wenno ti Korte Suprema, rumbeng ketdi nga irugidan ti agtrabaho a nasayaat—ipapatida ti agsingir iti buis iti masakupanda, ti aginut, ken liklikan koma dagiti opisial ti agibolsa iti pirak ti gobierno, iti kasta, amin a maalikumkomda a pundo ket maitupak iti tinawen a mapastrek ti gobierno. No kastoy ti mapasamak, awan duadua a maragpatdanto met laeng dagiti pagrukodan iti panagbalin a siudad, ken awan ti dakesna no irugida manen a gun-oden dagiti arapaapda.

Kas itay kunadan, nasaysayaat wenno nadaydayaw ti umawat iti parabur babaen ti legal a wagas. Agserbi koma ngarud daytoy a leksion kadagiti agpampanday-linteg, kadagiti mayor, ken uray pay iti agdama nga administrasion a maatap a nangnangruna a mangdurdurog iti saan a napintas nga addang a apanagpaadu iti bilang dagiti siudad wenno probinsia iti pagilian, uray pay malabsing ti Konstitusion.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Disiembre 1, 2008.)

ASINO TI MANGALAW KADATAYO?

AGKUTIKUTIDAN, ken agkutikutidan nga husto.

Iti panangipalgak ni Makati Mayor Jejomar Binay ti panggepna nga agkandidato a presidente inton 2010, a kas mangibagi Iti Oposision, iparangarangna laeng a mangrugin nga aggaraw dagiti politiko tapno pumudno koma metten dagiti bukodda nga ambision.

Ken saanen a nagpaudi ti kampo ni Mayor Binay a nangibaga nga isu kano ti “Obama of the Philippines.” Wow! Kas namnamaentayo, adu la ketdi dagiti politiko a mayat met a maaringan iti kinalatak, karisma ken uray nagan laeng ni Barack Obama, wenno mangtulad iti wagas nga impakatna iti naballigi a panagkandidatona iti eleksion ti America.

Gapu ta am-ammotayon dagiti adu a politiko a Filipino nga agikari iti tumukno’t langit, wenno mangaramid iti daytay kunatayon a kalkalainganna magun-odda laeng ti kangatuan a puesto, saanen a pagsiddaawan a no maminsan, mas a katawaantayo dagiti politiko ngem ti mangilunod iti agdama a kasasaadtayo.

Gapu itoy, apalantayo ti napalabas nga eleksion iti America ta naammuan a dagus ti resulta iti mismo nga aldaw ti butos, awan ti riribuk a pinarnuay dagiti suporter iti agsumbangir a partido, ken ad-adda a dagiti nailian nga isyu ken ti prinsipio dagiti partido ti napagpapatangan, saan ket a dagiti personalidad.

Ken daytoy ti pudno: no ditoy Filipinas a nagkandidato ni Obama, patiem a naitag-ay ti imana a kas kandidato iti ania a partido iti pagilian? Wen, ta unaan la ketdi dagiti trapo (wenno traditional politician, awagda kadagiti nasiglat nga agtaktika iti politika uray ibaddekda iti bukodda a prinsipio ken ti karida nga agserbi iti ili), wenno dagiti aggapu dagiti nababaknang ken nabibileg a kaamaan, wenno dagiti artista. Ken patiem a tuladen ni Obama dagiti kaaduanna a politiko nga umikkat iti partido no saan a mapagustuan, ket mangbuangay iti bukodna met a partido.

NAPAIGID DAGITI NAPATEG NGA ISYU

Gapu ta kaaduanna nga iturong ti asino man nga adu iti kuartana ti resulta ti eleksion ditoy pagiliantayo, saan ngarud a napateg ti kredensial ken kababalin ti tunggal kandidato. Adda met dagiti nangabak gapu iti kinalatakda, kas koma no artista, asawa ti artista wenno nagusar iti nalatak nga artista (malagipyo ni Jamby Madrigal ken ni Judy Ann Santos?), kaskasdi a naipaigid ti kababalin dagiti kandidato, wenno ti platapormada, mapagduduaan man wenno saan.
Ken daytoy ti kinapudno, ken nasakit la unay a kinapudno, nga awan man laeng ti mabalintayo nga ibutos a maysa a mapagtalkan a lider nga agserbi kadagiti umili iti sipupudno, ken mangalaw kadatayo iti agdama a kasasaadtayo.

Nabayagen a sangkadagullitda, uray dagiti mapaspasagidan nga agtuturay, ti pannakareporma koma ti politika. Adda payen dagiti naipila a gakat iti Kongreso a mainaig iti daytoy, ngem awan met ti napasamak agingga a maabutan manen ti maysa nga eleksion. Kanunongan ti Malakanyang ti ania man a reporma iti politika ngem mayatda laeng no masukatan nga umuna ti Konstitusion. Ngem ti imasna, adu ti madi no daytoy ti pagbatayan, ta saanda a talken dagiti namnamaenda a manggamulo iti pannakasukat ti Konstitusion.

Dakkel ti sakupen ti reporma iti politika a sasawenda ta ramaramenna ti panangbukel kadagiti partido, ti panaggaraw dagitoy tapno maiduron ti panggepda para iti pagimbagan iti pagilian, ti pannakaisayangkat ti eleksion, ken ti panangrienda ti gobierno nga agsadag iti prinsipio ti partido politikal.

TI REKOMENDASION NI DAVIDE

Ngem kadagiti adu a singasing a reporma iti politika, mabalin a mapagkaysa laeng babaen ti rekomendasion ni Hilario Davide Jr., dati a Chief Justice ti Korte Suprema, a maipasurot iti panggep ti Malakanyang nge enmienda ti Konstitution.

Maipalagip a sakbay a nagtakem ni Davide iti agdama a puestona iti United Nations a kas pannakabagi ti Filipinas, nadutokan daytoy a presidential adviser para iti reporma iti politika. Indatagna dagitoy: Ti pannakaisubli ti two-party system, wenno ti panangbingay laeng iti bileg ti gobierno iti nagbaetan ti dua a dakkel a partido, kas ti kaadda idi ti Nacionalista (NP) ken Liberal Party (LP) idi dekada 40 agingga iti 60. Insingasingna pay ti pannakaipawil dagiti partido politikal nga umawat iti tulong manipud kadagiti sabsabali a pagilian tapno maliklikan ti pannakibiang dagitoy iti pannakaipataray ti gobierno iti masakbayan, ken ti pannakailawlawag a nasayaat ti kayatna a sawen ti political dynasty iti kasta mairugin ti sipupudno a pannakaiparit daytoy tunggal eleksion, ken ti panangdusa kadagiti kaamaan nga aglabsing.

Kas itay nakunan, mapasamak laeng daytoy, wenno tumulong ti Malakanyang iti reporma iti politika no maipakat met ti nabayagen a panggepna a cha-cha (charter change) wenno pannakabaliw ti Konstitusion. No daytoy met laeng ti wagas tapno mairuangan ti panagbalbaliw, adu ngarud ti mayat iti cha-cha, ngem iti kondision a saanda nga aramaten daytoy dagiti agtuturay tapno mayatiddog ti terminoda. Ngem no mabalin, enmienda laeng ti sumagmamano a probision ti Konstitusion ti kasapulan, saan ket a sibubukel a rebision daytoy.

Iturongtayo ngarud ti imatangtayo iti saan a napintas nga epekto ti multi-party system. Ket no mabalin, pagadalantayo ti napasamak nga eleksion iti America, nangruna ti parabur nga ipapaay ti two-party system kadakuada.

Ni Presidente Ferdinand Marcos ti nangwaswas ti two-party system idi indeklarana ti Martial Law, ken ti kasaruno daytoy a pannakaipakat ti 1973 Konstitusion nga indalanna ti pannakaisuratna. Iti panagturay ti diktadoria, nagbalin laengen a maymaysa ti nabileg a partido, ti Kilusang Bagong Lipunan (KBL), idinto a nakarasan dagiti kameng ti LP ken NP ta no di man imbalud ni Marcos dagiti kamengda wenno nagkamangda iti sabali a pagilian, wenno bimmaliktad dagitoy (nagbalimbingda) tapno mairamanda nga agsagrap iti parabur ti nabileg a partido ti diktadoria.

Idi napapanaw ni Marcos iti Filipinas ken nasurat ti baro a Konstitusion iti babaen ti administrasion ni Cory Aquino, nawara a dagus ti nabileg a KBL, ket imbes nga isublida ti two-party system, impakatda ketdi ti multi-party system, wenno ti panangipaay ti padapada nga oportunidad kadagiti partido, babassit man wenno dadakkel, kaipasngay man wenno duduoganen, a manggaw-at iti ambisionda a mangrienda iti turay. Imbes ngarud nga agsubli ti bileg ti LP ken NP, gapu iti panagsubli koma dagiti dati nga annakna a naiwawa idi panawen ti diktadoria, nangbangon ketdi ti kaaduanna a politiko iti bukodda a partido.

23% LAENG A BUTOS

Ti ngarud kaunaan nga eleksion presidensial kalpasan ti ratipikasion ti Konstitusion idi 1987, nasaksian ti pakasaritaantayo ti kaunaan a presidente a nabutosan iti saan a mayoria a butos, wenno 23% laeng kadagiti botante ti nangibutos kenkuana tapno agtakem iti Malakanyang. Iti daydi met laeng nga eleksion, timpuar dagiti nadumaduma a partido a nakadap-aw iti Kamara, ket awan ngarud ti makuna a dominante, wenno mayoria a partido. Naimbento ngarud ditoy ti rainbow coalition nga inrubuat ni dati nga Speaker Jose de Venecia Jr. tapno magun-od ti dominante a bileg a tumulong a mangital-o met ti masasao a minoria a naggapuan ti bileg ni Presidente Fidel Ramos. Nagbalin ngarud a dominante ti kaipasngay a partido ni Ramos a Lakas-NUCD.

Ket nagangayanna, nagtultuloyen a kasta. Agririnnapok dagiti partido tunggal eleksion. Agtitinnawarda, agkikinnalabayda, sadanto agpipinnerdi no mabaddekan ti saka ti tunggal maysa. Ket inton malpas ti eleksion, agtuloy dayta a koalision, nga awan ti makuna a pundasionna no di laeng ti bukodda nga interes, wenno ti gagemda nga agbayag iti puesto. Mas nga ambision iti politika, saan ket a ti prinsipio ti partido ti kaaduanna a rason tapno panawan dagiti politiko kadagiti partido a nakaikappenganda. Nagangayanna pay, ken daytoy ti nasakit, awan serserbi ti plataporma ti gobierno a rumbeng nga iwayat ti maysa a napasnek a partido.

Idi nagturay ni Presidente Erap Estrada, nagbalin met a dominante ti partidona a Partido ng Masang Pilipino (PMP), babaen ti napasamak a koalision nga intuyang met dagiti talkenna a tattao iti Kongreso. Kasta met ti napasamak iti Kabalikat ng Mamayang Pilipino (Kampi) a binangon ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo, ta bumingbingay metten iti bileg daytoy manipud iti Lakas-NUCD nga inaramat ni Arroyo iti panagkandidatona iti kina-bise presidente idi 1998, ken ti kinapresidente idi 2004.

Ket ita ta asideg manen ti eleksion, daytoy met laeng ti senario a makitatayo. Segun kadagiti agpalpaliiw iti politika, agingga nga awan pay ti napasamak a reporma iti politika, isu latta a ladawan kas ti napasamak iti nasurok a dua a dekada ti politika ti pagilian ti namnamaentayo inton 2010.

Nakurang laengen a dua a tawen sakbay iti eleksion ti kinapresidente, ngem adun dagiti nangpili iti bukodda a bagi tapno agbalin a kandidato ken irugidan ti agkampania iti bukbukodda. Ket gapu ta raponrapok ti ranget ti agdama a politkia, ad-adun nga amang ti mangngegtayo a panagkampania a balikas, wenno pangpabanglo iti nagan ni daytoy a kandidato wenno panangdadael iti kalabanna, ngem iti panangilawlawag kadagiti kasapulan tapno marisut dagiti parikut ti pagilian.

AWAN NAGUDILAN TI MULTI-PARTY SYSTEM

Ket gapu iti kaadun dagiti kandidato ken partido, kastanto met ti kaadu dagiti magastosda, ken wen, ti gastuen ti Commission on Elections (Comelec) kadakuada. Gapu ta awan ti nalawag a paggapuan a bileg ti mangabakto a kandidato, gapu iti kaadu dagiti aglalaban a partido, masansan nga ibagada a nagsuitik daytoy ket ania pay, magabsuonanto manen ti Comelec iti adu a protesta iti eleksion a kaaduanna ket pangkibur laeng dagiti saan a makaawat ti pannakaabakda.

Ken babaen ti multi-party system, kasla saanen a napateg ti pudpudno a partido. Saan kadi a ti maysa a partido politikal ket agbatay iti prinsipio ken pagtaktakderan iti nailian nga isyu? Ngarud ti maysa a politiko a mamati iti pagtaktakderan ti maysa a partido, rumbeng nga agkameng ditoy a saan ket a tapno mangbangon iti bukodna a paksion iti uneg ti partido no di man mangbangon met iti bukodna a partido. Kas pagarigan, no kayat met laeng dagiti komonkontra iti ar-aramiden ti agdama nga administrasion, apay a dida agkaykaysa a kas maysa a partido saan ket a maysa laeng a koalision ti buklenda a kalpasan ti eleksion, agsabasabalinto manen ti turongen ti rikna ken atensionda? Wenno iti ababa a pannao, no ‘yan ti mabalinda a pakaramananda iti grasia, ditoy ti papananda? Bay-am dayta partido, bay-am dayta a prinsipio, kunada lattan, a kasla kawes a naglaka a sukatan.

Dagitoy ngarud a kinapudno ti mangipakita kadatayo a nairaremtayon iti naalas ken makabakuar a rupa ti politika nga agbatay iti personalidad, a pinakaro pay ti panangitaltal-o iti bukod pagimbagan a personal, politika, wenno negosio iti kada kandidato, ken nangruna a mangilawlawag la unay iti kinarugiten ti agdama a sistema. No agbataytayo ngarud iti pakasaritaantayo, ken iti agdama a kasasaad ti pagilian, maanagtayo ngarud a kasapulanen ti reporma iti politika, ket irugida koman nga adalen no mabalinen nga isublitayon ti two-party system.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 24, 2008.)

OBAMA!

BABAEN ti balligi ni Sen. Barack Hussein Obama II iti eleksion idi Nobiembre 4, naikkan ti Estados Unidos iti Nangisit wenno African-American a presidente, kaunaan iti pakasaritaan ti pagilian. Ken malaksid a napintas a ramen daytoy iti namaris a pakasaritaanda, wenno kasla naimas a taraon a nanamen dagiti padana a Negro, makuna a naimbag unay ti napilida a mangsukat ken ni Presidente George W. Bush.

Nakagun-od ni Obama (Democrat) iti 349 electoral votes kontra iti 172 ni Sen. John McCain (Republican), tapno agtakem a maika-44 a presidente iti Estados Unidos.

Kas makita iti layus a butosna, ti nabuslon a pinansial a suporta a naawatna (umabot iti $600 milion, kaaduanna ti nagtaud iti fund-raising iti Internet), ken ti nabara a panangawat dagiti lider dagiti adu a pagilian iti balligina, makuna a ni Obama ti kasapulan dagiti Amerikano a mangrisut kadagiti adu a parikutda, kas iti krisis ti ekonomiada a nangramaram pay iti adu nga ekonomia iti lubong, ti dua a narikut a gubat a sinerrekda iti sabali a pagilian (Iraq ken Afghanistan), ti mapagbutbutngan a panagarmas iti nuklear dagiti kabusorda a pagilian, ken ti kumarkaron a parikut iti global warming.

Makuna a ti panangabak ni Obama ken ti sibubukel a Democratic Party tapno matengngelda manen ti mayoria iti Kongreso, ti mangiparangarang nga awanen ti panagayat ti adu nga Amerikano iti panangipataray ti maysa a Republican a lider iti gobiernoda. Iti panagturay ni Bush, napunas ti $500 a bilion a budget surplus a natawidna iti sinublatna nga administrasion, nagdoble ti utang ti gobiernoda nga umaboten iti $10 trillion, ngimmina iti bayad ti healthcare ken enerhia a kasapulanda, immadu iti naawan ti trabaho, nanabsuok ti balor dagiti magatang a balay, ken arigna nakarasanen ti retirement ken investment account ti gobierno.

Ti panangibutos ngarud ti agarup 60 milion nga Amerikano ken ni Obama, kasla tinamingda metten ti masakbayanda, wenno ti dakkel a namnama a mawaknitanen ti sipnget a nangabungot kadakuada manipud iti trahedia ti 9/11 ket irugidan ti mangsindi ti bukodda a pagsilawan.

PANAGBALBALIW

Ti arapaap ngarud dagiti Amerikano a panagbalbaliw iti agdama a kasasaadda ti kasla nagango a pagtungo a nangaron ti rikna ti adu nga Amerikano, kaaduanna dagiti agtutubo iti amin a 50 nga estado wenno dagiti naggapu kadagiti nadumaduma a puli a pakairamanen dagiti Aprikano, Latino ken Asiano, a nagboluntario nga agkampania iti napasnek, malaksid pay ti pannakaaramat ti teknolohia a kas iti Internet, tapno agballigi ti 47-anyos ken karismatiko a Democrat.

Dakkel ti pangnamnamaan ti kaaduanna nga Amerikano kadagiti kari ni Obama mainaig iti ekonomia, nga adayo a nalawlawag ken nakapappapati ngem dagiti ikarkari ni McCain a sipud pay idi damo ket lumablabbasiten ti rupa ti 72-anios a senador a mangsarsarapa iti isyu mainaig iti panagpada ti garitda ken ni Bush. Napasnek ti panangikari ni Obama nga ibabana ti masingir a buis kadagiti ordinario nga umili, mapalawa ken mapabileg ti pannakaipaay ti healthcare kadakuada, maileppas iti nadaras ken naurnos a wagas ti giera iti Iraq ken Afghanistan wenno ti pamutbuteng ni Osama Bin Laden kadakuada, makitunos iti gobierno ti Iran ken North Korea tapno mapengdan ti pannakaaramat ti armas a nuklear, ken tamingenna a sipupudno ti parikut iti global warming.

Ken kangrunaanna, gapu iti panangibutos dagiti Amerikan iti maysa a nangisit a Presidente, kalsa napaglunitda metten ti sugat wenno napait a lagip nga imbati ti nakaam-ames a pannakaadipen dagiti Negro iti ima dagiti Puraw, ti imbunga daytoy a nadara a giera sibil, ken ti pasaray pannakaikuskuspil dagiti nangisit a puli uray kadagitoy a panawen. Ken napasamak ti naisangsangayan a pannakaital-o ti maysa a Negro uppat a dekada sipud pay inyebkas ni Martin Luther King, nalatak a civil rights activist, ti arapaapna a maipada koma ti karbengan dagiti Negro a kas kenkuana iti karbengan dagiti Puraw.

SINO KADI NI OBAMA?

Sakbay a nagteng ni Obama ti kangatuan a puesto iti pagilian, maam-ammo laeng daytoy a kas bagito wenno first-termer a kameng ti Senado ti Estados Unidos, dati nga state legislator iti Chicago, Illinois, karismatiko a community organizer, abogado dagiti marigrigat, propesor iti constitutional law, ken autor ti nalatak a libro.

Nayanak ni Obama idiay Honolulu, Hawaii idi Agosto 4, 1961. Puro nga Aprikano ni tatangna, ni Barack Sr., ta nayanak ken dimmakkel daytoy iti maysa a purok iti Nyanza, Kenya. Puraw met nga Amerikano a taga-Wichita, Kansas ti inana, ni Ann Dunham, nga adda darana nga Irish ken Scottish.

Nagnaed dagiti dadakkel ti ina ni Obama iti Hawaii kalpasan iti Maikadua a Gubat. Iti University of Hawaii ti nagsarakan dagiti dadakkel ni Obama, ta estudiante ditoy ti inana, idinto a maysa a foreign student ti amana. Dua laeng ti tawen ni Obama idi agsina dagiti dadakkelna. Nagsubli ti amana idiay Kenya (21 anios ni Obama idi matay iti aksidente ti lugan ti amana idiay Kenya). Nabati ni Obama iti sidong iti inana iti Hawaii. Ngem idi nakikasar ti inana iti maysa nga Indones, simmurot ni Obama iti Jakarta a nagnaedan ti maikadua a pamiliana ket nagadal ditoy iti elementaria agingga idi agtawen iti sangapulo. Kalpasanna, innala daytoy ti lolana iti Hawaii ket pinagbasana ditoy agingga iti haiskul. Immuna a nagkolehio ni Obama iti Los Angeles, California sa immakar daytoy iti Columbia University iti New York a nangileppasanna iti political science a kurso. Kalpasanna nagadal daytoy iti kinaabogasia iti Harvard. Idi makagraduar, nagbalin daytoy a community organizer iti maysa nga organisasion ti simbaan a tumultulong kadagiti marigrigat a kaamaan iti Chicago. Iti maysa a bupete iti siudad, naam-ammona ni Michelle Robinson a maysa met nga abogado. Inkasarna daytoy idi 1992, ket naadaanda iti dua a babbai nga anak—da Malia Ann (1998) ken Natasha (2001).

Nagkandidato ken nangabak nga state senator ni Obama iti Illinois, ken nagserbi ditoy iti walo a tawen. Idi 2000, pinadasna ti agkandidato a Kongresman iti Kamara ti Estados Unidos, ngem naatiw daytoy iti primary iti Democratic Party. Ngem idi 2004, nagkandidato para iti US Senate ket naigasatanna babaen ti layus a butos.

Iti panagtakemna a kas senador ti pagilian, napasnek ni Obama a timmulong tapno mapanday dagiti linteg a mangisardeng ti panagsuitik iti eleksion, panakataming ti climate change wenno panagbaliw ti klima, naiget a panangtengngel iti terorismo, ken ti pannakasaluad ti pagimbagan dagiti beterano iti gubat.

PIMMUDNO NGA ARAPAAP

Idi 2007, indeklara ni Obama ti panggepna nga agkandidato a presidente ti America. Iti primary iti Democratic Party, inatiwna ni Sen. Hillary Clinton, a dati a First Lady, tapno agbalin nga standard bearer ti partido. Ngem uray sakbay a nagbalin a pormal a kandidato, adun ti maaw-awat ni Obama a suporta kadagiti kailianna, iti uneg ken ruar ti pagilian, wenno naiget unayen ti panangiduronda kenkuana tapno maital-o ti naganna iti pakasaritaan iti America kas kaunaan a Negro a presidente.

Ngem adda met dagiti panangibabada iti kinataona. Umuna, kunada, awan pay padasna daytoy iti pananrienda iti gobierno, nangruna iti benneg ti seguridad ken ekonomia, gapu iti kinabagitona pay laeng a senador. Ken gapu iti kaawan ti padasna, amangan kano no ad-adda a mairarem ti ekonomiada ket lalo laeng nga agrigat dagiti Amerikano. Gapu ta kontra iti pananggubat ti America iti Iraq, kunada pay nga amangan no lukayanna ti depensa ti pagilian, ket ad-addan a serken ida dagiti terorista a pasurot ni Bin Laden. Malaksid pay nga adda latta panangsairda iti naggapuanna a puli, ken ibagbagada pay a produkto laeng daytoy ti panagpabpabanglo ti media iti naganna.

Ngem saan nga inkankano ni Obama dagitoy. Nagtalinaed a naulimek kadagiti adu nga isyu nga imbatoda kenkuana idinto nga impasnekna nga inlawlawag dagiti platapormana. Ken ti napateg ditoy, dina tinutupan dagiti isyu mainaig iti puli, ta kenkuana, padapada amin nga Amerikano, puraw man ken nangisit, lakay ken ubing, lalaki, babai man wenno homosekswal, baknang man wenno marigrigat. Impilitna ketdi a ginuyod ti kalabanna iti isyu iti ekonomia a kayat a liklikan ti Republican Party kadagiti debate. Daytoy ngarud ti rason no apay a nagtalinaed a nangatngato ti nagun-od a grado ni Obama ngem ni McCain kadagiti surbey idi panawen ti kampania.

Impaayan ngarud ni Obama dagiti Amerikano iti baro a kapanunotan, baro a liderato, ken baro a politika nga agsadag iti ordinario a kapanunotan ken karirikna ti tunggal Amerikano saan ket a ti ideolohia a paggargarawan dagiti agtuturay, wenno baro a politika a naipasurot iti turongen ti arapaap ti nabaknang ken nabileg a pagilian a taeng ti demokrasia ken dagiti sikakapia nga umili nga aggapu iti nadumaduma a puli.

ANIA’T NAMNAMAENTAYO KEN NI OBAMA?

Kas iti dati, agsadag ti pannakirelasiontayo iti Estados Unidos dagiti kangrunaan nga interes ti pagilian kas iti pannakataming dagiti duduoganen a Filipino a beterano iti Maikadua a Gubat, pannakapabileg ti negosio, ken ad-adu pay a trabaho para kadagiti Filipino. Ngem adu ti mangnamnama nga ad-adda a sumayaat ti langenlangentayo iti Amerika babaen ti administrasion ni Obama.

Ken kaaduanna man ita a Filipino ti agsalsaludsod no addanto met kas ken ni Barack Obama a mangikarinto met iti sipupudno a panagbalibaliw iti gobierno ken iti gimong ti pagilian. Ngem kunada met, rummuar ti maysa nga Obama babaen ti kiddawe ti situasion wenno iti umisu a panawen. Kinapudnona, nabayagen nga ur-urayentayo dayta a gundaway, wenno ti mangibutos iti maysa a mapagtalkan a lider a mangalaw kadatayo iti rigat wenno mangiturong kadatayo iti pudpudno a panagbalbaliw.

Ala, saantayo koma maawanan iti namnama, ta no kabaelan met dagiti Negro iti naguray ken nagibtur iti mano a tawen tapno magun-od dagiti arapaapda, apay ketdin a saan a maaramid met dayta ni Filipino a nakalak-am met iti pannakaikuskuspil ken pannakaadipen iti napaut a panawen? Ditay ammo ngem gapu iti naudi nga eleksion iti America, ad-addanton a ti sibubukel a masakbayantayo a kas pagilian ti panunotentayo iti panagbutostayo iti sumaruno a presidente, saan ket nga agbataytayo lattan iti bukodtayo nga interes wenno dumngegtayo lattan kadagiti politiko a mangibunbunong iti apagbiit a grasia.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 17, 2008.)

NANGINA LATTA DAGITI MAGATGATANG

KUNADA, no tumayab ti presio ti lana, maisurot a maitayok ti presio dagiti magatgatang. Agpayso. No kasta met ngarud, no bumaba ti presio ti lana, guyodenna nga agpababa ti presio dagiti magatgatang. Daytoy ti adayo iti pudno.

Kitaem daytoy: idi simmalpa iti $137 ti kada bariles a krudo iti presio daytoy iti merkado ti lubong idi Hulio (maibatay Iti Dubai crude a pagibasbasaran Iti presio ti Estados Unidos ken dagiti lokal a kompania ti lana iti Filipinas), nagdawat a dagus Iti nayon a plete dagiti operator ti dyip ken bus. Daydi minimum a P7.50 plete iti Metro Manila, nagbalin a P8.50, idinto a P10 iti ordinario a bus. Nagangayanna, nagsasaruno a timmayok ti presio dagiti adu a magatgatang. Ken adu ti di met ngimmato ti binulan a sueldoda.

Ket ita ta bimmaban ti presio ti krudo iti sangalubongan merkado ti lubong (nanabsuok daytoy iti $65 kada bariles, kas iti dati a presiona idi Agosto itay napan a tawen), patiem nga agsubli ti presio dagiti magatgatang? Ala, nag-rollback met ketdi dagiti kompania iti lana, ngem kasla mapilpilit, wenno sangkatipping laeng daytoy iti rumbeng a pangibabaanda iti presio dagitoy a produkto. No agbataytayo kadagiti padastayo iti kastoy a panagbaba ti presio ti krudo ken gasolina kalpasan ti nagdadaraddan a panagnginana, kas karasay ti kimat iti tiempo ti kalgaw dagiti gundaway a bimmaba met ti presio dagiti magatgatang.

Nakair-irut ngamin nga agpayso ti panangrienda dagiti nasao kompania ti lana iti presio ti merkado. Ken daytoy ti pakasursuronan ita dagiti umili. Awan man laeng ti makita a maar-aramidan ti Malakanyang tapno mapengdan man laeng ti napalalo a panangina ti lana, ta kasla kasapulan pay nga iduron ti Presidente tapno agpakpakaasi daytoy kadagiti kompania iti lana tapno ibabada dagiti presioda. Segun ken ni Senador Edgardo Angara, adda karbengan ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo a luktan ti libro de kuenta dagiti kompania iti lana, iti kasta maduktalan no ilemlemmeng dagitoy ti pudno a maganganansiada wenno ti kinapudno a saan a kasapulan ti pannakaingina dagiti presioda.

OIL DEREGULATION

Mapabpabasol ti karkarna a bileg dagiti oil companies iti Oil Deregulation Law (Republic Act 8479 wenno Downstream Oil Industry Deregulation Act), a mangipalpalubos kadakuada a maipangina a dagus iti produktoda iti kaykayatda, wenno iti saan a magaw-at ti regulasion ti gobierno. Manipud idi Abril 1996 a panangrugi ti pannakaipakat ti Oil Deregulation Law, mapan laeng a P9.50 ti kada litro iti gasolina ken P7.03 met iti krudo idi (babaen ti P51.31 a sukat ti maysa a doliar), ket manipud ditoy, arigna umabot iti 500% ti pannakaingato iti presio ti kada litro ti krudo ken gasolina. Kalpasan ti naudi a rollback, mapan a manipud P42.56 agingga ti P46.15 ti kada litro ti gasolina ken manipud P38.95 agingga P41.09 iti kada litro ti krudo.

Maipalagip a naipasngay ti oil deregulation iti prinsipio a kasapulan a waraen ti agturay amin a banag a makabangen iti siwawaya a kompetision iti merkado. Kayatna a sawen, saanen a kasapulan ti gobierno a makikompetensia kadagiti lokal wenno ganggannaet nga agpupuonan ken negosiante. Kinasapulanna ngarud nga ilako iti pribado a sektor dagiti dati a tengngelna a korporasion kas iti Petron. Ken gapu iti linteg, mabalinen a palubosan ti gobierno dagiti nabibileg a korporasion nga agpuonan para iti industria iti lana. Babaen ti datos manipud iti DOE, umaboten iti 600 dagiti baro a korporasion a simrek iti nasao nga industria, ken madama dagitoy ita a makikomkompetensia kadagiti masasao a Big Three, wenno higante nga oil companies kas ti Petron, Shell and Chevron.

AWAN NAARAMIDAN TI LINTEG?

Gapu ngarud iti pannaruk-at dagitoy a korporasion iti regulasion ti gobierno, patien dagiti opisial a mapabileg dagiti aggatgatang (consumers). Babaen ngamin ti deregulasion, umadu dagiti aglaklako, umad-adu met ngarud ti pagpilian a gatangen dagiti agatgatang. No kayat ti maysa a korporasion a makibingay iti dakkel iti nalawa ken rapokrapok a merkado, kasapulan ngarud nga ibabana ti presiona. Kayat a pasingkedan ditoy dagiti mamati unay iti napintas a parabur ti globalisasion (ditoy nga agbatbatay ti prinsipio ti deregulasion, karamanen ti kasinginna a liberalisasion ken privatization), a bumaba ti presio dagiti magatgatang no adu ti kompania nga aglaklako, ta rumbeng laeng nga ilaklaka ti maysa a kapitalista ti produktona tapno adu ti aggatang, ken gapu met laeng iti balanse a kompetision, dumakkel ti produksion nga ad-adda a mangpabor kadagiti agatgatang ken iti sibubukel nga ekonomia ti pagilian.

Ngem iti panaglabas ti 12 a tawen manipud naipakat ti linteg, awan met ti positibo nga epekto ditoy no di ti nagdadakkel a maganganansia dagiti oil companies.

Daytoy ngarud ti dakkel a saludsod: Apay a saan a napasamak ti pannakaibaba ti presio ti krudo ken gasolina iti laksid ti pannakaipakat ti oil deregulation? Kunada idi a no adu ti aglako iti lana, bumaba ti presiona. Ngem sabali ti mapaspasamak, ta no kasta nga ingato ti Petron, Shell ken Chevron dagiti produktoda, sumurot met dagiti babassit a kompania a mangingato iti presioda ken arigna 50 sentimos laeng ti pagdudumaanda.

Ken malaksid pay a siwawayadan a mangpresio iti ilaklakoda a produkto, awan met ti mangibilbilin kadakuada no anianto nga aldaw nga ibaba wenno ingatoda ti presioda. Saan a kas kadagiti dadduma a pagilian kas iti Tsina ken Estados Unidos, a dagdagus a makita ti presio ti lana iti sakupda apaman a bumaba wenno ngumato ti presio daytoy iti sangalubongan a merkado. Kas iti pammaliiw dagiti militante a grupo, itantan dagiti oil companies ti rollback iti presio iti manonto a lawas ta kayatda pay iti makalikkab iti dakkel a ganansia. No ag-rollbackda man, naladawton daytoy.

KASAPULAN TI EMIENDA ITI LINTEG

Saan ngarud a mababalaw no adun ti sektor, karamanen iti Simbaan Katolika, a mangkidkiddaw a waswasendan ti oil deregulation law gapu iti kaawan maitultulong daytoy iti kasasaadtayo.
Malakasid iti oil deregulation law, kidkiddawen pay dagitoy a sektor ti pannakawaswas met ti 12% a buis ti lana a patienda nga ad-adda a mangpangpangina ti presio ksdagiti produkto iti lana. Manipud ngamin idi maipatungpal ti value-added tax kadagiti produkto iti lana idi 2005, umabot iti 20% ti ingingina ti presio ti gasolina, gas, krudo, LPG ken dadduma pay a fuel oil. Ken mabalin a ngumato pay ti porsiento daytoy iti laksid ti sagpaminsan a panagbaba ti presio ti lana iti merkado iti napalabas a tawen.

Babaen ti panagadal United Nations, maysa ti Filipinas kadagiti pagilian a kangrunaan nga agsakit ti bakrangna no kasta nga adda krisis iti lana iti lubong. Nakaro la ngamin unay ti panagsadsadag ti pagiliantayo kadagiti maangkat a krudo ken gasolina iti Middle East. Ken iti rigatna pay ditoy, arigna 90% kadagiti maiwarwaras a produkto iti lana iti pagilian ket tengngel dagiti higante a multinasional a korporasion babaen dagiti lokal a sangada ditoy kas iti Petron, Shell, Chevron, ken Total.

CRUDE OIL MANIPUD PALAWAN

Dakkel ngarud a banag ti ibagbagada a pannakaduktal ti dakkel a pagsakduan iti crude oil manipud iti Galoc oil field iti taaw iti Palawan. Manipud idi Oktubre 9, nakasakdon daytoy iti mapan a 15,000 a bariles iti inaldaw, ket mapapati nga iti uneg iti uppat wenno innem a bulan, addanton masakdo a 20 milion a bariles. Segun iti Galoc Production Co., ti mangimatmaton ti pagsakduan iti lana, addanton agarup 300,000 a bariles a crude oil nga ideliberda iti refinery station ti Petron Corp. iti Bataan mangrugi iti daytoy a bulan para iti naan-anay a pannakaproseso dagitoy sakbay a mailako iti publiko a kas fuel oil ken dadduma pay a produkto.
Manamnama ngarud nga addanton magatang a krudo ken gasolina a nalaklaka nga adayo ngem ti ang-angkatentayo a pangkomersial a kapadana a produkto.

Napintas a damag, ngem tallo wenno nasursurok pay a tawen sakbay nga agtultuloy a maipaay daytoy a parabur kadagiti umili. Ngem bassit laeng a porsiento ti maikissayna iti dakkel a panagkasapulantayo iti lana. No ni Sen. Francis Pangilinan ngarud ti masurot, yad-adda latta koma ti gobierno ti agbirok ken mangpaduras kadagiti alternatibo a pagappuan ti enerhia a kasapulan ti pagilian. Ipilpilitna ti pannakaipasa a dagus iti Kongreso ti Renewable Energy Bill tapno marugianen a mataming a sipapasnek ti panggep ti pagilian a saan unayen nga agsadag kadagiti imported a krudo ken gasolina. Kasapulan ngarud nga ipapati ti gobiernotayo a padur-asan ti pannakaaramat ti geothermal, hydro ken wind power a nabuslon a baknang iti pagiliantayo. Malaksid a nalaka dagitoy nga alternatibo a paggapuan ti enerhia, saan pay a makasabidong iti nakaparsuaan ti epekto ti pannakaaramatna.

Ngem sakbayna dayta, tamingen a dagus ti gobierno dagiti mabalin a mangpalag-an ti kasasaad dagiti umili iti agdama. Umuna ditoy ti panangriendana a dagus iti bileg dagiti oil companies tapno maliklikan ti panagabusoda a mangpresio dagiti produktoda. Ken kangrunaanna, tamingenda metten dagiti petision tapno maibaba metten ti plete kadagiti para publiko a lugan. Kalpasanna, usaren met koma dagiti agtuturay ti bileg ti gobierno tapno maisurot met a maipalaka dagiti kangrunaan a magatgatang.

Uray dagitoy man laeng ti maaramidan ti gobierno, iti kasta manamnama a mayad-adu met ni Angkuan ti magatangna para iti pamiliana inton sumangbay ti Paskua.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 10, 2008.)

OBAMA WENNO MCCAIN?

MAKIPUSTAKA ken ni Angkuan no sino ti mangabak kada Barack Obama ken John McCain, dagiti agkaribal para iti eleksion Iti kinapresidente iti Estados Unidos, umannugot la ketdi daytoy, ta umuna, adun iti ammona maipanggep kadagitoy a politiko; maikadua addan dagiti masumsumarna a mapasamak iti panangabak iti asino man kadagitoy.

Ken, wen, uray dagiti estambay wenno ordinario nga agtagtagibalay iti kaiskuateran iti Tondo, Manila, masasaep met ti “radarda” ti panagkamkampania da Obama ken McCain. Naduktalan daytoy ti maysa a ganggannaet a periodista a nangpadas a nangsaludsod kadagiti tattao iti pusek a komunidad iti daytoy a paset ti Manila no adda ammoda iti eleksion iti America.

Ala, saanen a pagsiddaawan ta uray adayotayo iti America, wenno uray agbuybuya laeng ti akemtayo, napalalo met latta ti panangpadpadaantayo iti eleksion sadiay. Mabalin a gapu iti nakaro a panangay-ayattayo iti politika ta uray ti risiris iti politika iti paraangan ni Uncle Sam, agbalin met a sentro daytoy ii patangan iti sadino man a lugar.

Pagay-ayat man unay ti kaaduanna a Filipino ni Obama, ta kas ibagbagada man, naisabsabali daytoy kadagiti adun a nagbalin a kandidato iti kinapresidente. Nangisit ti kudilna wenno Negro, naminsan metten a nagindeg iti Southeast Asia iti panagubingna, ken napakumbaba, naubing pay, ngem di met paatiw kadagiti debate. Ken gapu iti kasla panangibabba dagiti puraw iti naggapuan a puli ni Obama, naalana a dagus ti simpatia dagiti Filipino a naayat kadagiti maat-atiw iti atar ngem sipapasnek a makirangranget.

Ken saan laeng dagiti mannakituttot ken manangngaasi ti mangitagtag-ay iti nagan ni Obama iti pagilian, uray pay gayam dagiti negosiante iti Makati wenno dagiti babaknang, ad-adda a pilienda ni Obama ngem ni McCain. Kas iti kaaduanna nga Amerikano, nakaro ti panangbabbabalawda ti administrasion ni Presidente George W. Bush, kapartido ni McCain iti Republican Party, gapu iti agdama a krisis iti ekonomia iti pagilianda, ken ti agtultuloy a pannakapapatay dagiti adu a soldado nga Amerikano kadagiti sinerrekda a gubat iti Middle East. Kasapulan kano ngarud ti maysa a baro ken nadalus a liderato, wenno maysa a naubing ken idealistiko a lider tapno mabaliwan metten ti pagbatbatayan a prinsipio iti pannakaipataray ti gobierno ti America.

Ngem kas ‘tay nakunan, uray kasano ti panangibagbagada a nakaruk-attayon iti panangtengngel kadatayo dagiti Amerikano, kaskasdi a nagtalinaed iti kinadekkettayo ken ni Uncle Sam. Ta apay met a saan, ti Estados Unidos pay laeng ti kangrunaan a partner ti pagilian iti negosio, kangrunaan a pagdawdawatanna iti tulong mainaig iti seguridad ti pagilian, ken kangrunaanna, adu dagiti mangmangged a Filipino ditoy Filipinas wenno iti Estados Unidos (malaksid pay dagiti permanente nga agnanaeden sadiay), nga agsadsadag ti pagbiaganda iti doliar ni Uncle Sam.

Isu nga uray awan ti pannakibiangtayo a direkta iti eleksion iti America, siiinanamatayo a nasayaat para iti pagilian dagiti mabalin nga addangto ti sumaruno a presidente.

Ken no adda man direkta a rason tapno makibiangtayo iti politika iti America, maysa ditoy ti pannakataming ti kasasaad dagiti beterano a Filipino a kadua idi dagiti Amerikano a nakiranget kadagiti Hapon idi Maikadua a Gubat. Ket no agbataytayo kadagiti mairakrakurak a plataporma dagiti dua a kandidato, nalawlawag ti pagtaktakderan ni Obama mainaig iti pannakaaprobar ti linteg a mangipaay iti nabayagen a benepisio a kalkalikaguman dagiti beterano a Filipino a benepisio. Saan ngarud a pagsiddaawanen a ni Obama ti kalatakan a kandidato kadagiti Fil-Am, wenno Filipino nga agnanaeden iti America wenno adda darana a Filipino. Maibatay iti surbey sadiay kadagiti Fil-Am, 35% kadakuada ti mangibagbaga nga ibutosda ni Obama kontra iti 29% laeng ken ni McCain.

Ken no kitaentayo ngarud ti atar dagiti dua a kandidato, babaen dagiti adu a surbey ken opinion kalpasan ti panagdebateda iti sanguanan ti telebision a naipabuya iti sibubukel nga America, dakkel ti pangitartarayan ni Obama ken ni McCain. Uray kasano kano ngamin ti panangyal-alikaka ni McCain ti bagina kadagiti makita dagiti Amerikano a negatibo a rupa iti agdama a gobierno ni Bush, kaskasdi a patienda a suroten met laeng ni McCain dagiti addang ti agdama a lider. Iti kaudian a surbey iti katengngaan ti Oktubre babaen ti Pew Research Center, 52% ti nagun-od ni Obama, idinto a 38% laeng ken ni McCain. Arigna kapada laeng daytoy ti surbey met ti Wall Street Journal/NBC News a nangipaay iti 52% ken ni Obama idinto a 42% ken ni McCain.

Dakkel ngarud ti tsansa ni Obama. Ngem masaludsodtayo man: Isuna kadi ti sipupudno a makatulongto kadagiti beterano a Filipino?

Daytoy man ti naudi a damag kadagiti ibagbagada a linteg para iti pannakaipaay iti dakkel a pension kadagiti beterano a Filipino.

Idi Abril iti daytoy a tawen, inaprobaran ti Kamara ti Estados Unidos ti Filipino Veterans Equity Act of 2008 a mangipapaay iti lump-sum wenno sangagabsuon a bayad a $15,000 kadagiti beterano a Filipino a nagbalinen a US citizen, idinto a $9,000 laeng dagiti saan a citizen.
Ket idi Setiembre, binagi met nga inaprobaran ti Senado ti Estados Unidos ti Veterans’ Benefits Enhancement Act of 2007 a mangipapaay iti binulan a pension kadagiti beterano, wenno $900 kadagiti nagbalinen a US citizen, idinto a $300 dagiti saan. Ken pagsayaatanna, babaen ti singasing a linteg ti Senado, madakamatton dagiti beterano a Filipino a kas lehitimo a beterano ti Estado Unidos, ken adda pay ipapaayna a benepisio kadagiti assawa dagiti beterano nga aggatad iti $2,400 iti makatawen.

Kaaduanna dagiti kadaraantayo sadiay ti napasnek nga aggargaraw tapno mapagkaysa dagiti dua a sanga ti Kongreso tapno maisayangkaten ti conference committee meetings. Kasapulan daytoy a taripnong tapno agtultuloyen ti panagbalin a linteg ti napasayaat a pannakataming ti kasasaad dagiti beterano a Filipino.

Ngem gapu iti panangkontra dagiti dadduma a kameng ti Kongreso mainaig iti gatad nga ipaayda, ken gapu iti agdama a krisis iti panguartaan ti gobierno ti America, kasla naipaigid manen ti singasing a linteg agingga iti sumaruno manen a sesion ti Kongreso kalpasan ti eleksion.

Maipalagip nga idi mairaman ti agarup 250,000 a Filipino iti puersa ti Estados Unidos tapno tumulong a makiranget kontra kadagiti Hapones, nakarian dagitoy a makaawatdanto met iti benepisio a kas kadagiti soldado nga Amerikano. Ngem kalpasan ti gubat, nangipasa a dagus ti Kongreso ti Estados Unidos iti linteg (daytoy ti Rescission Act of 1946) a nangibabawi ti pagtaktakderan dagiti Filipino a kas beterano iti Estados Unidos, ngarud awan ti karbenganda a mangawat iti naikari kadakuada a benepisio.

Mapapati nga adda laengen agarup 18,000, karamanen ti 7,000 nga agnanaeden iti Estados Unidosm ti sibibiag pay a beterano. Dagitoy ita, a kaaduanna ti agtawen iti 80 nga agpangato, ken dagiti kakabagianda ti mangitultuloy iti panangilablabanda tapno mawaswas ti Recission Act ken tapno maipaay met laengen kadakuada ti nabayagen a karbenganda a benepisio a kas pudpudno a beterano a kameng ti puersa ti Estados Unidos.

Adda met ketdi nagudilanda kadagiti napalabas a tawen. Nangipasa ti Kongreso ti Estados Unidos iti linteg a nangipalubos kadagitoy a beterano a Filipino a mapan iti Estados Unidos ken agbalin a makipagili sadiay. Adda pay linteg a nangipalubos metten kadakuada a maitanem iti publiko a kamposanto iti America. Ket idi laeng 2003, pinirmaan ni Presidente Bush ti linteg a nangited ti karbengan kadagiti beterano a Filipino nga umawat iti libre a pannakataming ti salun-atda babaen ti federal health care a programa ti gobiernoda.

Daytoy nabayagen nga ur-urayenda ita a linteg ket isu ti pannakaidakdakkel koma ti pensionda ken ti pannakaipaay pay ti benepisio uray kadagiti beterano a nagtalinaed iti Filipinas ken dagiti assawada. Iti agdama, kaaduanna dagiti beterano a nakagteng iti America iti umaw-awat laeng iti $106 a binulan a pension. Ala, agur-uray latta agingga iti sumaruno a Kongreso. Ngem no manonto ngatan ti bilangda sakbay nga agmata ti kalkalikagumanda a benepisio, dayta ti ditay ammo.

Gapu ngarud iti kasla pannakaikuskuspil ti karbengan dagiti beterano, dagitoy ti kanayon a ramen ti pannakipatang ti gobiernotayo kadagiti lider iti America, ken maysa kadagiti kadakkelan a kondision dagiti kadaraantayo sadiay nga agpili iti sumaruno a presidente.
Ngem malaksid iti pagbanagan ti eleksion, dakkel met ti epekto ti krisis ti ekonomia ti Estados Unidos iti pannakatungpal ti arapaap dagiti beterano. Ta uray saan pay a napagkaysa dagiti bersion ti dua a gakat iti agpada a sanga ti Kongreso, ibagbaga man ti kaaduanna a politiko sadiay a didan kabaelan a bayadan dagiti beterano a Filipino kas iti dawdawatenda.

Ni Obama wenno ni McCain?

Obama ti mabalin nga ipukpukkaw ni Angkuan, idinto a siiinanama ti adu a Filipino a matungpalna dagiti karina, kangrunaan iti mainaig iti pagimbagan dagiti Filipino. Ngem amin dagitoy, maamuanto ti pudno inton Nobiembre 4, aldaw ti eleksion iti Estados Unidos.
Ala,markaanyo dayta nga aldaw iti kalendario—para man laeng ken ni Apong Beterano nga idi pay a kakaasi nga agur-uray iti karbenganna a benepisio—wenno pannakabigbig.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Nobiembre 3, 2008.)

MAIKADUA NGA IRARAUT DAGITI HAPONES?

NO makitulag ti Filipinas iti maysa a pagilian, kanayon kadi a maatiw iti bingayn wenno iti maawidna a pagsayaatan ken karbengan? Kasapulan kadi nga agpabus-oy a kanayon kadagiti dadakkel ken nabibileg a pagilian a katulagna, ket iramanna lattan a pagimbaganna met laeng daytoy a panagpabus-oy?

Dagitoy man ti masaludsodtayo idi pasingkedan ti Senado ti Japan-Philippines Economic Partnership Agreement (JPEPA) idi Oktubre 8. Pinirmaan daytoy da Presidente Gloria Macapagal-Arroyo ken Prime Minister Junichiro Koizumi idi Setiembre 2006.

Ngem uray pinasingkedanen ti Senado ti JPEPA iti Senado, di latta agsardeng ti panangkontra ti adu a sektor iti daytoy. Nangidatagda pay iti maysa a petision iti Korte Suprema tapno maisardeng ti pannakaipatungpal ti katulagan. Segun kadakuada, dakdakkel a pagimbagan ti itden ti JPEPAiti gobierno ti Japon ken kadagiti korporasionna ngem iti maipaayna a pagsayaatan kadagiti Filipino.

PARITY RIGHTS DAGITI AMERIKANO

Kadagiti adu a negatibo nga ibagbagda mainaig iti JPEPA, nakadidillaw ditoy ti panangipadada daytoy iti Parity Rights ti 1946.

Malagip a nagtaud ti Parity Rights iti Bell Trade Act, wenno ti linteg a nangipaay kadagiti Amerikano iti kas iti karbengan dagiti Filipino a mangaramat—no di man mangibus—kadagiti gameng ti nakaparsuaan iti sakuptayo, ti mangtagikua kadagiti daga ken adu pay a sanikua, ken mangtengngel kadagiti industria a kasapulan dagiti Amerikano iti panagdur-asda. Ti Parity Rights ngarud ti kasla insubalittayo kadagiti Amerikano iti panangipaayda kadatayo iti wayawaya.

Babaen ti Parity Rights, nabangon dagiti dadakkel nga industria a nangsukimat kadagiti adu a mineral kas iti landok, nikel ken balitok kadagiti kabambantayan tapno maaramat kadagiti adu a negosio ken pagbiagan ni Angkel Sam. Kayatna a sawen, no adda man dakkel a naganartayo iti Marcopper, Benguet Mining ken dadduma pay a kapadana nga industria a mapabpabasol ita a nangibus iti kinabaknang kadagiti kabakirantayo, isu daytoy dagiti imbayadda a sueldo kadagiti mangmangged a Filipino.

Nagbalintayo laeng ngarud a pasusueldoan iti bukodtayo a daga, ta ania ngarud, awan met ti kapasidadtayo iti teknolohia, kas koma kadagiti ramit a pagkutkot iti daga wenno mangabut kadagiti bambantay tapno masukimat dagiti kinabaknang iti sakuptayo.

Kadagidi ngamin a panawen, nakakaasi ti nagbanagan ti pagilian kalpasan iti Maikadua a Gubat. Dagiti laeng ngarud Amerikano ti ammotayo a makabael a mangalaw kadatayo. Ket di met mabalin nga agipaay dagiti Amerikano iti tulong nga awan ti maawidda a pagsayaatanda.

Maipalagip a maysa nga enmienda iti Konstitusion ti 1935 ti Bell Trade Act a nangipasngay ti Parity Rights. Da Jose P. Laurel ken Claro M. Recto dagiti kangrunaan a nangkontra ditoy ta salungasingenna kano daytoy ti Preambulo ti Konstitusiontayo a mangibagbaga a ti pannakasalaknib, pannakaaramat ken pannakapadur-as dagiti kinabaknang ti pagilian ket bukodan laeng a pagrebbengan dagiti Filipino. Ngem gapu iti rigat ti panagbiag, awan ti pagpilian dagiti adu a Filipino no di ti umanamong iti ratipikasion ti enmienda ti Konstitusion idi 1947. Nagkamang dagiti kontra iti Parity Rights iti Korte Suprema, ngem imbasura laeng dagiti mahistrado ti petision gapu ta parikut laeng kano daytoy iti politika ket awan ngarud ti karbengan ti hudikatura a mangbalusingsing iti daytoy.

“NEOCOLONIALISM”

Gapu ta nagballigi dagiti Amerikano iti gubat, kasla nagtinnag ngarud kadagiti imada ti arigna kagudua dagiti amin a kinabaknang iti lubong ket aglaplapusanan ngarud ti mabalinda nga ilako. Ditoy a kinasapulan ti Estados Unidos dagiti kaaliadona kas ti Filipinas tapno adda pangipuruakanna kadagitoy a sobra iti produktoda. Ken babaen ti paglakuanda kadagitoy, gumatangda met kadagiti nalaka a materiales kadagitoy a pagilian. Nagangayanna ad-adda a nabennat ti bilegna saan laeng iti benneg ti ekonomia no di pay ket iti militaria.

Malaksid pay iti Bell Trade Act, pinasingkedan pay ti Kongreso ti Filipinas ti Laurel-Langley Agreement, wenno ti katulagan nga inlungalong met laeng dagiti Amerikano tapno maipaay kadakuada ti karbengan a mangbangon iti maysa a dakkel a base militar iti sakuptayo, iti kasta masaluadan ti ekonomia ken seguridad saan laeng ti America no di pay ti sibubukel nga Asia.

Kadagiti ngarud simmaruno nga innem a dekada, arigna kontrol, direkta man wenno saan, ti America ti ekonomia, ken uray pay kano ti politika ti Filipinas. Ditoy a rimmuar ti termino a “neocolonialism,” wenno ti baro a wagas ti panangtengngel ti simmakup iti dati a sinakupna babaen ti bileg iti kuarta ken puersa. Masansan nga awaganda daytoy iti “dollar imperialism.” Awan duaduana ngarud a maysa ti Filipinas a neocolonial nga estado.

Ania ti epekto ti neocolonialism? Saan a balanse ti panagsinnukat dagiti produkto ta rumbeng laeng a mangpabor daytoy iti nangted ti puonan. Awan dumana daytoy ti panangguyod ti nagpautang iti apit ti maysa a mannalon tapno adda pagbayad daytoy kadagiti utangna. Gapu pay iti kastoy a sistema, awan ti nagbalin a nasiken a pagsadagan dagiti lokal a kompania tapno makaganansia iti baet ti nairut a kompetision ken immadu latta ti nautang ti gobierno, malaksid pay a napalalo a panangalimontayo dagiti kasla napait nga agas nga iresreseta kadatayo ti IMF ken World Bank tapno “sumanikar” ti ekonomiatayo. Agingga ngarud ita, arigna kagudua iti tinawen a badyet ti gobierno ti mapan laeng a pagbayadtayo kadagitoy nga utang.

MAKASABIDONG A BASURA

Daytoy kadi ti pagbanagan met ti JPEPA?

Segun iti maysa a panagadal iti Kongreso, dagitoy ti naduktalanda a saan a nasayaat nga epekto ti JPEPA: (1) maawanan iti dakkel a ganansiaen dagiti lokal nga industria gapu ta sumrekton dagiti produkto manipud iti Japon iti nalaka a presio gapu ta mawaswaston ti taripa wenno buis dagitoy a sumrek iti pagilian; (2) gapu met laeng iti naiwalin a taripa, makissayan metten ti rumbeng a mapastrekan ti gobierno; (3) saan a balanse ti panagsinnukat dagiti produkto ta nupay naibaba ti maipataw a taripa kadagiti produkto nga iluluastayo iti Japon kas koma iti ikan, saba ken pinia, awan met ti taripa dagiti angkatentayo a produkto manipud kadakuada; ken (4) madangran la unay ti nakaparsuaan iti sakuptayo gapu ta mapalubosanen ti pannakaitapuak ditoy dagiti retaso wenno tedtedda a materiales wenno nagpapausan ti industriada, no di man makuna a makasabidong a basura dagitoy.

Ibagbaga pay ti grupo nga Akbayan a mapalubosan dagiti Hapones nga agtagikua iti daga iti Filipinas iti ania man a sektor malaksid iti manufacturing ken pannakaipaay ti serbisio. Palubosan pay kano ti JPEPA dagiti korporasion nga addaan ti 40% a kapital manipud iti Japon, babaen ti maysa a joint venture, nga agkalap kadagiti naadalem ken nabuslon ti kinabaknangna a lugar iti baybay a salsaluadan ti gobiernotayo. Salungasingenna daytoy ti probision iti Konstitusiontayo a dagiti laeng Filipino ti rumbeng nga agusar wenno mangtaming ti ania man a kinabaknang iti baybay ken ti agtagikua kadagiti sanikua.

Ken gapu iti ratipikasion ti JPEPA, maamak dagiti aktibista a grupo kas ti NO DEAL! Movement a mabalin a pagibasaran met daytoy tapno sumrek pay ti pagilian iti adu a free trade agreement a pakaatiwan latta ti bingay ti pagimbagan ti Filipinas, kas ti madama a negosasion iti nagbaetan ti gobiernotayo ken ti European Union (EU).

DAGITI PABOR TI GRASIA

Ngem no denggentayo met dagiti pabor iti JPEPA, nangruna iti biang ti gobierno, imahinasion laeng dagiti ibagbagada a dakes nga epekto ti katulagan. Segun ken ni Trade Secretary Peter Favila, kasapulan ketdi dagiti free trade agreement kas iti JPEPA kadagitoy a panawen a gimminaden ti taray ti panagnegosio iti lubong, gapu met laeng iti panagsuek ti ekonomia ti America. Babaen ti JPEPA, manamnama a masalaknibantayo ti bagbagitayo ta addan maysa a nabileg a pagilian kas ti Japon nga agkarkari a mangipaay kadatayo iti negosio ken puonan no bilang ta awanen maawidtayo kadagiti sabsabali pay a trading partner ti pagilian wenno dagiti pagdawdawatantayo iti tulong, kas iti America. Ken nangruna unay a babaen ti JPEPA, naipamatmat ti Filipinas a silulukat daytoy kadagiti agpupuonan manipud kadagiti pagilian nga agbirbirok iti dakkel a gundaway tapno makaganansia.

Segun met ken ni Senador Miriam Defensor Santiago, babaen ti maysa nga exchange of notes wenno nakadokumento a patangan mainaig iti JPEPA a pinirmaan da Foreign Affairs Secretary Alberto Romulo ken Japanese Foreign Affairs Minister Masahiko Koumoura, nagkari ti dua a pagilian a respetarenda nga agpada ti Konstitusiontayo wenno ania man paglintegan ti pagilian. Kayatna a sawen, saan a mapalubosan dagiti agpupuonan a Hapones nga agupa wenno mangtagikua dagiti daga a kukua ti gobierno ti Filipinas, wenno agikut kadagiti pribado a sanikua, ken kangrunaanna, ti mangaramat kadagiti kinabaknang iti nakaparsuaan a saan nga agbatay iti paglintegan wenno regulasion ti gobierno. Ken saan kano met a masalungasing ditoy ti ania man a linteg a mangiparparit ti pannakairurumen dagiti karbengan dagiti mangmangged ken dagiti negosiante a Filipino iti uneg ken ruar ti pagilian.

No maipapan iti pagbutbutnganda a pannakaitapuak ditoy dagiti makasabidong a basura, adda met dagiti madadaanen a linteg iti Filipinas, malaksid iti Konstitusion, a mangiparparit ti kastoy nga aramid ti maysa a pagilian. Sumagmamano ditoy ti Toxic Substances and Hazardous and Nuclear Wastes Act, ti Clean Air Act, ken ti Ecological Solid Waste Management Act. Adda pay paglintegan ti lubong a rumbeng a masurot, kas ti Basel Convention wenno Convention on Transboundary Movements of Hazardous Wastes and Their Disposal.

Ken no bilang ta addanto makitada a saanen a mayannatup iti pagilian a paset ti katulagan, wenno makaapekto kadagiti sumarsaruno a mapanday a linteg ti Filipinas, adda kano met dagiti naisagana a mekanismo kas koma iti pannakinegosasion manen ti Filipinas iti Japon tapno marepaso ti katulagan iti wagas a mangipangpangruna latta ti pagsayaatan ti sapasap.

AWANEN MAARAMIDANTAYO?

Nalawag ngarud a kas kadagiti dadakkel nga isyu iti agdama, nagudua laeng ti pagilian dagiti mayat ken madi iti katulagan, wenno ti mabalin a nasayaat ken dakes nga epekto daytoy, wenno ti legal ken saan.

Ngem ti rigatna, mapaneknekan laeng ti kinapudno ti ania man nga argumento inton addan dagiti mapagteng, nasayaat man wenno madi nga epekto ti katulagan.

Ken no dakes man ti mapagtengtayo, naladawton iti amin, kas iti napasamak iti Parity Rights, wenno awanton ti maaramidantayo no di ti agbabawi.

Ken saan la ketdi a napasnek a rumaman iti isyu dagiti politiko nga adda dakkel nga ambisionna inton 2010, ta malaksid a napasingkedanen daytoy iti Senado, patiem pay nga ituloyda a kontraen daytoy. Ta amangan laeng no maipadada met iti gasat ni Claro Recto a nangkontra idi ti Parity Rights, a nupay mararaem ti gapuananna iti pagilian, nailuges laeng idi agkandidatoda a presidente iti pagilian.

Sitatalinaed latta ngarud a babassit a timek dagiti sektor a mayat a mawaswas ti JPEPA wenno dagiti mangbambantay ti mabalin a panagabuso ti Japon wenno ti gobiernotayo a mangipakat iti daytoy. Idinto a kaaduanna dagiti umili ti mangnamnama, kas kadawyan nga ar-aramidenda, iti pagimbagan a mabalin a maawidda iti ania man nga addang ti gobierno, uray no addan dagiti gundaway nga awanen ti panagtalekda kadagiti agtuturay.

(Basaen iti kumpleto a bersion daytoy iti Bannawag, Oktubre 27, 2008.)